MaliİzlemeRaporu. İstikrar Enstitüsü 2011 YILI OCAK-MART DÖNEMİ BÜTÇE SONUÇLARI

Transkript

1 MaliİzlemeRaporu İstikrar Enstitüsü 2011 YILI OCAK-MART DÖNEMİ BÜTÇE SONUÇLARI VE 2011 YILI MAKRO ÇERÇEVESİ İLE 2011 MALİ YILI BÜTÇESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

2 2011 TEPAV ISE Bu rapordaki tüm bilgiler kaynak gösterilmesi kaydı ile kullanılabilir. 1

3 I Yılı Ocak-Mart Ayı Bütçe Uygulama Sonuçları A. Merkezi Yönetim 2011 Yılı Ocak-Mart Ayı Bütçe Sonuçlarına Kısa Bakış- Yönetici Özeti Ocak-Mart dönemi sonunda merkezi yönetim bütçesi 68,7 milyar TL gelir, 72,8 milyar TL harcama gerçekleşmesi ile 4,1 milyar TL düzeyinde açık vermiştir. Toplam harcamalar % 6,6, faiz dışı harcamalar % ise 10,3 oranında artarken bütçe gelirlerindeki artışın % 21 düzeyinde olması bu dönemde bütçe dengesindeki iyileşmenin temel kaynağı olmuştur. Tablo 1: Merkezi Yönetim Bütçesi 2011 Mart Ayı Sonu Gerçekleşmeleri (2010 Yılı ile Karşılaştırmalı) 2010 Yıl Son Öde. Göre Mart 2010 Mart 2011 Değişim (%) milyon TL Göre Gerç. Gerç. Oranı Harcamalar ,55 23,29 23,31 1-Faiz Hariç Harcama ,33 21,76 22,21 Personel Giderleri ,71 26,04 25,97 Sosyal Güv.Kur. Devlet Primi ,14 24,90 25,98 Mal ve Hizmet Alımları ,61 14,58 15,89 Cari Transferler ,62 27,20 25,53 Sermaye Giderleri ,22 3,90 6,91 Sermaye Transferleri ,62 4,17 6,17 Borç Verme ,96 13,71 11,02 Yedek Ödenekler Faiz Harcamaları ,87 31,06 29,41 Gelirler ,51 22,45 24,63 1-Genel Bütçe Gelirleri ,91 22,23 24,35 Vergi Gelirleri ,93 22,75 24,74 Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri ,13 17,10 36,04 Faizler, Paylar ve Cezalar ,78 21,72 20,57 Sermaye Gelirleri ,02 1,69 12,98 Alınan Bağış ve Yardımlar ,39 38,23 36,37 Alacaklardan Tahsilat ,67 26,97 34,80 2-Özel Bütçe Gelirleri ,27 24,55 26,72 3-Düzen. ve Denet. Kurul.Gel ,66 44,10 58,40 Bütçe Dengesi ,63 28,64 12,29 Faiz Dışı Denge ,07 42,07 70,55 Program Tanımlı Faiz Dışı Denge ,52 Vergi gelirleri geçen yıl kriz sonrası dönemde gösterdiği benzer bir artışı 2011 yılının ilk üç ayında da devam ettirmiştir. Ekonomik büyüme, toplam talep ve 2

4 ithalat düzeyindeki artışın burada etkili olduğu değerlendirilmektedir. 611 sayılı yasa ile yeniden yapılandırılan kamu alacaklarının gelir etkisinin ise önümüzdeki dönemlerden itibaren hissedilmeye başlanacağı tahmin edilmektedir. Sosyal güvenlik ve sağlık ağırlıklı olmak üzere yapılan cari transferlerdeki artışın bu dönemde düşük kalması faiz dışı giderlerdeki artışı sınırlamış, bu gelişme ise bütçe dengesindeki iyileşmeyi artırmıştır Mart sonunda program tanımlı denge 2010 yılının aynı döneminde göre önemli bir iyileşme göstermiştir. Özellikle gelirlerde görülen artış, harcamaların oransal olarak daha düşük düzeyde artması ile birlikte, program tanımlı dengenin kriz öncesi dönemin performansına yaklaşmasına yardımcı olmuştur. Grafik 1 Merkezi Yönetim Bütçesi Program Tanımlı Faiz Dışı Fazla Gerçekleşmeleri ( Mart Ayı Sonu Karşılaştırmaları Milyon TL ) Cari fiyatlarla 2003=100 fiyatlarıyla (D) (D) (D), KEY ödemelerinin faiz dışı dengeye katıldığını ifade etmektedir. Genel olarak bakıldığında yılın ilk üç ayında bütçe performansının iyileştiği; harcamaların üzerinde kontrol tesis edildiği, buna karşılık gelirlerdeki artışın bütçe dengesini olumlu olarak etkilemede en önemli kalem olduğu görülmektedir. Yılın ilk üç ayındaki performans 2010 yılı içinde gözlemlediğimiz gelişmelere benzer eğilimler içermektedir. Bu eğilim özellikle ithalat artışından kaynaklanan cari işlemler açığının dolaylı vergilerde ciddi artışlara yol açması 3

5 buna karşılık harcamaların bu artışın gerisinde kalmasıdır. Bu durumun gelecek aylarda, 6111 sayılı Yasa nın gelir etkisi kadar, cari açık ve iç talebin alınan önlemlerden nasıl etkileneceği dikkate alınarak izlenmesi gerektiği düşünülmektedir. B. Bütçe Giderleri 2011 in ilk üç ayında, geçen yılın aynı dönemine göre; merkezi yönetim harcamaları % 6,6 oranında, faiz dışı harcamalar ise %10,3 oranında artmıştır TÜFE oranının yıllık bazda % 4 civarında ve on iki aylık ortalamalara göre de % 7 civarında artış gösterdiği dikkate alındığında, toplam harcamalarda reel olarak ilk üç ay sonunda bir artış gerçekleşmediği; faiz dışı giderlerde ise sınırlı bir artış yaşandığı görülmektedir. Gerçekleşmeye oranlar açısından bakılıp 2010 yılının aynı döneminin oranları ile karşılaştırıldığında, yılsonu merkezi yönetim bütçe giderlerinin 2011 başlangıç bütçesine göre gerçekleşme oranının önceki yıl ile aynı düzeyde olduğu görülmektedir. Faiz dışı giderlerde ise, bu oranlar sırası ile % 21,8 ve % 22,2 dir. Geçen yıla göre faiz dışı giderlerin bütçe başlangıç ödeneğine göre kullanımı çok az artış göstermiştir. 4

6 Tablo 2: 2011 Mart Ayı Sonu Bütçe Harcamaları (2010 Yılı ile Karşılaştırmalı) (milyon TL) Artış Oranı (%) Personel giderleri (ücret ve prim giderleri toplamı), bu dönemde yaşanan artışın en önemli kaynaklarından birisi olmuştur. Personel giderlerindeki artış % 15,7 oranında, prim giderleri ise % 20,1 oranında artmıştır Gerç. Oranı (%) 2010 Gerç. Oranı (%) Merkezi Yönetim Bütçe Harc. Top ,6 23,3 23,3 Faiz Dışı Giderler ,3 21,8 22,2 I. Per. Giderleri ,7 26,0 26,0 II.Sos. Güv. Kur. Devlet Primi Giderler ,1 24,9 26,0 III. Mal ve Hizmet Alım Giderleri ,6 14,6 15,9 Sağlık Harcamaları ,8 19,5 22,1 İlaç Harcamaları ,0 28,1 23,1 Tedavi ve Sağlık Malzemesi Harc ,5 27,1 9,0 Yeşil Kart ,4 18,2 22,5 Savunma ve Güvenlik (Sağlık Harıç) ,6 11,2 12,2 Diğer Mal ve Hizmet Harcamaları ,7 21,2 18,2 IV. Cari Transferler ,6 27,2 25,5 Görev Zararları ,6 29,4 7,4 Hazine Yardımları ,1 26,2 24,7 Sosyal Güv. Kuruluş. Hazine Yard ,3 23,0 21,5 Sağlık, Emeklilik ve Sosyal Yardım ,4 26,9 25,2 Sosyal Güvenlik Açık Finansman ,7 29,3 23,4 Kar Amacı Güt. Kur. Yap. Trans ,9 20,0 54,6 Hane Halkına Yapılan Transferler ,9 23,8 26,0 Tarımsal Amaçlı Transferler ,3 54,4 46,8 Hane Halkına Yapılan Diğ. Trans ,0 10,6 15,7 Sosyal Amaçlı Transferler ,6 21,1 20,6 Yurtdışına Yapılan Transferler ,0 18,7 19,2 Gelirden Ayrılan Paylar ,0 25,0 26,4 V. Sermaye Giderleri ,2 3,9 6,9 VI. Sermaye Transferleri ,6 4,2 6,2 Yurtiçi Sermaye Transferi ,5 4,2 6,5 Yurtdışı Sermaye Transferi ,9 3,7 1,5 VII. Borç Verme ,0 13,7 11,0 Yurtiçi Borç Verme ,9 12,3 9,4 Yurtdışı Borç Verme ,8 32,6 29,7 VIII. Yedek Ödenekler 0 0 Faiz Giderleri ,9 31,1 29,4 5

7 Mal ve hizmet alımları %13,6 oranında artmıştır. Sağlık harcamaları, 2010 yılında memurlara ilişkin tedavi giderlerinin sosyal güvenlik kurumuna aktarılması nedeni ile düşük bir düzeydedir. Burada izlenmesi gereken yeşilkart harcamalarıdır. Bütçede yeşilkart harcamalarının, nominal olarak 2010 yılının altında olacağı öngörülmüştür. İlk üç ayda görülen artış oranı ise %17,4 dür. Bu dönemdeki savunma harcamalarında ise % 15,6 oranında artış görülmektedir. Cari transferlerdeki artışın % 6 civarında kalması faiz dışı harcamalardaki artışın % 10 larda kalmasına neden olmuştur. Mart sonu itibarıyla cari transferlere alt kalemleri itibarıyla baktığımızda: - Görev zararlarında, KİT görev zararlarındaki azalma kaynaklı olarak % 61,6 oranında bir azalma görülmektedir. Bu dönemde, bütçede öngörülen KİT görev zararları 2010 yılındaki gerçekleşme oranının (% 35,7) oldukça altında gerçekleşmiştir (% 0,3), dolayısıyla izleyen aylarda bu kaleme ait giderlerin artması beklenebilir. - Sosyal Güvenlik Kurumu na (SGK) yapılan transferler dönem içinde % 6,4 oranında artmıştır. Sosyal güvenlik sisteminin açığını finanse etmeye yönelik transferler % 9,7 oranında azalırken devlet katkısının % 31,9 oranında artması, Sosyal Güvenlik Kurumu na yapılan transferlerdeki artışı sınırlı tutmuştur yılsonunda geçen yıla göre katkının % 10 artması öngörülmüş, öte yandan 2010 yılının ilk üç ayı sonunda devlet tarafından yapılan sosyal güvenlik katkısının 2009 yılının aynı dönemine kıyasla % 27,5 oranında arttığı, 2011 yılında ise artışın daha yüksek olduğu görülmektedir. SGK açık finansmanının azalmasında etkili olan diğer bir nokta ise, SGK prim gelirleri artarken sağlık harcamalarındaki artışın % 2,7 düzeyinde kalmış olmasıdır yıllarının karşılaştırmalı olarak aynı dönemine kıyasla yaklaşık olarak % 16 oranında bir artış görülmektedir. 6

8 - Tarımsal amaçlı transferler % 11,3 oranında azalmıştır. Bütçede 2010 yılsonuna göre bir artış beklendiği göz önüne alındığında, tarımsal amaçlı transferlerin ilerleyen dönemlerde artması beklenebilir. - Gelirden ayrılan paylar, vergi gelirlerinde yaşanan artıştan kaynaklı olmak üzere, % 15 oranında artmıştır. Geçen yılın aynı dönemine göre, yatırım harcamaları % 48,2 oranında artmıştır. Bütçede, 2010 yılsonuna göre yatırım harcamalarının azalacağı öngörülmektedir. İlk üç ay sonunda görülen artış, bir önceki raporumuzda da belirttiğimiz gibi, yatırım harcamaları ile ilgili hedeflerin özelikle 2008 yılından bu yana yüksek oranlı sapmalarla tutturulamaması ile birlikte ele alındığında, 2011 yılı için de hedeften sapılma riskini işaret etmektedir. Sermaye transferleri geçen yılın aynı dönemine göre % 5,6 oranında azalmıştır bütçesinde geçen yılsonuna göre % 36 oranında bir azalış öngörüldüğü ve daha önceki yıllar tecrübeleri göz önüne alındığında, sermaye transferlerinde de yılsonu hedeflerinin tutturulamaması riski bulunduğu söylenebilir. Faiz harcamaları, yılın ilk üç ayında bütçede programlanan tutarın yaklaşık % 30 u oranında gerçekleşerek, son üç yıllık eğilimin devamında programa uygun bir şekilde % 6,9 oranında azalmıştır. 7

9 Tablo 3: 2011 Yılı Mart Ayı Sonu Bütçe Harcamalarının Fonksiyonel Dağılımı (%) HARCAMALAR I-GENEL KAMU HĠZMETLERĠ 39,14 44,70 39,94 39,36 35,79 34,54 Borç Yönetimi Hizmetleri 28,95 32,45 26,26 26,99 21,80 19,18 II-SAVUNMA HĠZMETLERĠ 4,14 3,83 4,11 4,20 3,98 4,34 Askeri Savunma Hizmetleri 4,10 3,80 4,07 4,16 3,95 4,30 III-KAMU DÜZENĠ VE GÜVENLĠK HĠZMETLERĠ 5,13 5,32 5,92 5,36 6,11 6,68 Güvenlik Hizmetleri 3,87 3,96 4,21 3,96 4,45 4,84 Mahkeme Hizmetleri 0,69 0,78 1,07 0,92 1,10 1,23 Sınıflandırmaya Girmeyen Kamu Düzeni ve Güvenlik Hiz. 0,18 0,17 0,19 0,17 0,20 0,21 IV-EKONOMĠK ĠġLER VE HĠZMETLER 10,98 7,76 10,41 10,88 10,07 8,11 Tarım, Ormancılık, Balıkçılık ve Avcılık Hizmetleri 4,48 3,14 6,02 7,19 6,27 4,95 Ulaştırma Hizmetleri 4,06 2,77 2,34 1,76 1,68 0,94 V-ÇEVRE KORUMA HĠZMETLERĠ 0,06 0,06 0,08 0,06 0,06 0,08 Doğal ortamın ve Bio Çeşitliliğin Korunması 0,05 0,05 0,05 0,04 0,05 0,05 VI-ĠSKAN VE TOPLUM REFAHI HĠZMETLERĠ 1,69 1,48 1,49 0,89 1,29 0,83 İskan İşleri ve Hizmetleri 1,61 1,25 1,26 0,54 0,54 0,52 VII-SAĞLIK HĠZMETLERĠ 6,16 5,78 5,65 5,06 4,81 5,66 Ayakta Yürütülen Tedavi Hizmetleri 1,07 1,04 1,31 1,20 1,33 1,69 Hastane İşleri ve Hizmetleri 4,89 4,57 4,18 3,67 3,33 3,81 Halk Sağlığı Hizmetleri 0,16 0,12 0,12 0,11 0,11 0,11 VIII-DĠNLENME, KÜLTÜR VE DĠN HĠZMETLERĠ 1,26 1,39 1,60 1,37 1,54 1,78 Din Hizmetleri 0,91 0,99 1,11 0,98 1,07 1,21 IX-EĞĠTĠM HĠZMETLERĠ 10,25 11,81 12,75 11,98 13,47 14,73 Okul Öncesi ve İlköğretim Hizmetleri 5,35 5,75 6,11 5,43 6,24 6,72 Ortaöğretim Hizmetleri 2,52 2,56 2,70 2,44 2,80 3,17 Yükseköğretim Hizmetleri 1,84 2,69 2,63 2,46 2,84 3,28 Seviyeye Göre Sınıflandırılamayan Eğitim Hizmetleri 0,30 0,33 0,36 0,33 0,35 0,42 Eğitime Yardımcı Hizmetleri 0,16 0,40 0,45 0,63 0,63 0,68 Eğitime İlişkin Araştırma ve Geliştirme Hizmetleri 0,02 0,03 0,03 0,09 0,07 0,03 Sınıflandırmaya Girmeyen Eğitim Hizmetleri 0,06 0,06 0,47 0,62 0,54 0,42 X-SOSYAL GÜVENLĠK VE SOSYAL YARDIM HĠZMETLERĠ 21,20 17,87 18,06 20,85 22,88 23,25 Hastalık ve Malullük Yardım Hizmetleri 0,03 0,03 0,11 0,32 0,55 0,75 Yaşlılık Yardımı Hizmetleri 0,03 0,03 0,04 0,05 0,05 0,06 Aile ve Çocuk Yardımı Hizmetleri 0,09 0,10 0,11 0,11 0,12 0,14 İşsizlik Yardımı Hizmetleri 0,37 0,40 0,43 0,38 0,41 0,38 İskan Yardımı Hizmetleri 0,00 0,00 Sosyal Güvenliği Bulunmayanlara Sağlanan Hizmetler 0,03 0,04 0,05 0,03 0,02 0,02 Sınıflandırmaya Girmeyen Sosyal Güv. ve Sos. Yar. Hiz. 20,65 17,26 17,31 19,97 21,73 21, yılından itibaren, borç stoku ve faiz harcamalarında görülen azalma nedeniyle genel kamu hizmetlerinin payı azalırken, sosyal güvenlik ve sosyal yardımların payı sürekli artmaktadır. Eğitim hizmetleri için yapılan 8

10 harcamaların payı ise, dalgalanmaya rağmen, özellikle son iki yılda çok az artmıştır. Tablo 4: Ocak-Mart Döneminde SGK ya Kayıtlı İstihdam Düzeyindeki Değişme Değişim (%) Hizmet Akdi* ,0 Bağımsız Çalışanlar ,3 Kamu Çalışanları ,3 Toplam ,4 *Şubat Ayı Kaynak: SGK Mali İstatistikler Bülteni (erişim tarihi Mayıs 2011) Sosyal Güvenlik Kurumu gelirleri, kayıtlı istihdam sayısındaki artışa bağlı olarak prim gelirlerinin artması, primlerin düzenli ödenmesi nedeni ile devlet tarafından verilen ilave prim desteği katkısı ve devlet katkısındaki artışlar (% 26,1) sonucunda Mart sonunda geçen yılın aynı dönemine göre bu kurumun toplam gelirleri % 20,6 oranında artmıştır. Hizmet akdi ile kayıtlı çalışanların oranı Şubat sonunda % 12 oranında artarken bu oran toplam kayıtlı istihdamda % 9,4 oranında gerçekleşmiştir. Giderlerde ise, toplamda artış oranı özellikle sağlık giderlerinin Mart ayında artışa geçmesiyle birlikte % 13,6 oranında gerçekleşmiştir. Sağlık harcamaları yılın ilk ayında % 2,7 oranında artarken Mart ayındaki artışın % 17 oranında çıkması kümülatif olarak sağlık giderlerindeki artışı % 10 lar düzeyine çıkarmıştır. Mart ayı sonunda, gelirlerdeki performansın etkisiyle SGK açığında geçen yılın aynı dönemine göre yaklaşık % 8 oranında bir iyileşme görülmektedir. Yeniden yapılandırma kapsamında SGK tarafından tahsil edilmesi programlanan 29,3 milyar TL nin 2011 yılına tekabül eden 11,7 milyon TL lık bir defalık tedbir niteliğindeki ilave gelir tahsilatı, 2011 yılının ilerleyen dönemlerinde SGK dengesinde önemli bir iyileşme sağlayacaktır. Tahsilatın programlandığı şekilde 9

11 devam etmesi durumunda SGK mali dengelerindeki iyileşme 2012 yılında da devam edecektir. Tablo 5: Sosyal Güvenlik Kurumu Dengesi (milyon TL) Mart Ocak - Mart BÜTÇE KALEMLERĠ DeğiĢim (%) DeğiĢim (%) I-GELĠRLER , ,60 1- PRĠM GELĠRLERĠ , ,80 2- YENĠDEN YAPILANDIRMA DEVLET KATKISI , ,56 4- EK ÖDEME , ,89 5- FATURALI ÖDEMELER , ,22 6- DĠĞER GELĠRLER , ,18 II-GĠDERLER , ,56 1- EMEKLĠ AYLIKLARI , , S.K. KAPSAMINDAKĠ ÖD , , EK ÖDEME , ,36 4- SAĞLIK HARCAMALARI(yolluk dahil) , ,21 5- FATURALI ÖDEMELER , ,83 6- YÖNETĠM , ,92 7- YATIRIM DĠĞER GĠDERLER , ,08 III- DENGE , ,99 IV- BÜTÇE TRANSFERĠ , ,11 1- AÇIK ĠÇĠN , ,99 2- DEVLET KATKISI , ,56 3- EK ÖDEME ĠÇĠN , ,89 4- FATURALI ÖDEMELER ĠÇĠN , ,22 5-TEġVĠKLER , ,58 1- Ekim 2008 tarihinden itibaren sosyal yardım zammı (SYZ) emekli aylıkların içerisinde yer almaktadır. Kaynak: SGK Mali İstatistikler Bülteni (erişim tarihi Mayıs 2011) Faiz dışı harcamalardaki artışın % 66,7 oranında cari harcamalardan, özellikle personel için yapılan harcamalardan, kaynaklandığı aşağıda yer alan Tablo dan görülebilir. Bu artış yıllarının karşılaştırmalı olarak aynı döneminde % 41,9 olmuştur. İki dönem arasında cari harcamalardaki artış oranına katkılar açısından bakıldığında; personel giderlerinin katkısının azaldığı, SGK devlet primlerinin katkısının arttığı, mal ve hizmet alımlarının katkısının azaldığı görülmektedir. Sermaye giderlerinin katkısı ise daha önceki yılların üzerindedir. 10

12 Faiz dışı harcamalardaki artışın, yıllarının karşılaştırmalı olarak aynı döneminde, % 70,2 si cari transferlerden kaynaklanmıştır yılları için bu oran % 33,3 e, gelirden ayrılan payların katkısı ise % 31 seviyesinden % 17,9 a düşmüştür. Buradaki azalma, vergi gelirlerindeki artış oranının ve dönemleri arasındaki farklılaşması ile açıklanabilir. Sağlık, emeklilik ve sosyal yardım giderlerinin cari transferlerdeki artış oranına katkısı benzer şekilde % 31 den % 17 ye düşmüştür. Sermaye giderleri yılları arasında ilk üç ay için azalmıştır yılları için giderlerdeki artışın % 8,8 i bu kalemden kaynaklanmaktadır. Tablo 6: 2011 Mart Ayı Sonu Merkezi Yönetim Bütçe Faiz Dışı Harcamalarının Faiz Dışı Harcamalardaki Artışa Katkısı ArtıĢ Oranına Katkı (%) Dağılım Faiz DıĢı Harcamalar 10,3 100,0 Cari Harcamalar 6,9 66,7 Personel 4,8 46,3 Sos. Güv. Kur. Devlet Primi Giderleri 1,0 10,1 Mal ve Hizmet Alımları 1,1 10,4 Sağlık -0,1-0,6 Savunma ve Güvenlik 0,3 3,0 Cari Transferler 3,4 33,3 Sosyal Güvenlik KuruluĢ.Hazine Yard. 0,1 0,5 Sağlık, Emeklilik ve Sosyal Yardım Giderleri 1,8 17,1 Tarımsal Amaçlı Transferler -0,7-6,5 Gelirden Ayrılan Paylar 1,9 17,9 Sermaye Giderleri 0,9 8,8 Sermaye Transferleri 0,0-0,3 Diğer -0,9-8,6 Sermaye giderlerinin toplam harcamalar içindeki payının artması ile geçen yılın aynı dönemine göre, esnek harcamalarda 1 puanlık bir artış görülmektedir. 11

13 Grafik 2 Esnek Olan ve Olmayan Harcamaların Bütçe Harcamaları İçindeki % Paylarının Gelişimi ( Mart) 84,9 83,8 15,1 16, Mart 2011 Mart Esnek Olmayan Har. Esnek Har. C. Bütçe Gelirleri Mart sonunda bütçe gelirleri toplamı, bir önceki yılın aynı dönemine göre, % 20,5 oranındaki artışla 68,7 milyon TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Vergi tahsilatı toplamı beklentilerin üzerinde % 19,9 oranında artarken, dönemsel olarak teşebbüs ve mülkiyet gelirleri ile sermaye gelirlerindeki artış, toplam gelir tahsilatının faiz, ceza ve paylardaki düşüşe rağmen % 20 lerin üzerine çıkmasında belirleyici olmuştur. Gelir tahsilatındaki artış 2011 yılında da devam etmektedir. Bu artışta özellikle ekonomik büyüme, istihdam düzeyindeki artış ile kamusal yükümlülükleri yerine getirme performansındaki yükselme etkili olmuştur yılında 6111 sayılı Yasa nın uygulanmasıyla yeniden yapılandırma sonrası beklenen 13,7 milyar TL ilave vergi geliri tahsilatı, bütçe gelirlerinin yılsonunda hedefin üzerinde çıkacağını bize göstermektedir. Özellikle 2008 ve 2009, kısmen de 2010 yıllarında yaşanan ekonomik krizle birlikte ödenemeyen vergi yükümlülükleri 6111 sayılı Yasa ile bir anlamda 2011 ve izleyen iki yılda tahsil edilmiş olacaktır. 12

14 Mart sonu itibarı ile bütçede hedeflenen gelirlerin % 24,5 ine, vergi gelirlerinin % 24,7 sine, teşebbüs ve mülkiyet gelirlerinin ise % 36 sına ulaşılmıştır. Bir önceki yıl aynı oranlar sırasıyla % 22,5, % 22,7 ve %17,4 dür. Bir önceki yıl sonuçları ile karşılaştırıldığında gelir performansı programlananın üzerinde çıkmaktadır. Bu performans artışı yeniden yapılandırma sonrası ilave gelir tahsilatı ile izleyen aylarda daha da hızlanacaktır. 13

15 Tablo 7: 2011 Mart Ayı Sonu Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri ve Reel Artış Oranları (2011/2010) Reel Değişim Ocak-Mart Ocak-Mart Değişim (%) (Bin TL) (Bin TL) (%) Merkezi Yönetim Gelirleri ,51 15,89 Genel Bütçe Gelirleri ,91 16,27 I-Vergi Gelirleri ,93 15,33 Gelir, Kar ve Sermaye Kazanç. Üz. Al. Ver ,34 14,76 Gelir Vergisi ,58 4,41 Beyana Dayanan Gelir Vergisi ,90 14,33 Basit Usulde Gelir Vergisi ,02-3,82 Gelir Vergisi Tevkifatı ,72 3,59 Gelir Geçici Vergisi ,53-0,45 Kurumlar Vergisi ,66 36,22 Beyana Dayanan Kurumlar Vergisi ,35-118,61 Kurumlar Vergisi Tevkifatı ,18-1,74 Kurumlar Geçici Vergisi ,30 38,76 Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler ,85 8,52 Veraset ve İntikal Vergisi ,59-0,38 Motorlu Taşıtlar Vergisi ,00 8,67 Dahilde Alınan Mal ve Hizmet Vergileri ,22 12,72 Dahilde Alınan Katma Değer Vergisi ,27 21,42 Özel Tüketim Vergisi ,96 9,58 Petrol ve Doğalgaz Ürünlerine İlişkin ÖTV ,12 4,94 Motorlu Taşıt Araçlarına İlişkin ÖTV ,87 85,47 Kolalı Gazoz, Alkollü İç. Ve Tüt Mam ,47-0,50 Dayanıklı Tüketim ve Diğer Mallara İlişkin ÖTV ,20 19,44 Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi ,76 5,55 Mal ve Hizmetlerden Alınan Diğer V ,18 5,96 Uluslararası Ticaret ve Muame. Al. Ver ,10 29,92 Gümrük Vergileri ,76 40,16 İthalde Alınan Katma Değer Vergisi ,10 28,95 Diğer Dış Ticaret Gelirleri ,50 46,65 Damga Vergisi ,50 18,77 Harçlar ,93 18,21 Başka Yerde Sınıflandırılmayan Diğer Ver ,86-95,05 Enflasyondan arındırarak baktığımızda, reel artış oranı toplam gelirlerde % 16, vergi gelirlerinde % 15,3 oranında çıkmaktadır. Vergi gelirlerinde reel artış oranı kurumlar vergisi, motorlu taşıtlar vergisi ve ithalde alınan vergilerde belirgin bir şekilde yüksek çıkmaktadır. 14

16 Genel bütçe toplam gelirleri tahsilatı içinde vergi gelirleri tahsilatının payı vergi gelirleri artışının programlananın üzerinde çıkması ile birlikte % 86.7 ye ulaşmıştır. Bu oran son 12 yıllık dönemde 2008 yılından sonraki en yüksek orana karşılık gelmektedir. Grafik Mart Ayı Sonu Toplam Genel Bütçe Gelirleri Tahsilatı İçinde Vergi Gelirleri ve Vergi Dışı Gelir Paylarındaki Gelişme (%) ,3 12,6 16,4 11,6 25,3 17,3 16,0 19,0 17,9 22,2 20,1 33,1 66,9 86,7 87,4 83,6 88,4 74,7 82,7 84,0 81,0 82,1 77,8 79,9 Vergi DıĢı Gelirler Vergi Gelirleri Vergi gelirleri tahsilatında yaşanan performansın kriz dönemi sonrasında da beklendiği şekilde ağırlıklı olarak dolaylı vergilerde yaşanması, dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payının % 66 larda devam etmesine yol açmıştır. 15

17 Grafik Mart Ayı Sonu Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilatının Dolaylı ve Dolaysız Vergi Paylarının Gelişimi ,6 34,0 39,8 35,9 33,7 33,3 35,2 33,1 66,4 66,0 60,2 64,1 66,3 66,7 64,8 66,9 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 Dolaylı Vergiler Dolaysız Vergiler Mart sonu itibarı ile vergi gelirlerindeki artışa en büyük katkı % 27,4 oranı ile ithalde alınan KDV tahsilatından gelmiştir. Buna dahilde alınan KDV tahsilatı eklendiğinde artışa katkı % 43,4 e çıkmaktadır. Bu katkıyı % 20,9 oranı ile bankacılık sistemindeki karların artışından kaynaklı olarak kurumlar geçici vergisi izlemiştir. ÖTV toplamının artışa katkısı ise % 17,1 oranında olmuştur. Burada bankacılık sistemi karlarının kurumlar vergisi matrahının yarısından fazlasını oluşturduğunu belirtmek gerekir Bu çerçevede, uluslararası ticaret üzerinden alınan vergilerin toplam vergi tahsilatı içindeki payı 2,2 puan artarak % 20 lere çıkmıştır. Kurumlar vergisinin payı ise dönemsel olarak yaklaşık 2 puan artarak % 9 civarından % 11 civarına çıkmıştır. 16

18 Tablo 8: 2011 Mart Ayı Sonu Bütçe Vergi Gelirleri Gerçekleşmesi ve Artış Oranına Katkısı (2010 Yılı ile Karşılaştırmalı) Mart Sonu Artış Oranı (%) Artış Oranına Katkı (%) milyon TL Vergi Gelirleri ,9 100,0 Gelir ve Kur.Kaz. Üz.Elde Edilen Ver ,3 28,8 Gelir Vergisi Tevkifatı ,7 6,6 Kurumlar Geçici Vergisi ,3 20,9 Özel Tüketim Vergisi ,0 17,1 Petrol ve Doğalgaz Ür. İlişkin ÖTV ,1 6,1 Kolalı Gazoz, Alkollü İç. Ve Tüt Mam ,5 1,5 KDV Tahsilatı ,7 43,4 İthalde Alınan Katma Değer Vergisi ,1 27,4 Dahilde Alınan Katma Değer Vergisi ,3 16,0 Diğer Vergiler ,0 10,7 Damga Vergisi ,5 3,1 Harçlar ,9 4,7 Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi ,8 0,9 Negatif işaret artışı, pozitif işaret azalışı göstermektedir. Genel olarak vergi gelirlerinin düşmesi nedeni ile pozitif işaret, vergi gelirlerindeki azalışa pozitif katkı anlamındadır yılı vergi gelirleri gözlemlenen performansa, geçen raporlarda olduğu gibi, bazı vergi kalemleri detayında daha yakından bakarsak: Mart ayında yavaşlamakla birlikte toplam talep düzeyindeki artışa paralel bir şekilde dahilde alınan KDV tahsilatı reel olarak % 21,4 oranında artmış ve toplam vergi gelirleri içindeki payı % 13 e çıkmıştır. 17

19 Grafik 5 Dahilde Alınan KDV Tahsilatında Reel Artış (%) 80,00 63,12 60,00 40,00 20,00 30,33 9,97 44,55 9,8 9,11 38,43 37,60 27,7 21,4 16,18 11,04 0,00 0,5-20,00-7,66-6,9-15,45-10,3-8,7-13,67-10,72-40,00-33, Ocak ġubat Ġlk 3 Ay ÖTV tahsilatındaki artış oranı KDV tahsilatı kadar olmamakla birlikte Mart sonunda reel olarak % 9,6 oranında gerçekleşmiştir. Toplam vergilerin yaklaşık dörtte birinin tahsil edildiği ÖTV kalemlerindeki değişim vergi tahsilatı açısından önem taşımaktadır. Kolalı gazoz, alkollü içki ve tütün mamulleri üzerinden yapılan ÖTV tahsilatı reel olarak azalmıştır. Vergi düzeyindeki önemli artışlar sonucunda özellikle sigara tüketiminin azalması ile kaçak sigara ve alkol kullanımının yaygınlaşması vergi tahsilatının reel olarak bu kalemde düşmesine yol açmıştır. 18

20 Grafik 6 Özel Tüketim Vergisi Tahsilatında Reel Artış (%) 30,0 25,0 20,0 26,6 21,7 18,9 25,6 22,0 15,0 10,0 5,0 0,0 14,1 14,0 10,3 8,0 0,5 12,4 7,5 0,5 12,69 5,65 9,58-5,0-10,0-15,0-20,0-3,1-4,3-13,5-14,4-15, Ocak Sonu ġubat Sonu Ġlk 3 Ay Bir önceki yılın aksine 2011 yılında ÖTV tahakkukundaki artış ÖTV tahsilatının üzerinde seyretmiştir. Mart sonunda ÖTV tahakkukundaki reel artış % 13,2 oranında gerçekleşmiştir. Grafik 7 Özel Tüketim Vergisi Tahakkukunda Reel Artış (%) 25,00 21,8 20,00 16,8 19,0 19,02 15,00 13,24 10,00 5,00 0,00 2,7 5,51 3,6 0,2 2,85 10,12-5,00-10,00-7,88-1,2-5,2-8, Ocak Sonu ġubat Sonu Ġlk 3 Ay Ekonomideki dalgalanmalardan hızla etkilenen dayanıklı tüketim malları üzerinden alınan ÖTV tahsilatındaki reel artış, geçen yıl bazının yüksek 19

21 olmasına rağmen, devam etmiştir. Tahakkuktaki artış ise bu dönemde daha sınırlı düzeyde kalmıştır. Grafik 8 Dayanıklı Tüketim Malları Üzerinden Tahsil Edilen Özel Tüketim Vergisi Tahsilatında Reel Artış (%, Kümülatif) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0 36,1 26,9 13,6 64,0 51,0 40,9 32,5 11,2 9,7 8,2 4,7-0,5-39,7-39,8-37,1 132,1 105,0 97,7 19,0 19,4-4, Ocak Sonu ġubat Sonu Ġlk 3 Ay Grafik 9 Dayanıklı Tüketim Malları Üzerinden Tahsil Edilen Özel Tüketim Vergisi Tahakkukunda Reel Artış (%, Kümülatif) 80,0 60,0 60,8 55,2 62,3 40,0 20,0 18,2 9,4 12,5 4,9 4,16 3,99 0,0-20,0-14,5-11,3-12,0-40,0-28,5-32,9-31, Ocak Sonu ġubat Sonu Ġlk 3 Ay 20

22 Dış ticaret dengesinin bozulması ve cari açığın artmasıyla birlikte ithalde alınan KDV tahsilatındaki reel artış Mart sonunda % 29 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Grafik 10 İthalde Alınan KDV Tahsilatında Reel Artış (%) 80,0 68,1 60,0 52,9 43,8 40,0 20,0 0,0-20,0 11,9 21,9 16,0 7,1 0,5-0,8 24,6 15,6 13,3-9,49 15,18 28,95-40,0-36,2-37,2-35,7-60, Ocak Sonu ġubat Sonu Ġlk 3 Ay 21

23 KUTU: MALİ KURAL UYGULANSAYDI BÜTÇE AÇIĞIMIZ NE OLURDU? Maliye politikasını kurala bağlayarak kredibilite inşa etme ve sağlanan mali istikrarı koruma amacıyla uygulanması planlanan mali kural, 2010 yılında orta vadeli programdan çıkartılmış, böylelikle maliye politikası için çıpa işlevi görecek bir mekanizmadan da vazgeçilmişti. Peki, eğer mali kural 2010 ve 2011 yıllarında uygulansaydı, mevcut mali tablodan farklı bir durumla mı karşılaşacaktık? Bu soruya cevap vermek için ilk önce mali kuraldaki altın denklemi hatırlamakta fayda var: Δa = y (a t-1 a*) + k (b b*) Δa: Genel yönetim açığındaki uyarlamanın GSYH ya oranı, a t-1 : Bir önceki yıl gerçekleşen genel yönetim açığının GSYH ya oranı, a* : Orta uzun vadede hedeflenen genel yönetim açığının GSYH ya oranı olan %1, b : GSYH reel büyüme hızı, b* : GSYİH reel büyüme hızının uzun dönemli ortalaması olan %5, y : Genel yönetim açığının orta uzun vadeli hedefe yakınsama hız katsayısı olan k : döngüsel etkiyi yansıtma katsayısı olan Yukarıdaki denklemden yola çıkarak mevcut dönem için genel yönetim bütçe açığı oranı ise; a =(1+ y) a t-1 y a* + k (b b*) olarak yazılabilir. Aşağıdaki Tablo, mali kuralın uygulanması durumunda öngörülen bütçe açıklarını 2010 için gerçekleşen, 2011 yılı için de Orta Vadeli Program da yer alan bütçe açığı tahminleri ile karşılaştırmaktadır. 22

24 Tablo 1. Mali Kuralın Öngördüğü Bütçe Açıklarının Gerçekleşen Bütçe Açıkları İle Karşılaştırılması Önceki Yılın Bütçe Ekonomik Mali Kural Gerçekleşen Açığı (GSYH ya oran) Büyüme Oranı (Reel, %) (Bütçe Açığı/GSYH) /Planlanan (Bütçe Açığı/GSYH) (2009 yılı bütçe açığı) (2010 yılı bütçe açığı) 4.5 (OVP tahmini) (OVP tahmini) Kaynak: Temel Ekonomik Büyüklükler, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Maliye Bakanlığı, Orta Vadeli Program, Devlet Planlama Teşkilatı, Yukarıdaki Tablo ya göre, 2010 yılında mali kuralın gerektirdiğinden daha yüksek bir bütçe açığı gerçekleşmiştir. Mali kurala göre 2009 yılındaki bütçe açığının orta ve uzun vadeli hedef olan yüzde 1 den fazla olması, 2010 için bütçe açığının bir önceki yıla göre kısılmasını gerektirmektedir. Ayrıca 2010 yılındaki büyüme oranının orta ve uzun vadeli hedef olan yüzde 5 i aşması, bütçe açığının yine bir önceki yıla göre- daha da azaltılması gerektiğini göstermektedir. Basit bir hesaplamayla, 2010 yılındaki bütçe açığı oranındaki değişimin (%5.09 dan %2.45 e düşmesinin) yaklaşık yüzde 1.35 lık kısmı 2009 yılının yüksek bütçe açığından, yüzde 1.3 luk kısmı ise 2010 yılındaki yüksek büyümeden kaynaklanmaktadır. Bu iki faktörü topladığımızda mali kuralın 2010 için öngördüğü bütçe açığı oranı yüzde 2.45 iken, gerçekleşme bu rakamın üzerinde kalarak yüzde 3.36 olmuştur yılı için ise, orta vadeli programda ortaya konan hedef ile mali kuralın gerektirdiği bütçe açığı arasında yüzde 0.70 lik bir fark bulunmaktadır. OVP de ortaya konan bütçe açığı hedefi mali kuralın gerektirdiği hedeften daha düşüktür. Bir önceki dönemin görece düşük bütçe açığı ve 2011 için orta ve uzun vadeli hedef olan yüzde 5 ten biraz daha az bir büyüme tahmini, mali kural uygulandığı takdirde bir önceki döneme oranla bütçe açığında sınırlı bir azalma yaklaşık yüzde

25 gerektirmektedir. OVP de 2011 yılı için öngörülen bütçe açığı da bu rakamın altındadır. Özetle, mali kuralın, uygulanması halinde, 2010 yılı için daha sıkı bir maliye politikası gerektirecek iken, 2011 yılı için OVP hedefleri doğrultusunda biraz daha gevşek bir maliye politikası öngöreceği anlaşılmaktadır. Öte yandan, 6111 sayılı torba yasayla beraber gelen yeniden yapılandırmanın arasında gelir tarafında meydana getireceği rahatlamanın kamu harcamalarında da artışa yol açmasını engelleyecek bir mekanizmanın işlerlik kazanması önem taşımaktadır. Bu açıdan, her ne kadar son iki yılda mali kuralın gerektirdiği bütçe dengesiyle gerçekleşen arasında önemli bir fark olmasa da, bundan sonraki dönemde bütçenin sadece harcama tarafını kapsayacak bir uygulamanın düşünülmesinde yarar vardır. Bu tür bir harcama kuralı, bütçe açığının temel kaynağı olan kamu harcamalarına bir disiplin getireceği gibi, devresel hareketlerle aynı yönlü (pro-cyclical) bir maliye politikası izleme riskini de azaltıp orta vadeli planlamayı güçlendirici bir etki yapacaktır. Ayrıca bu uygulamayla beraber yaratılabilecek kamu tasarrufu fazlası, cari işlemler açığını azaltacaktır. Sonuç olarak, 2010 ve 2011 yılları için mali kuralın uygulanmaması çok önemli bir değişikliğe yol açmasa da, kamu harcamalarında son dönemlerde görülen artış ve arası bir defaya mahsus gelirlerde yaşanacak olan iyileşme, bütçenin harcama tarafını kontrol altına alacak bir düzenlemeyi önemli kılmaktadır. 24

26 II. Bütçe Finansmanı ve Borç Stokundaki Gelişmeler Tablo 9: 2011 Mart Ayı Sonu Hazine Nakit Dengesi (milyon TL) Ocak* Şubat* Mart* Toplam* GELİRLER ÖZELLEŞTİRME ve FON GELİRLERİ GİDERLER Faiz Dışı Giderler Faiz Ödemeleri FAİZ DIŞI DENGE NAKİT DENGESİ FİNANSMAN BORÇLANMA (NET) DIŞ BORÇLANMA NET Kullanım Ödeme İÇ BORÇLANMA NET Kulllanım Ödeme ÖZELLEŞTİRME GELİRİ TMSF'DEN AKTARIMLAR DEVİRLİ-GARANTİLİ BORÇ GERİ BANKA KULLANIMI KUR FARKLARI BANKA KULLANIMI NET * Geçici Yılın ilk iki ayında Hazine nakit dengesi 7 milyar TL açık verirken, faiz dışı fazla 5,1 milyar TL olmuştur. 25

27 Tablo 10: 2011 Mart Ayı Sonu Karşılaştırmalı Genel Bütçe Dengesi ve Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi Genel Bütçe Dengesi Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi (milyon TL) Mart Sonu (milyon TL) Mart Sonu Bütçe Dengesi Bütçe Dengesi Emanetler Emanetler Avanslar Avanslar Nakit Dengesi Nakit Dengesi Finansman Finansman Toplam Net Borçlanma Toplam Net Borçlanma Net Borç Verme (-) 117 Net Borç Verme (-) 118 ÖzelleĢtirme Geliri 0 ÖzelleĢtirme Geliri 0 Kasa ve Diğer Kalemler DeğiĢimi (-) GiriĢ (+) ÇıkıĢ Kasa ve Diğer Kalemler DeğiĢimi (-) GiriĢ (+) ÇıkıĢ Grafik 11 Merkezi Yönetim İç Borç Stoku Faiz Yapısı 60,0 50,0 49,8 50,2 51,6 48,4 50,7 51,1 49,3 48,9 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Sabit Faizliler DeğiĢken Faizliler 26

28 Grafik 12 Merkezi Yönetim İç Borç Stoku TL-Döviz Yapısı 100,0 98,4 98,4 98,4 98,5 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1,6 1,6 1,6 1,5 Türk Lirasi Cinsinden Döviz Cinsinden ve Dövize Endeksli Merkezi Yönetim iç borç stoku faiz ve döviz kompozisyonunda önceki dönemlerde gözlenen eğilimin aynen devam ettiği görülmektedir. Grafik 13 İç Borçlanmanın Ortalama Vadesi ve Faiz Oranı 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 (%) 9,00 8,80 8,60 8,40 8,20 8,00 7,80 7,60 7,40 7,20 7,00 Ġç Borçlanmanın Ortalama Vadesi (Ay) (sol eksen) Ġç Borç Ġhaleleri Ortalama Faiz Oranı % (sağ eksen) Buna karşılık iç borçlanma faiz oranlarında yılın ilk üç ayında riskli bir artış gözlenmeye devam edilmiştir. 27

29 IV Mali Yılı Bütçesi ve Makro Çerçeve Üzerine Değerlendirmeler Bu bölümde 2011 mali yılı Merkezi Yönetim Bütçesi ve ona temel teşkil eden makroekonomik çerçeve ve kamu kesimi genel dengesine ana hatlarıyla bakmak istiyoruz. A. Makro Ekonomik Çerçeve 2011 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi (MYB) nin makro mali çerçevesi, özellikle son iki yıl deneyiminde mali yönetim sisteminin öngördüğü kurguya aykırı olarak oldukça gecikmeli açıklanan Orta Vadeli Programı (OVP) ile, bu programı Ekim in ikinci haftasında Yüksek Planlama Kurulu toplantısı sonucunda revize eden 2010 yılı Genel Ekonomik Hedefler ve Kamu Yatırımları Raporu (GEHKYR) na dayanmaktadır. Bununla birlikte, raporun hazırlanması aşamasında GEHKYR de gerçekleşme tahmini olarak yer alan parametreler yerine 2010 yılına ait açıklanmış geçici rakamlar kullanılmıştır. Makro mali plan belgesi niteliğinde olan OVP ile bütçe parlamentoya sunulmadan önce nihai hale getirilirken, esas alınan makro modelin temel sonuçlarını yansıtan GEHKY Raporu çerçevesinde; 2011 yılı için büyüme % 4,5, yılsonu enflasyon oranı % 5,3, cari işlemler açığının GSYİH ya oranı ise % 5,4 öngörülmüştür. 28

30 Tablo 11: Temel Ekonomik Parametreler Prog Gerç Sapma (%) Prog Gerç. Sapma (%) Prog Gerç. Tah. Sapma (%) Prog GSYH Büyümesi (%) 5,5 0,7 4,0-4,7 3,5 6,8 4,5 GSYH (Cari Fiy. Milyon YTL) , , , GSYH (Cari Fiy. Milyon $) , , , GSYH Deflatörü (%) 5,0 12,0 140,0 7,5 5,2-30,7 5,0 8,0 60,0 5,8 TÜFE (Yıl Sonu, %) 4,0 10,1 152,5 7,5 6,5-13,3 5,3 7,5 41,5 5,3 Dolar Kuru ($/ YTL) (Ort.) 1,38 1,3-5,8 1,41 1,5 9,7 1,6 1,5-6,2 1,70 Cari İşlemler Dengesi (Milyar $) -39,2-41,9 6,8-50,4-14,4-71,4-18,0-39,3 118,3-42,2 Cari İşlemler Dengesi/GSYH (%) -6,0-5,7-4,9-6,4-2,3-64,4-2,8-5,4 91,8-5,4 Dış Ticaret Dengesi -65,0-69,9 7,6-83,5-38,8-53,6-45,5-65,8 44,5-72,5 İhracat (FOB, Milyar $) 117,0 132,0 12,8 149,0 102,1-31,4 107,5 111,7 3,9 127,0 İthalat (CIF, Milyar $) 182,0 202,0 11,0 232,5 140,9-39,4 153,0 177,5 16,0 199, yılı program hedeflerine küresel krizin geldiği nokta itibarı ile ekonomik ve mali gelişmeler çerçevesinde bakmadan önce, ana başlıklar itibarı ile 2010 yılına ilişkin makro hedeflerde gerçekleşen revizyonlara bakarsak; En önemli revizyon kendisini büyüme, dış ticaret ve cari işlemler açığı hedeflerinde göstermiştir. o Cari işlemler açığı hedefi 2010 yılı için GSYİH ya oran olarak % 2,8 düzeyinde iken, ekonominin hızla toparlanması ve toplam talep düzeyindeki artışın etkisi ile önemli bir artışla % 5,4 e çıkmıştır. Burada cari işlemler açığının diğer parametrelerden fazla sapma göstermesi yapısal bir sorun olarak makro modelin kurgusundaki sorunu göstermesi açısından önemli görülmelidir. 1 o Dış ticaret dengesindeki bozulma ithalatın ihracatın üzerinde artış göstermesi sonucunda olmuştur. Nitekim hedefe göre ithalatın döneminde uygulanan IMF destekli istikrar programlarında makro modelin tahmin performansı açısından en fazla sapmanın yaşandığı kalem cari işlemler dengesi olmuştur. 29

31 yukarı yönlü sapma oranı % 16 ile ihracattaki % 3,9 oranındaki sapmanın çok üzerinde çıkmıştır. Büyüme % 3,5 düzeyinde hedeflenmişken geçici rakamlara göre % 6,8 oranında gerçekleşmiştir yılında fiyatlar genel düzeyi (TÜFE) toplam talep düzeyindeki artışın da etkisiyle hedefin üzerinde ve % 7,5 oranında gerçekleşmiştir. Grafik Enflasyon Hedef ve Gerçekleşmeleri 25,0 20,0 20,0 18,4 15,0 10,0 5,0 12,0 9,4 8,0 7,7 5,0 9,7 8,4 4,0 4,0 10,1 7,5 6,5 7,5 5,3 0, (GT) Hedef Gerç. Polinom. (Gerç.) 2010 yılında ekonominin toplam kaynak yapısı içinde öngörülen 15,2 milyar TL lik net mal ve hizmet ithalatının, özellikle ithalattaki artış sonucunda, 48,2 milyar TL düzeyine revize edildiği görülmektedir. Buna göre, ekonominin yatırım-tasarruf açığı ise özel sektörün programlananın aksine fazla yerine yatırım-tasarruf açığı vermesi sonucunda 25,3 milyar TL den 56,8 milyar TL ye çıkmıştır. Cari açığın 2010 yılında programlananın çok üzerinde artması bu gelişmenin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır yılı gerçekleşme tahminine göre programda en büyük sapma dış kaynak ile kamu ve özel yatırımların büyüklüklerinde gözlemlenmiştir. Sabit fiyatlar ile baktığımızda, dış kaynak ihtiyacı % 50 oranında artarken yatırımlarda ise yukarı yönlü revizyon % 9,2 oranında çıkmıştır. 30

32 Tablo 12: Ekonominin Kaynak Harcama Dengesi 2010 (P) GSYH'ya oranı (%) 2010(T) cari fiyatlarla milyar YTL GSYH'ya oranı (%) 2011 (P) GSYH'ya oranı (%) 2010 Prg 2010 Tah 2010 Sapma (%) 1998 fiyatlarıyla milyar TL 2011/ Prg % Artış GSYH 1.028,8 100, ,8 100, ,9 100,0 99,4 103,7 4,4 108,4 4,5 (M-X) Dış Kaynak 15,2 1,5 48,2 4,4 55,5 4,6 1,5 2,2 49,6 3,3 49,1 Toplam Kaynak 1.044,0 101, ,0 104, ,3 104,6 100,9 105,9 5,0 111,7 5,4 Toplam Talep 1.044,0 101, ,0 104, ,3 104,6 100,9 105,9 5,0 111,7 5,4 Tüketim 869,9 84,6 951,8 86, ,2 86,0 79,6 82,8 3,9 86,5 4,5 Kamu 115,1 11,2 122,9 11,2 137,7 11,3 8,4 8,7 4,3 9,2 5,6 Özel 754,7 73,4 828,9 75,4 906,5 74,6 71,2 74,0 3,9 77,3 4,4 Yatırım 174,1 16,9 195,2 17,8 226,1 18,6 21,2 23,2 9,2 25,2 8,7 Kamu 44,3 4,3 52,3 4,8 51,3 4,2 5,0 5,6 11,0 5,2-7,3 Özel 129,9 12,6 142,9 13,0 174,8 14,4 16,2 17,6 8,7 20,0 13,7 Yatırım Tasarruf Dengesi ((GSMHG- (C+I)) -25,3-2,5-56,8-5,2-63,0-5,2-2,5-3,2-27,7-4,1 26,4 Kamu -58,1-5,6-43,6-4,0-41,9-3,4-3,7-1,9-47,9-1,3 31,6 Özel 32,7 3,2-13,2-1,2-21,1-1,7 1,1-1,3-216,7-2,8 115,8 GSMHG (GSYH+NFG+NDACT) 1.018,7 99, ,2 99, ,4 99,4 98,3 102,7 4,5 107,6 4,8 Net Faktör Gelirleri -13,575-1,3-10,9-1,0-11,3-0,9-1,4-1,3-11,5-1,2 7,2 Net Dış Al. Cari Trans. 3,465 0,3 2,3 0,2 3,8 0,3 0,4 0,2-38,8 0,3 57,2 Kaynak: DPT Genel Ekonomik Hedefler ve Kamu Yatırımları, yılı program tahminlerine bakarsak: 2011 yılı için büyüme tahmini % 4,5 oranında programlanmıştır yılında büyümenin % 6,8 oranında gerçekleşmesi tahmin edilirken en son açıklanan sonuçlara göre yılsonunda gerçekleşme % 8,9 oranında olmuştur yılı büyüme performansını belirleyecek olan seçim sonrası dönemde yurt içi ekonomik ve mali yapıya ilişkin uygulanacak olan politikalar ve küresel krizi farklı boyutlarda yaşayan ülkelerin aldığı tedbirlerin başarısı olacaktır. Bu konuda özellikle başta Yunanistan olmak üzere Portekiz, İspanya, İrlanda ve en son olarak İtalya daki ekonomik gelişmelerin sonuçlarının dikkatle izlenmesi gerektiği düşünülmektedir yılında istihdam düzeyinin yaklaşık 200 bin artması öngörülürken; işsizlik oranının 0,2 puan düşerek % 12 oranında gerçekleşmesi öngörülmektedir. 31

33 Enflasyon tahmini (TÜFE yılsonu) % 5,3 oranında öngörülmüştür. Enflasyonun başta enerji ve gıda kaynaklı olmak üzere artış eğilimi 2011 yılı hedefini riskli hale getirmektedir. Cari işlemler açığı programda 2010 yılında 18 milyar dolar düzeyinde hedeflenmiş, bütçe tahmininde ise 39,3 milyar dolar olarak tahmin edilmiştir. Yılsonunda ise açık 48,4 milyar dolar düzeyinde gerçekleşerek GSYİH nın % 6,6 sına çıkmıştır yılı için hedeflenen cari açığın, tedbir alınmadığı durumda 60 milyar doları (GSYİH ya oran olarak % 7-8 arası) aşacağı öngörülmektedir. B. Kamu Kesimi Genel Dengesi 2009 yılında krizin etkisiyle % 5,1 düzeyine çıkan kamu kesimi borçlanma gereğinin 2010 yılında % 4 cıvarına inmesi programlanmıştır yılında merkezi yönetim bütçesi ile yerel yönetimlerde bütçe açığının programlananın altında gerçekleşeceği beklenmektedir. Buna göre toplam borçlanma gereği % 3,4 e düşmektedir. 32

34 Tablo 13: Kamu Kesimi Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla, Milyon YTL) (P) 2010(GT) 2011(P) Borçlanma Gereği (Toplam Kamu) Borçlanma Gereği (Toplam Kamu, özelleştirme gelirleri hariç) Borçlanma Gereği (Genel Yönetim) Merkezi Yönetim Merkezi Yön. Bütçesi Döner Sermaye Fonlar Sos. Güv. Kur İşsizlik Fonu Mahalli İdareler KİT İşletmeci KİT Öz. Kap. Kur GSYİH'ya Oranları (%) (P) 2010(GT) 2011(P) Borçlanma Gereği (Toplam Kamu) 3,64-0,32-1,97 0,06 1,62 5,09 4,15 3,36 2,05 Borçlanma Gereği (Toplam Kamu, özelleştirme gelirleri hariç) 3,95 0,29-0,40 1,45 2,48 5,55 5,16 3,72 3,17 Borçlanma Gereği (Genel Yönetim) 4,08-0,19-1,48 0,18 1,65 5,45 4,68 3,67 2,13 Merkezi Yönetim 4,88 0,59-0,75 0,64 1,81 5,48 4,80 3,85 2,62 Merkezi Yön. Bütçesi 5,42 1,25 0,61 1,61 1,83 5,54 4,87 4,02 2,76 Döner Sermaye -0,19-0,19-0,15-0,11-0,07-0,09-0,04-0,10-0,08 Fonlar -0,35-0,48-1,21-0,85 0,05 0,03-0,02-0,07-0,06 Sos. Güv. Kur. 0,04 0,02-0,12-0,09 0,01-0,08 0,00 0,00 0,00 İşsizlik Fonu -0,78-0,73-0,75-0,82-0,80-0,39-0,39-0,41-0,59 Mahalli İdareler -0,05-0,07 0,13 0,45 0,63 0,44 0,27 0,23 0,10 KİT -0,44-0,13-0,49-0,12-0,03-0,36-0,53-0,31-0,08 İşletmeci KİT -0,31-0,10-0,17-0,18-0,06-0,44-0,49-0,29-0,06 Öz. Kap. Kur. -0,13-0,03-0,32 0,06 0,04 0,08-0,04-0,01-0,02 Kaynak: DPT Genel Ekonomik Hedefler ve Kamu Yatırımları Not: Eksi ifadesi fazla verildiğini göstermektedir yılında ise kamu kesimi açığının 24,8 milyar TL düzeyinde, GSYİH ya oran olarak ise % 2,05 oranında olması programlanmıştır. Merkezi yönetim bütçe açığındaki düşme ile İşsizlik Sigortası Fonu nun katkısındaki artış kamu kesimi dengesindeki iyileşmeye yol açacaktır ve 2013 yıllarında kamu kesimi dengesindeki iyileşmenin devam edeceği ve GSYİH ya oran olarak % 1 cıvarına düşeceği öngörülmektedir. Bu iyileşmenin gerçekleşmesi özellikle sosyal güvenlik sistemi ve bütçe gelir yapısındaki iyileşmenin devam etmesine bağlıdır. Bu ise 2011 yılında uygulamasına geçilecek olan bir defalık tedbirlerin izleyen yıllarda devam etmesi ile ekonomideki büyüme performansına bağlı görülmektedir. 33

35 2011 yılı merkezi yönetim bütçe değerlendirmesine geçmeden önce genel yönetim dengesi içinde yer alan bazı kurumlara ilişkin öngörüleri ele alırsak: Yerel Yönetimler 5018 sayılı Yasa nın tam olarak uygulamaya geçmesiyle birlikte, 2006 yılından itibaren, Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü uluslararası standartlara uygun ve oldukça kapsamlı bir şekilde yerel yönetimlerin verilerini açıklamaya başlamıştır. Geçen yıl bütçe değerlendirmesinde de vurguladığımız şekilde, kamu kesimi genel dengesinde Maliye Bakanlığı nın açıkladığı verilere DPT son dönemde kendi verilerini yaklaştırmakla birlikte, bu iki kurumun açıkladığı gelir ve harcama verilerinde hala belirgin farklılıklar devam etmektedir. İki kurumun kapsam, konsolidasyon yöntemi gibi konularda bu farklılığın nasıl oluştuğuna dair bilgiyi kamuoyu ile paylaşmasının uygun olacağı düşünülmektedir. Tablo 14: Yerel Yönetimlerin Gelir, Gider ve Bütçe Dengesi ve Revizyonları ( ) P GT G S-GT P GT G S-GT P GT S-P A. TOPLAM GELĠRLER ,9% ,9% ,6% Vergiler ,7% ,1% ,5% Vergi DıĢı Normal Gelirler ,7% ,5% ,6% Faktör Gelirleri (Net) ,1% ,7% ,1% Sermaye Transferleri (Net) ,0% ,6% B. TOPLAM GĠDERLER ,0% ,1% ,6% Cari Giderler ,7% ,7% ,8% Yatırım Harcamaları ,0% ,5% ,2% Sabit Sermaye ,0% ,6% ,2% Stok DeğiĢimi ,0% 9 9 0,0% Cari Transferler ,5% ,2% ,2% Kam. ve Sabit Değer ArtıĢı ,3% ,1% ,9% Sermaye Transferleri (Net) C. BORÇLANMA GEREĞĠ (1) ,7% Kaynak: DPT Yılı Programları P: Program, GT: Gerçekleşme Tahmini, G: Gerçekleşme, S: Sapma 2008 ve 2009 yıllarında bütçesinde önemli düzeyde açık veren yerel yönetimlerin, 2010 ve izleyen yıllarda bütçe açıklarında belirgin bir iyileşme 34

36 öngörüldüğü dikkati çekmektedir. İl özel idareleri, belediyeler, büyükşehir belediyelerine bağlı idareler, belediyelerin oluşturduğu birlikler ve İller Bankası hesaplarını kapsayan DPT tanımlı tabloda, özellikle merkezden yerel yönetimlere yapılacak transferlerin etkisiyle, gelirlerdeki artışın harcamalardaki artışın üzerinde olması; yerel yönetimlerin konsolide bütçe dengesinde bir düzelmeye yol açmaktadır. Bu dönemde elektrik ve havagazı tüketim vergisinin belediyeler tarafından tekrar tahsil edilmesi, emlak vergisinde yeniden değerleme sonrası ortaya çıkan yeni vergi değerleri ile merkezden aktarılan gelir payları yerel yönetimlerin kaynak yapılarını iyileştirmekte, bütçe açıklarını azaltmaktadır. Grafik Yerel Yönetimler Bütçe Dengesi: Program, Gerçekleşme Tahmini ve Gerçekleşme (milyon YTL) P GT G 2011 yılında, yerel yönetimlerin harcamaları sınırlı artarken; özellikle özelleştirme gelirlerindeki artışla kaynak yapısındaki iyileşme çerçevesinde bütçe açıklarının azalacağı öngörülmektedir. 35

37 Tablo 15: Yerel Yönetimler Bütçe Dengesi, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) (GT) 2011 (P) % Artış (2011/2010) A. TOPLAM GELİRLER ,60 Vergiler ,34 Vergi Dışı Normal Gelirler ,78 Faktör Gelirleri (Net) ,77 Sermaye Transferleri (Net) ,15 B. TOPLAM GİDERLER ,23 Cari Giderler ,52 Yatırım Harcamaları ,07 Sabit Sermaye ,87 Stok Değişimi ,22 Cari Transferler ,30 Kam. ve Sabit Değer Artışı ,24 Sermaye Transferleri (Net) C. BÜTÇE DENGESİ ,63 Kriz yılını takip eden 2010 yılında SGK nun giderleri GSYİH ya oran olarak % 10, gelirleri ise % 8 cıvarında tahmin edilmiştir ve 2009 yılında özellikle krizle mücadelede istihdamı desteklemeye yönelik olarak uygulamaya konulan politikalar bütçeden yapılan transferlerin artmasına yol açmıştır. Buna göre 2010 yılında bütçeden yapılması öngörülen transferlerin tutarı toplam gelirlerin % 60 ını aşmaktadır. Bu oran kriz yılı olan 2009 yılında % 70 ler düzeyindeydi. 36