X. BÖLÜM MONOPOL (TEKEL PİYASASI)

Transkript

1 Monopol 223 X. BÖLÜM MONOPOL (TEKEL PİYASASI) Adem Karakaş Ekonomi daima belirli bir istikrarda seyretmeyen genelde inişli çıkışlı dalgalanmalarla devam eden bir işleyişe sahiptir. Bu işleyiş mekanizmasını etkileyen sayısız faktör vardır. Aynı zamanda, ekonominin yapısından kaynaklanan dalgalanmalar hem uzun süreli etkiye sahiptirler hem de şiddetleri daha yüksektir. Bu dalgalanmalara neden olan en önemli sorunlardan biri rekabete kapalı bir piyasa yapısının varlığıdır. Bir piyasada hem üretimde hem de tüketimde rekabeti engelleyici unsurların olması bir şeylerin düzgün gitmediği aksak bir yapıyı ortaya çıkartır. Kısaca, aksak rekabet olarak adlandırılan bu yapı, içerisinde tekel ve tekel benzeri oluşumları barındırır. Mal-hizmet ve faktör piyasalarının, alım-satıma konu olan mal veya hizmet üretimi ve tüketiminde mükemmel işlerliğe sahip olması, tarafların her konuda tam bilgiye sahip olması, ticaret engellerinin olmaması, piyasa aktörlerinin (alıcı ve satıcıların) sınırsız sayıda olması gibi varsayımlar sadece gerçek yaşamda karşılan aksaklıkların nedenlerinin açıklanması için bir çıkış noktası olarak kullanılan önermelerdir. Bir piyasanın yapısı, bu mükemmel piyasaya ne kadar yakın veya uzak olunduğuna bağlı olarak analiz edilmek- Yrd. Doç. Dr. Adem KARAKAŞ, Kafkas Üniversitesi Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü, E- Posta:

2 224 Ekonomin in Temelleri tedir. İşte monopol piyasa da tam rekabet piyasasına yakınlığı veya uzaklığına bağlı olarak incelenmesi gereken bir işleyişi ifade etmektedir. Kitabın Monopol olarak tanımlanan, üretimde ve tüketimde tekelci işleyiş mekanizmasının anlatılacağı bu bölümü öğrencilere, günlük hayatın birçok alanında karşılaşılan bu yapıyı anlama ve yorumlama imkanı verecektir. Tam rekabet piyasası olarak adlandırdığımız en mükemmel işleyişin neden bozulmaya başladığı, piyasadaki bozulmanın derinleşmesine yol açan sebeplerin neler olduğu ve bu durumun ortaya çıkardığı sonuçlar anlaşıldığında karşılaştırmalı analizlerin yapılması daha da kolaylaşacaktır. MONOPOLÜN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ Monopol (tekel) kavramı, alım-satıma konu olan bir mal veya hizmetin tek bir firma tarafından üretilmesi veya satılması olarak ifade edilmektedir. Bir diğer ifade ile bir piyasada çok sayıda alıcı karşısında tek satıcının bulunması monopol olarak adlandırılmaktadır. Bir mal veya hizmetin sadece bir firma tarafından piyasaya sürülmesi ideal ekonomik işleyişin ortadan kalkarak bir takım sorunların ortaya çıkmasına yani piyasanın aksamasına neden olmaktadır. Üretimin veya satışın tek bir elde toplanması, piyasada istenmeyen bir durumun oluşmasına neden olmakla birlikte bunun süreklilik arz etmesi de sorunun derinleşmesine yol açmaktadır. Monopol piyasası analizlerinde genelde tam rekabet piyasasına vurgu yapılarak karşılaştırmalı yorumların yapılması yerinde bir uygulamadır. Çünkü tam rekabet piyasası gerçek hayatta karşılaşılması mümkün olmayan ideal bir yapıyı, hayali bir mekanizmayı ifade eder. Yani tam rekabet piyasası, aslında var olsa her şeyin mükemmel olduğu bir durumu temsil eder. Dolayısıyla gerçek hayattaki durumu tam rekabet piyasası ile kıyaslayarak anlayabiliriz. Buradan hareketle, tam rekabet piyasasındaki atomize (sınırsız sayıda alıcı ve satıcı), mobilite (alıcı ve satıcıların bir engele takılmaksızın piyasada işlem yapması), şeffaflık (tarafların ticarete konu olan mal veya hizmet hakkında tam bilgi sahibi olması) ve homojenlik (tek tip mal) özellikleri karşısında monopol piyasanın özelliklerinin neler olduğunu inceleyebiliriz. Öncelikle tanım gereği monopol piyasa tekelci bir yapıyı ifade etmektedir. Yani bir piyasada alım-satıma konu olan mal tek bir firma tarafından üretilmektedir. Bu durumda piyasada üretilecek veya satılacak malın miktarı ve fiyatı tek bir firma tarafından belirlenecektir. Dolayısıyla tam rekabetteki atomize koşulunun tersi bir durum söz konusudur. İkinci olarak, piyasada faaliyet gösteren tek bir firma tarafından gerek maliyet, gerek yüksek miktarda kitlesel üretim, gerek pazar payı-bilinirlik-dağıtım şebekesinin çok önceden oluşturulmuş olması, gerek yasal nedenler ve gerekse fiyat ve benzeri konularda ikinci bir firmanın piyasaya girmesinin zorlaştırılması ve/veya engellenmesi gibi bir sorun söz konusudur. Bu da mobilite özelliğinin tersi bir durumdur. Üçüncü olarak, piyasadaki tek başına faaliyet gösteren firma herhangi bir rakiple karşı karşıya olmadığı için bilgi gizleme, kalite, maliyetle fiyat arasındaki kar marjı, sağlık ve benzeri konularda alıcı (müşteri) karşı-

3 Monopol 225 sında avantajlı durumda olmaktadır. Dördüncü olarak, piyasada üretilen mal ve hizmetin tek tip olmaması gibi bir durum söz konusudur. Mal ve fiyat farklılaştırması ile ortaya çıkan bu durumda piyasada aynı işlevi yerine getiren (ikame mal) birçok çeşit ürün nedeniyle homojen değil heterojen bir özellik ortaya çıkmaktadır. Buradan da görüldüğü üzere monopol piyasanın özellikleri çok büyük oranda tam rekabet piyasasının tam zıddı bir görünüm arz etmektedir. Dolayısıyla monopol,ideal piyasaya en uzak piyasadır denilebilir. Karşılaştırmalı analizlere ek olarak monopoldeki bazı özellikleri detaylı vurgulamakta yarar vardır. Bu özelliklerden ilki ölçek ekonomisi olarak adlandırılan kitlesel ve çok büyük miktarda üretimin yapılmasıdır. Bu durumda ortalama maliyetler düşük olacağı için piyasaya girme ihtimali bulunan başka bir firmanın tekelci firma ile rekabet etme imkanı olmayacaktır. Örneğin; maliyeti 10 TL olan herhangi bir X malını Türkiye de üreten yahut satan monopolcü bir ABC firması, bu malı 100 TL ye satarak 90 TL lik bir normal üstü kar (aşırı kar) ediyor olsun. Bunu gören bir KLM firması da piyasaya girmeye karar verdiğinde ilk olarak tüm Türkiye ye satış yapan tekelcinin kitlesel üretim nedeniyle düşük maliyette ve çok kişiye sattığını görecektir. Piyasaya girmeye ısrar eden KLM firması 15 liraya mal ettiği malı piyasaya sürdüğünde hem daha az kitleye ulaşabilecek hem de kar açısından ilk firmanın gerisinde kalacaktır. Bütün bunların ötesinde tekelci ABC firması 10 TL ye ürettiği malı 11 TL ye satmaya kalktığında ise KLM firmasının piyasada tutunma imkanı kalmayacaktır. Yani monopol durumdaki firma kendisine rakip olmaya çalışan firmanın maliyetinden daha düşük fiyata satış yapma imkanına sahiptir. Dolayısıyla ölçek ekonomisi nedeniyle maliyet avantajı elde eden tekelci hem aşırı karla varlığını devam ettirme imkanına sahiptir hem de rekabete girdiği anda piyasaya girmiş olan rakip veya rakiplerini piyasadan dışlama avantajına sahiptir. Tekelci (monopol) firmayı ayrıcalıklı kılan bir diğer özellik lisans hakları, isim hakkı ve telifler, patent ve benzeri yasal ayrıcalıklardır. Herhangi malı veya hizmeti ilk defa üreten, icat eden, tasarlayan ve benzeri avantaja sahip olanların bu malın üretme hakkını ellerinde bulundurmaları bir monopol nedenidir. Bu tür kişi veya firmalar bu avantajlarını bazen süresiz bazen de belirli süreler için kullanırlar. Aspirin ilacının Bayer haricinde bir firma tarafından üretilmesinin yasaklanması, bir müzisyenin plak-kaset-cd ve benzeri ürününü korumaya yönelik yasal düzenlemeler, bir yazarın yazdığı kitabın ve içindeki bilgilerin yasal koruma altında olması, bir maden işletmesinin ya devlet tarafında ya da devletin yetki verdiği tek bir özel firma tarafından çalıştırılması gibi uygulamalar bu türden ayrıcalıkları ifade etmektedir. Monopole ilişkin bir diğer kavram doğal monopol kavramıdır. Piyasada ikinci bir firmanın faaliyet göstermesi için sektör içinden veya yasal herhangi bir engel olmamasına karşın altyapı ve piyasaya giriş maliyetlerinin çok yüksek olması yahut piyasanın aynı sektörde faaliyet gösterecek ikinci bir firmayı kaldıramayacak kadar yetersiz olması durumunda ortaya çıkmaktadır. Demiryolu yapımı ve işletimi, elektrik üretim ve dağıtımı, maden işletmeciliği ve benzeri alanlar bu yapıya uygun örnekler olarak verilebilmektedir.

4 226 Ekonomin in Temelleri MONOPOLCÜ FİRMANIN TOPLAM MALİYET VE HASILAT EĞRİLERİ Monopol yapıdaki firmanın, işlem yaparken katlanmış olduğu toplam maliyetler aynı tam rekabet piyasasında olduğu gibi sabit maliyetler ve değişken maliyetlerin toplamından oluşmaktadır. Buna karşın monopolcü firmanın hasılatına ilişkin değerlendirmeler ve kar marjına ilişkin farklı şeyler söylememiz gerekmektedir. Monopolcü firmanın toplam hasılatı (TR) sattığı malın fiyatı (P) ile satış miktarının (Q) çarpımına eşittir. Bunu TR= P.Q şeklinde ifade edebiliriz. Ancak monopolcünün, tam rekabetteki firmadan farklı olarak hem fiyatı hem de miktarı kendi başına kararlaştırması dolayısıyla karlılığını da kendi kararları doğrultusunda belirleyebilmesi imkanı söz konusudur. Tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren bir firmanın toplam hasılası da fiyat ve miktarın çarpımına eşitti. Ancak firma sadece miktarı belirliyor, fiyat ise piyasa tarafından belirlendiği için tam rekabetteki bir firma sadece satış adedini ve toplam hasılasını belirleyebiliyordu. Bu aradaki fark önemli bir noktadır. Her ne kadar monopolcü firma istediği kadar malı kendi istediği fiyattan satma imkanına sahip olsa da sonuçta bu firma piyasaya gelir elde etme yani kar maksimizasyonu için girmiş olan bir firmadır. Dolayısıyla sattığı malın fiyatını yükseltip miktarını kısarak karını artırabileceği gibi malın fiyatını düşürüp daha ucuz malı daha fazla kişiye satarak da toplam hasılatını artırma yolunu tercih edebilme esnekliğine sahiptir. Bu karar tamamen kendi tercihine bağlıdır. Ancak monopolcü her ne kadar tek başına istediği gibi davranma imkanına sahipse de sonuçta kar elde etmek için piyasaya girmiştir ve ne kadar ucuza mal satarsa o kadar fazla satış yapabilecektir (tersi durumda fiyatı yükselttikçe müşteri adedi azalacaktır). Daha fazla satmak için daha ucuza satma uygulaması klasik negatif eğimli bir talep eğrisini ortaya çıkaracaktır. Şimdi, monopolcü firmanın fiyat, miktar, toplam hasıla, karlılık, talep eğrisi ve marjinal hasıla eğrilerini tablo ve grafikler yardımı ile açıklayalım. Tablo 10.1: Monopolcünün satış miktarı ve fiyatı Miktar Fiyat Toplam Hasıla

5 Monopol 227 Şekil 10.1: Monopolcünün Talep ve Toplam Hasıla Eğrileri Tablodan da görüldüğü üzere monopolcü firma satış miktarını artırdıkça satış fiyatını düşürmek durumundadır. Bu durum bazen kendi lehine olurken (toplam hasıla artarken) bazı durumlarda da aleyhine işlemektedir (karlılık azalmaktadır). Firma, hangi durumda kar maksimizasyonuna ulaşabileceğini hesap ederek buna göre fiyat ve miktar dengesine ulaşmak durumundadır. Başlangıçta fiyat düşürerek satış miktarını artırmakta ve toplam hasılatını yükseltebilmekte iken daha sonra miktar artırmak için satış fiyatını düşürmek zorunda kalması nedeniyle toplam hasılatı azalmaktadır. MONOPOLDE KISA DÖNEM FİRMA DENGESİ Monopol piyasasında faaliyet gösteren tek bir firma olması nedeniyle, piyasanın tam rekabet piyasasında olduğu gibi dönemlere ayrılarak incelenmesi teorik olarak önemsiz hale gelmektedir. Dolayısıyla tek bir firmanın kısa dönemde de uzun dönemde de karar alma ve denge belirleme stratejisi farklılık göstermemektedir. Ancak kısa dönemde meydana gelen ekonomik istikrarsızlıklar, fiyatlarda meydana gelen değişmelerin etkisi, maliyetlerin firma karlılığına yansıması daha belirgin etkilere neden olması gibi etkenlerden hareketle kısa vadedeki istikrarsızlıkların etkisini göstermek amaçlı farazi bir ayrım yapılabilir. Şimdi, monopol piyasada faaliyet gösteren bir firmanın karşı karşıya kalması muhtemel durumlarda ortaya çıkabilecek firma dengesini ve bunların sonuçlarını ayrı ayrı şekiller üzerinde inceleyebiliriz. Monopolcü firmanın talep eğrisi ile ilgili olarak fiyat ile miktar arasında negatif ilişki olduğunu ve fiyatı düşen malın satışının yükseldiğini ifade etmiştik. Şekilde ortalama hasılat, fiyat ve talep eğrisinin negatif olmasının anlamı budur. Hatırlanacağı üzere tam rekabet piyasasında talep eğrisi ortalama hasılata, fiyata ve marjinal hasılata eşit ve yatay eksene paraleldi. Monopolde ise talep eğrisi ile ortalama hasılat ve fiyat birbirine eşitken marjinal hasılat eğrisi ayrışmış durumdadır.

6 228 Ekonomin in Temelleri Şekil 10.2: Monopolcü Firmanın MR ve Talep Eğrileri Monopol piyasada bir firmanın marjinal hasılat eğrisinin talep eğrisinin altında olmasının ve giderek aralarındaki mesafenin genişliyor olmasının anlamı şudur; Monopolcü firma bir birim daha fazla satış yapmak için fiyatı bir önceki fiyatın altına çekmek zorundadır. Aynı zamanda bu durum bir süre sonra daha fazla satış için fiyattaki azalmanın miktardaki artıştan daha fazla olması anlamına gelecektir. Bu nedenle MR eğrisi D eğrisinin altındadır ve aralarındaki mesafe genişlemektedir. Şekil 10.3: Monopolde Firma Dengesi Monopolcü firmanın toplam maliyetleri, toplam sabit maliyetin varlığından dolayı orijinin biraz üzerinden başlamaktadır. Şekil 10.3 te miktara bağlı olarak artan toplam değişken maliyet nedeniyle de TC o noktasından başlayıp sürekli artan bir toplam maliyet eğrisi ile karşı karşıya kalınmaktadır. Q 1 üretim noktasına kadar olan kısımda TC>TR olduğu için monopolcü zarardadır.

7 Monopol 229 a noktası TR=TC noktası olduğu için başabaş noktası olarak ifade edilmektedir. Q 1 üretim seviyesine denk gelen a noktasından Q 3 üretim seviyesine kadar olan bölgede firma aşırı kar elde etmekte ve Q 2 miktarı karın maksimum olduğu seviyeyi göstermektedir. Q 3 üretim seviyesinin ilerisine geçildiğinde ise yine maliyetler hasılatın üzerine çıktığı için firma zarar etmeye başlayacaktır. Bu durumda b noktası ikinci kez TR=TC olduğundan dolayı bu nokta da başa baş noktası olarak adlandırılır. Bununla birlikte üretim veya satış olmadığı durumda toplam hasıla olmayacağı için monopolcünün toplam hasıla eğrisi orijinden başlamaktadır. Miktardaki artışla birlikte fiyat artışı gerçekleştirildiğinde toplam hasıla m noktasına kadar yükseliş trendinde olacaktır. Q 2 üretim miktarına gelen bu noktanın ötesinde miktar artışı ile birlikte fiyat artışı gerçekleştirildiğinde artan fiyatlar toplam hasılanın azalmasına yol açacaktır. Grafikte dikkat edilmesi gereken bazı ayrıntı noktalar vardır. Bunlardan ilki monopolcü firmanın üretime başladıktan kısa bir süre sonra başabaş noktasına gelmesidir. İkinci nokta ise Q 1 üretim seviyesinden Q 2 üretim seviyesine gelinceye kadar aşırı karın sürekli artış trendinde olmasıdır. Üçüncü nokta Q 2 üretim seviyesine denk gelen kısımda aşırı karın maksimum olmasıdır. Dördüncü nokta, Q 2 denge seviyesinin ötesinde, fiyat artışının toplam hasılayı veaşırı karlılığı azaltmasıdır. Son olarak da ikinci başabaş nokta olan b noktasının ötesine geçildiğinde hızlı bir şekilde zararın artmaya başlamasıdır. Şekil 10.4: Monopolcü Firmanın Toplam Talep-Hasılat ve Maliyet Eğrileri

8 230 Ekonomin in Temelleri Monopolcü firmanın toplam hasıla ve toplam maliyet eğrilerini monopolcü firmanın talep eğrisi ile ilişkilendirdiğimizde marjinal hasılatın (MR) sıfır olduğu noktada karın maksimum olduğu görülmektedir. Ayrıca P 0 fiyat seviyesinin üzerinde ve aşağısında karlılığın azalacağı görülmektedir. Monopolcü firmanın karar alırken bu dengeleri gözetmesi gerekmektedir. MONOPOLDE ORTALAMA HASILAT-ORTALAMA MALİYET EĞRİLERİ VE FİRMA DENGESİ Monopolcü firmanın toplam gelir gider dengesi yaklaşımı yanında birim başına gelir gider dengesi hesabı yapması da gerekmektedir. Bu hesap, üretilecek yahut satılacak olan toplam malın, birim başına maliyetinin ne olduğu, birim başına kaça satılabileceği ve hangi durumda karlılık seviyesinin ne durumda olacağı gibi öngörülerin elde edilmesini sağlamaktadır. Monopol piyasasında faaliyet gösteren tek bir firma genelde normal üstü kar (aşırı kar) ile faaliyet gösterir. Şekil 10.5 te görüldüğü üzere bir firmanın karlılığı ortalama maliyet ile ortalama hasılat arasındaki farka göre incelenmektedir. Q 1 üretim seviyesine gelinceye kadar ortalama maliyetlerin ortalama hasılatın üzerinde olduğu ve firmanın bu alanda zararda olduğu görülmektedir. Q 1 üretim seviyesinde AC=AR olduğu için a noktası başabaş noktası olarak adlandırılmaktadır. Benzer şekilde Q 3 miktarına karşılık gelen b noktası da başa baş noktasıdır. Monopolcü firma en optimal denge tercihi karın maksimize edildiği (AC ile AR arasındaki mesafenin en açık olduğu) Q 2 üretim seviyesidir. Şekil 10.5: Monopolde Ortalama Hasılat-Ortalama Maliyet: Aşırı Kar

9 Monopol 231 Şekil 10.6 da monopol piyasada faaliyet gösteren bir firmanın normal kar durumundaki dengesi gösterilmektedir. Monopol piyasada faaliyet gösteren tek bir firma olduğu için bu firmanın genelde aşırı kar ile faaliyet gösterdiğini ifade etmiştik. Ancak, ürün tanıtımı, tutundurma, piyasanın tamamına hitap etme isteği, uzun vadede müşteri potansiyelini belirleme, maliyetlerde meydana gelen dönemsel dalgalanmalar ve buna benzer bir takım nedenlerden dolayı normal kar seviyesinde üretim veya satış yapmak durumunda kalabilir. Bu tür durumlarda firmanın dengesi ortalama maliyetlere denk gelen bir fiyatlamayı gerektirmektedir. Şekil 10.6 da firmanın AR=AC eşitliğinin sağlanmış olduğu a noktası monopolcü firmanın normal kar seviyesinde faaliyetine devam ettiği firma dengesini göstermektedir. Şekil 10.6: Monopolde Ortalama Hasılat-Ortalama Maliyet: Normal Kar Şekil 10.7 de monopol piyasada faaliyet gösteren bir firmanın zarar durumunda alacağı denge kararı gösterilmektedir. Monopol piyasada faaliyet gösteren tek bir firma nadir durumlarda zarar ederek faaliyette bulunmak zorunda kalabilir. Dönemsel ekonomik çalkantılar, kriz, maliyetlerdeki çok hızlı artışlar ve benzeri sorunlar firmanın kısa dönemde zarar etmesine neden olabilir. Bu durumlarda firmanın ortalama maliyet eğrisi ortalama hasılatın üzerinde yer alacaktır.

10 232 Ekonomin in Temelleri Şekil 10.7: Monopolde Ortalama Hasılat-Ortalama Maliyet: Zarar Şekil 10.7 de firmanın ortalama maliyet eğrisi tüm üretim seviyelerinde ortalama hasılat eğrisinin üzerindedir. Yani firma hangi üretim miktarını tercih ederse etsin zarardadır. Böyle bir durumda firmanın tercih edeceği strateji kar edemiyorsa zarar etmemek, bu da mümkün değilse en az zarar etmektir. Dolayısıyla firmanın Q 0 seviyesindeki denge noktası hem Q 1 üretimine hem de Q 2 üretim seviyesine göre daha az zarar noktasıdır. Firmanın rasyonel davranış olarak Q 0 noktasını kısa dönem minimum zarar noktası olarak tercih etmesi gerekmektedir. MONOPOLDE UZUN DÖNEM FİRMA VE PİYASA DENGESİ Monopol piyasasında, faaliyet gösteren tek bir firma olması nedeniyle bu firmanın her zaman benzer kararlar verme eğiliminde olduğunu belirtmiştik. Bu firmanın karar alma mekanizmasında gözetmesi gereken değişkenler arasında diğer firmaların durumları ve piyasaları etkilemelerine ilişkin değişkenler olmayacaktır. Bu aynı zamanda tek bir firmanın piyasayı oluşturması anlamına gelmektedir. Bu gerekçeler nedeniyle monopol piyasada hareket eden firmanın dengesi ile piyasa dengesi özdeş olduğu gibi kısa ve uzun dönem karar alma süreçleri de birbirine özdeştir. Bu durumda monopol piyasada, tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren firma ve firmaların karar süreçlerinden ve kısa dönem-uzun dönem davranışlarından farklı sonuçlar ortaya çıkmaktadır.

11 Monopol 233 MONOPOLDE FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Tekel piyasasında faaliyette bulunan tek bir firma olmasına rağmen bazı nedenlerden dolayı monopolcü firma ürettiği veya sattığı mal ve hizmetlere ilişkin farklı uygulamalar sergileyebilmektedir. Her ne kadar piyasada tek başına bulunsada monopolcü firma, hitap edeceği kitleyi göz önüne alarak miktar ve fiyat belirlemesi yapmak zorundadır. Eğer bu durumu gözetmeksizin karar alırsa ya beklediği geliri elde edemeyecek ya da piyasadaki faaliyetini durdurmak zorunda kalacaktır. Diğer bir ifade ile tek bir satıcı karşısında sınırsız sayıda alıcı olması durumunu ifade eden monopol yapıda mutlak belirleyici taraf her zaman monopolcü firma olmayabilir. Nihayetinde tekelci firma, alıcılara mal ve hizmet satarak gelir elde etmek zorundadır. Bu nedenle alıcıları da gözetmek zorundadır. Monopolcü firmanın ürettiği mal ve hizmeti satın almak isteyen alıcıların farklı gelir düzeylerine sahip olmaları gibi bir durumda, monopolcü firma alıcıların gelir seviyelerine göre bir fiyat belirleme yoluna gidebilir. Elbetteki buradaki düşünce, belirli bir kesime değil toplumun mümkün olduğu kadar büyük kesimine satış yaparak toplam hasılayı artırma isteğidir. Satın alma gücüne göre fiyat farklılaştırması yapılmasının nedeni budur. Fiyat farklılaştırması her zaman başvurulabilen bir uygulama değildir. Gerekli şartlar yerine geldikten sonra fiyat faklılaştırması yapılabilir. Aksi takdirde toplam hasılayı artırmaya yönelik yapılacak bir uygulama tersine toplam hasılayı azaltma sonucunu ortaya çıkarabilir. Fiyat farklılaştırması yapabilmek için gerekli olan şartları genel hatlarıyla şu şekilde sıralamak mümkündür; - Monopolcü firma piyasadaki fiyatı belirleme gücüne sahip olacak kadar piyasaya hükmetme gücüne sahip olmalıdır - Tüketicilerin, monopolcü firmanın ürettiği veya sattığı mala ilişkin talep esneklikleri farklı olmak zorundadır. - Monopolcünün satış yaptığı piyasanın ayrışmış olması yani bir bölgede alım-satımı yapılan malın aynı fiyatlarla diğer bölgede alımsatımının yapılamaması gerekmektedir. - Piyasayı alt piyasalara bölüştürmek için ek maliyetlerin olmaması yahut maliyetin göz ardı edilebilir olması gerekmektedir. Birinci derece fiyat farklılaştırması; tam fiyat farklılaştırması olarak da adlandırılan bu uygulamada monopolcü firmanın malını, ayrıştırılmış piyasalarda mümkün olan en yüksekten satması söz konusudur. Örneğin, Türkiye de buzdolabı üretimi veya satışı yapan tek firma olan ABC firması malını,alıcıların alabileceği en yüksek fiyattan satma gayreti içerisindedir. Olabilecek en yüksek karı elde etmek amacıyla satabileceği en yüksek fiyattan mal ve hizmet satışı gerçekleştirilmektedir. Birinci derece fiyat farklılaştırmasının en temel koşulu, monopolcü firmanın müşterilerini ve satın alım güçlerini çok iyi derecede bilmeleri gerektiği koşuludur.

12 234 Ekonomin in Temelleri İkinci derece fiyat farklılaştırması; monopolcü firmanın malını miktara göre derecelendirerek satmasıdır. Örneğin Türkiye de elektrik satışı yapan monopolcü XYZ firması elektriğin ilk 50 kw lık kısmına birim başına 10 kuruş, kw lık kısmına birim başına 12 kuruş ve 101 kw ve üzeri kısmına birim başına 15 kuruş fiyatlama yapabilir. Monopolcü firmanın aynı türden malı farklı gelir seviyesine sahip olan insanlara farklı fiyatlardan satmasıdır. Örneğin, bir uçağın business sınıfının fiyatı 100 TL, ekonomi sınıfının ilk 3 sırasının fiyatı 50 TL ve geri kalanının fiyatı 30 TL şeklindeki fiyatlandırma ikinci derece fiyat farklılaştırmasıdır. Belediye otobüslerinin normal yolcu için 5 TL, emekliler için 4 TL, öğrenciler için 3 TL olması da ikinci derece fiyat farklılaştırmasıdır. Aynı kuaförün benzer saç traşını işadamı için 50 TL ye, öğrenci ve asker için 20 TL ye yapması da benzer bir örnektir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırması; monopolcü firmanın; alımsatıma konu olan mala yönelik müşterilerin duyarlılıklarına göre fiyat düzenlemesi yapmasıdır. Mal ve hizmetlerin kullanım alanları ve tüketicilerin bu mal ve hizmete yönelik ihtiyaç şiddetleri farklıdır. Dolayısıyla, tüketiciler için hayati önem arz eden mallar için mark-up gücü farklı iken, çok da hayati önem arz etmeyen mallara yönelik tüketim isteği şiddeti dolayısıyla mark-up gücü- düşük olacaktır. Bu nedenle monopolcü firma, fiyat farklılaştırması yaparken tüketicilerin alım-satıma konu olan mallara yönelik duyarlılıklarını dikkate alarak fiyatlama yapmayı tercih edecektir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırması için temel belirleyici unsuru esneklik kavramıdır. Fiyatta meydana gelen bir birimlik artış karşısında tüketim miktarı bir birimden fazla azalıyor ise (ya da tersi) esneklik seviyesi yüksek anlamına gelmektedir. Fiyatta meydana gelen bir birimlik atış tüketim miktarını bir birimden daha az etkiliyorsa (ya da tersi) esneklik düzeyi düşük demektir. Dolayısıyla monopolcü bir firma, piyasada bahse konu olan malı üreten tek firma olsa da esneklik kavramını da dikkate alarak fiyat ve satış miktarı belirlemek durumundadır. Örneklerden yola çıkarak şu detayın da verilmesi gerekmektedir; sanayi işletmelerinin elektrik maliyeti hane elektriğinden ucuz iken hanelerde sanayi elektriğinin kullanımının yasaklanması, ekonomi sınıfı bileti olan yolcunun business kısmında oturamaması, normal bir yolcunun öğrenci bileti ile otobüse binememesi piyasaların bölünmüş olması anlamına gelmektedir. Monopol (tekel) gücü, monopol piyasada faaliyet gösteren firmanın tekelci gücünün ölçümü yapılabilmektedir. Lerner endeksi ile ölçülebilen bu güç monopolcünün sattığı malın maliyeti ile satış fiyatı arasındaki mesafeye göre belirlenmektedir. Lerner endeksi 0 ile 1 arasında bir değer almaktadır. Endeksin 1 e eşit olması mutlak tekel gücünü; 0 a eşit olması da tekel gücünü kaybettiğini ifade eder. Endeksin 1 e yakın olması tekel gücünün nispeten yüksek ve 0 a yakın olması da tekel gücünün nispi olarak düşük olduğu anlamına gelmektedir.

13 Monopol 235 Tablo 10.2: Lerner Endeksi İçin Örnek Veriler Sektör Lerner Endeksi Fiyatlama Gıda 0,26 1,35 Tütün 0,76 4,17 Tekstil 0,21 1,27 Hazır Giyim 0,24 1,32 Kağıt 0,58 2,38 Kimyasallar 0,67 3,03 Petrol Ürünleri 0,59 2,44 MONOPOLÜN SOSYAL MALİYETİ Monopol piyasası; etkinliğin en az olduğu, piyasanın ideal işleyiş mekanizmasını bozucu etkiye sahip olan bir piyasadır. Ortaya çıkardığı sonuçlar doğrultusunda en fazla eleştirilen ve günlük hayata olan olumsuz etkilerinin azaltılmasına yönelik bir takım hukuki düzenlemelerin yapıldığı bir piyasadır. Piyasanın rekabetçi yapıda olması sonucu elde edeceği kazancın, rekabete kapalı olması nedeniyle elde edilememesi bir toplumsal refah kaybıdır. Yani rekabetçi yapının ortaya koyacağı tüketici ve üretici artığının monopol nedeniyle elde edilememesi sosyal refah kaybı veya dara kaybı olarak adlandırılmaktadır. MONOPOL PİYASAYA YÖNELİK ELEŞTİRİLER Monopol piyasaya ilişkin değerlendirmelerin başında tam rekabet piyasasının diğer piyasaların anlaşılmasında bir çıkış noktası nitelemesini yapmıştık. Şu anki mekansal konumumuzu ve koordinatlarımızı belirlerken nasıl ki enlem ve boylamları Ekvator ve Greenwich noktalarına göre tanımlıyorsak, aksak rekabet piyasası olarak adlandırılan ve günlük hayatta iç içe olduğumuz piyasaları da tam rekabet piyasasına göre konumlandırırız. Bu piyasaya yakınlık istenen bir durum iken bu piyasadan uzaklaştıkça eleştiriler de artmaktadır. Monopol piyasasını tanımlarken de ideal piyasanın en uzağında yer alan piyasa olarak nitelemiştik. Dolayısıyla monopol piyasa en fazla eleştiri hak edecek olan piyasa olarak ortaya çıkmaktadır. - Monopolcü firma piyasada tek başına olduğu için, mal ve hizmet üretimi ve satışında tekel olduğu için fiyatlandırma konusunda bağımsız hareket etmektedir. Olması gereken fiyatın üzerinde bir fiyat belirlediği için bireylerin cebinden daha fazla para çıkmasına neden olmakta, maliyetin çok üzerinde satış fiyatı nedeniyle oldukça yüksek bir kar marjıyla çalışmaktadır.

14 236 Ekonomin in Temelleri - Monopolcü firma, çok miktarda üretim yapma imkanı olmasına rağmen fiyat yükseltmek amacıyla miktar kısıtlamasına gitmeyi tercih etmektedir. Az miktarda mal üreterek mal üzerinde alıcı rekabeti oluşturma amacı fiyatların yükselmesine neden olur aynı zamanda satın alma gücü olmasına rağmen insanların mala ulaşması engellenmektedir. - Hem fiyatı belirleme hem de miktarı belirleme gücüne sahip olan monopolcü firma toplumsal gelir dağılım adaletini üretici lehine ve tüketici aleyhine bozmaktadır. Örneğin tam rekabet piyasasında olsaydı fiyatı 10 TL ye satılacak olan bir X malı monopolcü tarafından 50 TL ye satılıyor olsun. Tam rekabet piyasasında tüketicinin cebinden 10 TL çıkacak üreticinin cebine 10 TL girecek ve 20 TL lik bir alıcı-satıcı gelir dağılımı farkı olacaktı. Monopolde ise tüketicinin cebinden 50 TL çıkıp üreticinin cebine giren 50 TL taraflar arasında 100 TL lik bir makasa neden olacaktır. - Çok yoğunluklu olmasa da monopol piyasada reklam harcaması da yapılabilmektedir. Reklam harcamaları, hem israf hem de maliyeti son alıcıya yüklenen bir kalem olduğu için monopolde eleştirilen bir başka nokta olmaktadır.

15 Monopol 237 BÖLÜM ÖZETİ Monopol piyasa, bir mal veya hizmetin çok sayıda alıcı karşısında tek bir satıcısının olması durumunu ifade eder. Bu yönüyle aksak (eksik) rekabet piyasaları içinde gerek miktar kısıtlaması, gerek fiyat yüksekliği ve gerekse de gelir dağılımında ortaya çıkan adaletsizlik nedeniyle piyasa yapısının en işlevsiz olduğu piyasa türünü tanımlar. Monopol piyasada tek bir firma faaliyet gösterdiği için kendi faydasını en yükseğe taşıyacak ve aynı zamanda en düşük maliyetle en yüksek karı elde edecek şartları zorlayacak olan bir firmadan bahsedilmektedir. Bu firma mümkün olduğunca piyasa sürecinin bu şekilde devam etmesini sağlamak isteyecektir. Kısa vadede de uzun vadede de firma davranışında değişiklik olmayacaktır. Buradan hareketle, piyasada tek satıcının olması durumunda kısa ve uzun dönem ayrımı da ortadan kalkmaktadır. Monopolcü firma piyasada belirli kısıtlar dahilinde istediği şekilde hareket serbestisine sahip tek firma olmasına rağmen ve piyasadaki gelirin tamamını kendisi elde etmekteyken yine de daha fazla kar elde etme güdüsünü korur. Bunu sağlamak için piyasada ulaşabileceği en fazla kitleye ulaşmak isteyecektir. Bunu sağlamak için de fiyat farklılaştırması yoluna gitmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur; monopolcü yapıda faaliyet gösteren firma, piyasada tek başına üretici ve satıcı olarak faaliyet gösteriyor olmasına karşın malını satarak satış geliri elde etmek zorundadır. Bu nedenle monopolcü firma, piyasada tek başına olmasını verdiği güvenle istediği miktar malı istediği fiyattan satma serbestisini belirli kısıtlar altında gerçekleştirmektedir. Tüketicinin satın alım gücünü dikkate almak zorunda olan monopolcü, daha fazla satış yapmak için fiyatını bir önceki satış fiyatının altında belirlemek zorunda kalacaktır. Bu nedenle monopolcü firmanın MR eğrisi D eğrisinin altında seyretmektedir. Monopolcü firma, piyasada tek başına olmasına karşın her zaman aşır karda faaliyet gösteremeyebilir. Konjonktürel dalgalanmalar nedeniyle bazı durumlarda normal kar ile bazı durumlarda ise zarar durumunda faaliyet gösterebilir. Aşırı karın elde edilebilme imkanının olmadığı durumda firma normal karda faaliyet göstermek zorunda kalacaktır. Ekonomik kriz yahut geçici dalgalama dönemlerinde ise firma zarar edebilir. Firmanın monopolcü olması zarar etmeyeceği anlamına gelmemektedir. Bu durumda ise firma zararını minimize edeceği üretim seviyesinde üretim gerçekleştirecektir. Tekelci yapının bu hareket serbestisi ve rekabete kapılı yapısı oldukça geniş bir skalada eleştirilmektedir. Fiyatın olması gerekenin üzerinde olması, miktarın olması gerekenden (ihtiyaçtan) az tutulması, gelir dağılım adaletinin tüketici aleyhine bozulması, toplumsal ekonomik kayba neden olması gibi nedenlerle eleştirilebilecek olan bir piyasadır. Tam rekabet piyasasına en uzak noktada yer alan piyasadır.

16 238 Ekonomin in Temelleri BÖLÜM TESTİ 1. Monopol (tekel) piyasası ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Monopol piyasası, piyasa etkinliğini engelleyen bir yapıya sahiptir B) Monopol piyasada normal üstü bir kar söz konusudur C) Monopolde toplam hasıla PxQ ya eşittir D) Monopolde toplam kar PxQ ya eşittir E) Monopolde hem fiyat (P) hem de miktar (Q) firma tarafından belirlenir 4. Doğal monopolle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Piyasaya ikinci bir firmanın girişi resmen yasaklanmıştır B) Kısa vadede ortadan kaldırılması mümkün değildir C) Telif hakkı bir doğal monopol örneğidir D) Fiili olarak, ikinci firma piyasaya daha yüksek maliyetten girmek zorundadır E) Fiili olarak ikinci firma aynı malı daha yüksek fiyattan satmak zorundadır 2. Monopolde, firmanın MR eğrisinin D=AR=P eğrisi ile ayrışmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Piyasada tek bir firmanın yer alması B) Fiyatın ve miktarın tek bir firma tarafından belirlenmesi C) Daha fazla satış için fiyatın bir önceki fiyatın altına çekilmesi D) Fiyat düşürerek toplam hasılanın artırılmak istenmesi E) Fiyat artırarak toplam hasılanın artırılmak istenmesi 5. Bir futbol maçını izlemeye gelen erkek seyircilerden 20 TL, kadın seyircilerden 10 TL alınmaktadır. Buna göre uygulanan fiyatlandırma türü hangisidir? (Sayıştay 2011). A) Birinci derece fiyat farklılaştırma B) Blok fiyatlandırma C) Ortalama fiyatlandırma D) Üçüncü derece fiyat farklılaştırma E) İkinci dere fiyat farklılaştırma 3. Monopolcü firmanın talep eğrisinin monopollü rekabet piyasasındaki firmanın talep eğrisine nispeten daha dik olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Monopolcü firmanın kar marjının daha fazla olması B) Monopollü rekabette çok sayıda firmanın piyasada olması C) Monopolcü firmanın maliyet avantajına sahip olması D) Monopollü rekabette reklam harcamasının fazla olması E) Monopolcü firmanın aksak rekabet piyasasında olması 6. Monopol piyasada firmanın toplam hasıla eğrisinin önce artan sonra azalan olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Malın fiyatı arttıkça üretilen miktarın sürekli olarak da artması B) Malın fiyatı ile miktarı arasındaki negatif ilişki C) Malın fiyatı artıkça toplam hasılanın önce artıp sonra azalması D) Malın miktarı arttıkça toplam hasılanın önce artıp sonra azalması E) Malın fiyat ve miktarı ile toplam maliyetin arasındaki negatif ilişki

17 Monopol Hükümet monopolcüden götürü bir vergi aldığında monopolcü için hangi sonuç ortaya çıkar? (KPSS 2006) A) Denge fiyatı yükselir B) Denge üretim miktarı ve fiyatı değişmez, toplam karı azalır C) Denge üretim miktarı artar D) Toplam hasılatı artar E) Toplam hasılatı azalır 8. Monopol piyasada firmanın marjinal maliyet eğrisinin sıfır olduğu bir durumda toplam hasıla eğrisinin durumu ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Marjinal hasıla sıfırken toplam hasıla maksimumdur B) Toplam hasıla eğrisi artış trendindedir C) Toplam hasıla eğrisi azalan trenddedir D) Toplam hasıla sıfırdır E) Topla hasıla minimumdur 9. Monopolde toplam hasıla eğrisinin orijinin bir miktar üzerinde başlamasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Ortalama değişken maliyetin varlığı B) Toplam değişken maliyetin varlığı C) Toplam sabit maliyetin varlığı D) Ortalama sabit maliyetin varlığı E) Marjinal maliyetin varlığı 11. Bir monopolcü firmanın kısa ve uzun dönem dengesi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Monopolcü firma piyasada tek başına olduğu için kısa ve uzun dönem dengesi aynıdır B) Monopolcü firma kısa dönemde monopolcü uzun dönemde tam rekabetçi gibi davranır C) Monopolde kısa ve uzun dönem ayrımı firma maliyetlerine göre belirlenir D) Monopolcü firma kısa dönemde aşırı kar uzun dönede normal kar elde eder E) Monopolcü firmanın uzun dönemdeki maliyetleri kısa döneme göre daha fazladır 12. Aşağıdakilerden hangisi monopolde fiyat farklılaştırmasının şartlarından biri değildir? A) Monopolcü firma piyasadaki fiyatı belirleme gücüne sahip olacak kadar güçlü olmalıdır B) Tüketicilerin monopolcü firmanın malına karşı talep esneklikleri farklı olmalıdır C) Monopolcünün satış yaptığı piyasanın ayrışmış olması gerekir D) Piyasa ayrıştırması yapabilmek için ek maliyetin olmaması gerekir E) Monopolcü firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi için monopol gücünü kullanmaması gerekir 10. Monopol piyasada faaliyet gösteren bir firma üretim seviyesini aşağıdakilerden hangisine göre belirlemektedir? A) MR=AR eşitliğine göre B) MR=MC eşitliğine göre C) AR=AC eşitliğine göre D) TR=TC eşitliğine göre E) TR=P eşitliğine göre 13. Bir monopolcü firmanın monopol gücü aşağıdakilerden hangisine göre belirlenir? A) Sattığı mal miktarına göre B) Maliyet ile fiyat arasındaki farka göre C) Lerner endeksine göre D) Sosyal maliyetin büyüklüğü ile E) Toplam karın büyüklüğüne göre

18 240 Ekonomin in Temelleri 14. Monopolcü firmanın, sattığı malın miktarına göre derecelendirme yapması aşağıdakilerden hangisi ile tanımlanmaktadır? A) Birinci derece fiyat farklılaştırması B) Monopolün sosyal maliyeti C) İkinci derece fiyat farklılaştırması D) Monopol gücü E) Üçüncü derece fiyat farklılaştırması 15. Monopol piyasa eleştirilirken aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Monopolcü firma fiyatı olması gerekenden yüksek belirler B) Monopolcü firma miktar kısıtlamasıyla piyasada etkinsizlik oluşturur C) Monopolcü firma sosyal refah kaybına neden olur D) Monopolcü firma yıkıcı rekabet nedeniyle toplumsal etkinsizliğe neden olur E) Monopolcü firma toplumsal gelir dağılım adaletini bozar 16. Monopol piyasada sosyal maliyet kavramı aşağıdakilerden hangisi ile açıklanmaktadır? A) Piyasada faaliyet gösteren çok sayıda firma nedeniyle toplumsal maliyetin artması B) Rekabete kapalı piyasa nedeniyle toplumsal kazancın azalması C) Piyasada faaliyet gösteren tekelci firmanın yüksek maliyette üretim yapması D) Piyasada faaliyet gösteren az sayıda firma nedeniyle yıkıcı rekabetin ortaya çıkması E) Piyasadaki tekelci firmanın doğal monopol olması 17. Monopol piyasada faaliyet gösteren firma için Lerner endeksinin 1 e eşit olmasının anlamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Piyasada tam monopolistik bir yapı söz konusudur B) Piyasada tam rekabetçi bir yapı söz konusudur C) Piyasada aşırı maliyetle üretim söz konusudur D) Piyasada etkinlik seviyesi maksimumdur E) Piyasada tam fiyat farklılaştırması söz konusudur 18. Monopol piyasada Lerner endeksinin sıfıra yakın olması ne anlama gelmektedir? A) Piyasadaki monopol yapının nispeten yüksek olması B) Piyasadaki monopolcü firmanın etkin üretimden uzak olduğu C) Piyasadaki monopolcü firmanın düşük maliyetle üretim gerçekleştirdiği D) Piyasadaki monopolcü gücünün nispeten düşük olduğu E) Piyasada monopol yapıdan oligopol yapıya bir geçiş olduğu 19. Bir futbol takımının maç biletleri için normal bilet fiyatı 100 TL, kadın taraftarlar için 80 TL, öğrenciler için 50 TL ve 15 yaş altı çocuklar için 10 TL şeklinde bir fiyatlama yapması aşağıdakilerden hangisi ile açıklanır? A) Birinci derece mal farklılaştırması B) Birinci derece fiyat farklılaştırması C) İkinci derece fiyat farklılaştırması D) Üçüncü derece fiyat farklılaştırması E) Üçüncü derece mal farklılaştırması 20. Monopol piyasada faaliyet gösteren firmanın fiyat yükseltme için üretim/satış miktarını daraltması sonucu ortaya çıkan en belirgin sonuç aşağıdakilerden hangisidir? A) Toplumsal gelir dağılımı adaletsizliği ortaya çıkar B) Monopolden monopollü rekabete doğru bir geçiş ortaya çıkar C) Kartelleşme eğilimi yükselir D) Üretim maliyetlerinde ani yükseliş ortaya çıkar E) Monopolün engellenmesine yönelik yasal düzenlemeler ortaya konulur

19 KAYNAKÇA Monopol 241 Bergstrom, Theodore C ve Hal R.Varian; (1999), Workouts in Intermediate Microeconomics, Fifth Edition, W.W.Norton and Company, London, UK. Bilgili, Yüksel; (2012), Mikroiktisat, 4.B, İkinci Sayfa Yayınları. Bulmuş, İsmail; (2003), Mikroiktisat, 5.B, Cantekin Matbaası, Ankara. Dinler, Zeynel; (2010), Mikro Ekonomi, 21.B, Ekin Kitabevi, Bursa. Eren, Ercan; (2009), İktisat Teorisi, (Ed:K.Yıldırım-M.Özer), Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Ertürk, Emin; (2006), İktisada Giriş, Nobel Yayınları. Parasız, İlker; (2008), Mikro Ekonomi, 8.B, Ezgi Kitabevi, Bursa. Sowell, Thomas; (2003), Basic Economics. Ünsal, Erdal, (2011), İktisada Giriş, 3.B, İmaj Yayıncılık, Ankara. Varian, R. Hal; (1996), Intermediate Microeconomics, A Modern Approach, Fourth Edition, International Student Edition, Norton Company, London, UK. Yaylalı, Muammer; (2003), Mikroiktisat, 3.B, Beta Yayınları, İstanbul. Yıldırım, Kemal; (2011), İktisada Giriş, 4.B, Pelikan Yayınları.