KUDRET KOKOSHI RREFEN TAKIMIN DHE BISEDEN MES TYRE NE TIRANE ME NE FOTO: (Majtas) asgush Poradeci (djathtas) Pamje e Tiranës në vitet 30

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli KUDRET KOKOSHI RREFEN TAKIMIN DHE BISEDEN MES TYRE NE TIRANE ME 1935 Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Viti III - Nr:34 E diel, 25 gusht 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online D LASGUSH PORADECI Një kritikë përvëluese at Fulvio Cordignanos uhet të ketë qenë vjeshtë e vitit Në Librarinë Argus në Tiranë takohet rastësisht prifti jezuit Fulvio Cordignano dhe poeti Lasgush Poradeci. Nuk njihen me njëri-tjetrin. Prezantimin ua bën librashitësi. Pas këtij momenti biseda që do të bëjnë do të jetë mbreslënëse. Ka aty revoltë, shpoti, kundërvënie e argumente, ç ka e bën bisedën e tyre si një akt drame në skenë. Këtë takim dhe bisedë të veçantë, të cilën e sjellim sot pëvr lexuesit, e ka rrëfyer juristi vlonjat Kudret Kokoshi, gjithashtu një poet dhe përkthyes i zoti. Ai e ka përshkruar takimin mes Poradecit e Cordignanos me një stil mjaft ngacmues, nga takimi rastësor në librari, ndërhy- Ardhja e komunistëve Shqipëria në ferrin e Dantes për 47 vjet Pse 29 nëntori 1944 nuk duhet kuptuar si dita e çlirimit dhe se qe një ditë pushtimi më e keqe se 7 prilli. Ajo qe fitorja e krimit, e padijes, e mashtrimit, e dhunës, e pandershmërisë NE FOTO: (Majtas) asgush Poradeci (djathtas) Pamje e Tiranës në vitet 30 Arbëreshët/ Muzeu dhe vlerat gjuhёsore ganizuar nga Institucioni i Parkut Kombёtar nё Pollino, nё San Paolo Albanese, nё Muzeun e Kulturёs Arbёreshe, nё brendёsi tё Basilicata Naturarte tё parqeve lucan Pёrveç prezencёs sё drejtorit tё PIETRO ABITANTE SAN PAOLO ALBANESE, 10 GUSHT Vendet, traditat dhe gjuha, kanё qenё argumenti i takimit tё orparkut Annibale Formica, i cili ka qenё edhe koordinatori i punёt e kryetarit tё Bashkisё tё komunitetit Anna Santamaria, pёrballё njё publiku shumё tё motivuar, nё kёtё takim ishte... faqe 20 rjen në bisedë të priftit jezuit, reagimin nervoz të Poradecit që paralajmëron një sulm kritik e mandej argumentet që shpalosen gjatë bisedës. Poradeci e kritikon ashpër Cordignanon për atë ç ka shkruar mbi poemën Skënderbeu të Naim Frashërit e mandej mbi metodën si punon ai, duke e nxjerrë zbuluar se përgatitja e tij si studiues nuk është në nivelin e duhur për të shkruar për letërsinë shqipe, dhe se njohjet e tij mbi studiuesit e kësaj fushe janë mjaft të kufizuara. Kudret Kokoshi e ka rrëfyer këtë takim dhe bisedë një vit më vonë, në revistën Arbëria, rrëfim të cilin e rikthejmë për lexuesit e sotëm qoftë edhe si një nxitje për debatet letrare që mungojnë këto kohë krejtësisht. Ad.Pe. vijon në faqen Normanët dhe Shqipëria, ku gabojnë historianët shqiptarë Durrësit u pushtua nga Guljelmi I-rë jo nga Robert Guiskardi, sicc shkruhet në tekstin e historisë së Shqipërisë. Ja historitë e dinastive normane dhe bizantine që u ndeshën në Shqipëri. EUGJEN MIRLIKA jo klasë politike e Aluftës së dytë botërore, që historiografia komuniste e emëroi për 70 vjet me rradhë si bashkëpuntore, tradhëtare, kundërkombëtare, me gjithë mangësitë në fushën e marrëveshjeve mes përbërëseve të saj e veprimit politik të përbashkët, megjithë dështimin në planin kombëtar e vetiak, pak për paaftësi e shumë për një fatalitet ngjarjesh më të mëdha e më të ndërlikuara se mundësitë e përballimit të tyre, betejën për jetëgjatësinë në kujtesën e kombit e ka fituar. Të gjithë pjestarët e saj, bashkëpuntorë me italianët, me gjermanët, me anglezët, në thelb të synimeve të tyre nuk patën kolltuqet apo fitimin vetiak, interesat e familjes, të partisë, të krahinës apo të të huajve. Ata patën si busull vetëm një gjë: interesat e Atdheut, në tërësinë e tij territoriale e në bashkësinë e tij shpirtërore e kulturore. U takoi ky mision në një nga periudhat më të këqia të historisë njerëzore, në atë të një lufte botërore me përmasa të papara, që i vuri para një mundësie të ëndërruar për rreth tridhjetë vjet, atë të ndreqjes së një padrejtësie historike, atë të një bashkimi kombëtar. I u kushtuan me mish e shpirt sendërtimit të kësaj aspirate... faqe Renè Char, poet i egërsisë dhe i misterit Poeti frëng, René Shar, gëzon një famë klasike, të nëndheshme, por të sigurt. Çdo shkrimtar e ka fanar librin e tij Egërsi e mister. René Shar paraqitet si figurë mbrojtëse, i përkushtuar për të lartësuar poezinë... faqe 17 ILIRJAN GJIKA ër normanët, kalorësit Pqë u bënë tmerri i Mesdheut ka shkruajtur gjerësisht edhe kronistja bizantine Ana Komneni. Në 15 librat e veprës së saj Aleksiada, të cilën ajo ja kushtoi me devocion të atit, perandorit bizantin Aleks Komnenit, që e adhuronte deri në ekstrem, kjo grua intelektuale i përshkruan gjerësisht ata. Edhe Historia e Shqipërisë, si teksti zyrtar i botuar vite më parë nga Akademia e Skencave, po ashtu edhe shumë tekste të ndryshme të huaja dhe shqiptare, trajtojnë në faqet e tyre edhe historitë mbi pushtimet normane në vendin tonë, të cilat nisin me fushatën e Robert Guiskardit në vitin 1081, për të vazhduar me Boemundin në vitet dhe duke përfunduar me mbretin Guljelm i II-të, në vitin E veçanta është se, shumica e të dhënave dhe fakteve historike që përbajnë këto tekste, janë marrë kryesisht nga historiania Ana Komneni dhe Aleksiada e saj. Duke u bazuar këtu por edhe në botime të tjera të autorëve bizantinë dhe perëndimorë, ne, kemi krijuar imazhin dhe përfytyrimin tonë për normanët dhe fushatat e tyre pushtuese përgjatë bregdetit shqiptar. Ndërkohë që do të ishte me interes të dinim edhe mbi aktivitetin e gjerë që zhvilluan normanët në bregun përtej, pikërisht në Itali ku ata krijuan një nga shtete më të fuqishme... faqe 20 Cyan magenta yellow black ASD ASD

2 16 DESHMIA E diel, 25 gusht 2013 RRËFIMI DEBATI NE FOTO: Tirana e viteve 30 KUDRET KOKOSHI NJË BISEDIM MIDIS LASGUSH PORADECIT DHE AT FULVIO COR- DIGNANOS Ka shkuar më shumë se një vit. Një mëngjes vjeshte ndodhem në Libraria Argus në Tiranë për të blerë disa revista të huaja. Në Librari ndodhen, përveç meje, i zoti, Canco-ja, dhe një djalosh esmerë melankonik, që mundohet të thëthijë një cigare. Pas pakë hynë dhe një prift katolik që, pas veshjes së tij, kujtoj se ësht pjesëtar i Urdhërit të Jezuitëve. Canco-ja e përshëndet, kurse djaloshi esmerë e melankonik me sjelljen e tij tregon se nuk ka njohje me jezuitin. Unë, në këmbë, po çfletoj një rivistë italjane. Midis Cancos dhe djaloshit hapet një bisedim, kuptimin e të cilit unë s e kap dot tërësisht, por, me sa kuptoj, argumenti që rrihet është mi materialitetin dhe banalitetin e kësaj jete. Por ja që muhabeti bëhet i tërheqshmë për ndërhyrjen e fetarit që me një nënqeshje të hollë, ironike i thotë Cancos duke i u drejtuar djaloshit : Zotnija qënka shumë praktik! Heshtje. Cigari hidhet për dhé dhe shtypet prej këmbës nervoze të djaloshit ; fytyra e tij mvrejtet e trishtuarë; syt e zi dhe të thellë çkelqëjnë, kurse buzët kanë një të dridhme të lehtë dhe të shpejtë. Unë veshtroj i habitur, Cancoja paraqet Lasgush Poradeci at Fulvio Cordignano. Të dy emrat tingëllojnë fort. Ah, ju jeni Lasgush Poradeci? Gezonem, gezonem tepër! thot at Fulvio Cordignano, dhe Lasgushi përgjegjet me një shënjë koke. Unë kam lënë rivistën dhe, në këmbë, vështroj dhe dëgjoj, i tërhequr nga fama e personazhëve që kam përpara dhe nga vlefta e bisedimit që paramendoj se do të zhvillohet midis tyre, Dhe nuk gabohem. * * * At Fulvio Cordignano flet: Unë jam tepër i interesuar mi Letratyrën e Atdheut t uaj. Kam bërë disa studime t imta mi Poetët e Shqipërisë; kam hartuar një fjalorth Shqip, dhe tash jam tue pregatit një historië mbi letratyrën Shqiptare, sepse ajo e fundit, shkruarë prej Petrottë-s, ka shumë të meta, dhe prandaj e pavleftëshme. Unë, në këto vjet që ndodhem në Shqipëri jam munduar të msojë gjuhën t uaj, dhe sot e zotëroj në të gjitha hollësirat e sajë. Me gjuhë të ngadalshme dhe me një tingllim pak esotik dhe t ëmbël, at Fulvio Cordignano flet pa i prerë njeri fjalën. Kur pushon, Lasgush Poradeci i drejtohet atij: Më epni leje të flas për tre minuta? Dhe Lasgushi foli: I nderuari zot Cordignano - më falni, por unë s dij Poradeci kritikë Cordignanos ja debati në vitin 1935 Kuderet Kokoshi rrëfen takimin në librarinë Argus : Nuk mund ta kritikoni Skënderbeu-n e Naim Frashërit, ai është një thesar artistik. Dhe nuk ësht shkruar në shtat rokshin si thoni ju, por në tetë, sepse versi epik shqiptar ësht tet rokshi NE FOTO: Lasgush Poradeci të shprehem në gjuhë fetare - më dëgjoni. Ju në një koment kritik që keni bërë mbi poemën Skënderbeu të Naim Frashërit, keni thënë se ky poem ësht artistikisht i pavlefshëm; keni thënë se varsi i përdorur n atë poem ësht shtat rokshi; që ë-ja në shqipe ësht e pa prononcueshme s formon rokje; keni thënë se e vetmja pjesë e vlerëshme e atij poemi ësht ajo kur në armë-pushimin Heroi ynë vendos dhe martohet. Po prap keni shtuar e thënë se edhe këtu bukurija e artit humbet nga shkaku i ndjenjës së qelbëtë të dashurisë që dominon shpirtin e Heroit! Oh, z. Cordignano, sa gabime, sa gabime! Poemi Skënderbeu i të madhit Naim Frashëri përmban thesare artistike të pa-çmuarshmë që çdo shpirt shqiptari dhe intelekt artisti lehtazi i zbulon! Poemi Skënderbeu o zoti Fulvio Cordignano, nuk ësht shkruar në shtat rokshin por në tetë, sepse versi epik shqiptar ësht tet rokshi, dhe ë-ja në shqip ka foní të plotë... Oh këtë nuk e dija - pret Fulvio Cordignano me zë të hollë dhe të... turpëruarë. Ju e cilësoni, - vazhdon me rrëmbim Lasgush Poradec, ndjenjen e dashurisë së qelbëtë! Por nuk dini, o zoti Fulvio Cordignano, që dashuria ësht ajo ndjenje sublime dhe hyjnore që lumturon njerin? Nuk e dini që dashuria ësht hovi kozmik që u jep jetë jetave? Nuk e dini që pa ndjenjën e dashurisë eksistenca jonë ësht e varfër dhe e kotë? Nuk e dini që dashuria ësht dielli i shpirtit? Nuk e dini se po të mungojë dielli shuhet çdo krijesë? Oh, qysh nuk e dini, o z. Cordignano, që Krishti i juaj vet ka thënë Shumëzohuni!? Kjo fjalë a nuk mbërthen në kuptimin e thellë të sajë gjithë shprehjen më të lartë të dashurisë? Nga goja e Lasgush Poradecit rrjedhin me nj armonië t ëmbël fjalët Lasgushi është më këmbë, skuqur në fytyrë, i nxehur, me sy që çkelqejnë Unë e pashë atë ditë; unë u ekzaltova nga fjala e Poetit dhe e Shqiptarit! At Fulvio Cordignano, i tronditur, i mundur pëshpërit Nuk mundë t u përgjigjem Dhe djaloshi esmer, melankonik vazhdon: Më falni zoti Cordignano, në po u çqetësojë, por akoma do u bënj disa pyetje: - Ju keni bërë një fjalorthë Mi ç element u mpështetët për hartimin e këtij fjalorthi? Mi fjalorthin e Kristoforidhit, përgjigjet ati. A e dini greqishten e ré? Jo Jo? Atëhere si mundet të kuptoni Kristoforidhin, at i nderuar, kurse baza e fjalorthit t Elbasanit ësht pikërisht gjuha e Greqishtes së ré? Por unë dij Greqishten e vjetër. Oh, jo, jo, zoti Gordignano, s ësht njësojë, sepse midis dy gjuhërave ka një ndryshim të thellë! Ju thoni, - vazhdon poeti i Pogradecit, se po përgatitni një histori të leteraturës shqiptare.- Bazat ku i merrni, ç auktorë konsultoni? Justin Roten, Jung-un, Petrotte-n përgjegjet me shpejt Cordignano. A e dini se ekziston nonjë libër tjetër mi këtë argument? Jo Më vjen keq që s e dini, at i nderuar, dhe po u-a themë unë Po u them unë se në vitin 1916 një Shqiptar i Italisë, i math si Poet dhe i math si Shqiptar, Zef Schirò, ka botuar një histori të vlefshme të leteraturës s onë Si mundet pra, si mundet, po u pyes, o signor Cordignano, të shkruhet sot një libër mi historinë e letrave shqiptare pa njohur kontributin e Zef Schiro-it?... Kështu i foli Lasgush Poradeci at Fulvio Cordignanos, dhe ky nuk mundi t i përgjigjet. Me Lasgushin foli zemra, foli mëndja e gjithë Shqipërisë, sepse të huajt para se të komentojnë dhe të shkruajnë mi né dhe mbi veprat t ona, duhet që të na njohin thellësisht, përndryshe ngjajnë ekivoke gjithmonë në dëmin t onë. Por unë bëj sot edhe një pyetje: Pse, pse at Fulvio Cordignano dhe të tjerët atje lart në Shkodër, që kanë doktrinë të thellë dhe interesohen për letrat Shqiptare, pse pyes unë, pse deri sot nuk kanë emrin e Lasgush Poradecit? Enigmë! Botuar në Arbënia më 1936

3 POEZI E diel, 25 gusht Renè Char, poet i egërsisë dhe i misterit oeti frëng, René Shar, (1907- P1988) gëzon një famë klasike, të nëndheshme, por të sigurt. Çdo shkrimtar e ka fanar librin e tij Egërsi e mister. Shifrat flasin: shitjet e tij janë të krahasueshme me ato të Elyarit, të Mishosë e Sen-Xhon Persit. Veprat e tij në Plejadë, gjejnë 8 deri 10 blerës çdo vit; kjo është aq sa Bodëler, pak më pak se Rembò e pak më shumë se Apoliner. René Shar paraqitet si figurë mbrojtëse, i përkushtuar për të lartësuar poezinë e për t i shërbyer perandorisë së saj: Arti im e hiri im qëndrojnë [ ] për të emëruar - pasi e kam njohur Bukurinë dhe për të siguruar shtigjet e territoreve të saj. Leximet e parasokratikëve (Empedoklit, Heraklitit, Parmenidit, etj.), të Rembòsë, Lotreamonit e të alkimistëve të mëdhenj, i japin atij vizionin e një misioni poetik më thelbësor. Poeti e kishte vendosur qysh në rininë e tij që t i përkushtohej artit të vet. Poezia e Sharit, poezi për lartësimin drejt një përsosmërie, kërkon më shumë se përkujdesje, një kondensim të fuqishëm. Lexuesi, ashtu si te Raketat e Bodlerit (Bodleri këtu përparon në kohë dhe vështron pikërisht nga barka e tij e dhimbjes, kur na përcakton ne), shikon te fragmenti rënesharian mundësinë për të kapur në disa rreshta të fuqishëm një mendim që, në tkurrjen e vet, i ngjan pikërisht poezisë, më shumë se shtendosjes së prozës. Dominik Blank, interpretuese e poemave të René Sharit, pohon se është fjala për një autor që na rrit, duke na larguar me goditjen e parë përtacinë. Shari përmbledh gjithë bukurinë e vështirësinë e një poezie të denjë. Nëse poezia e tij u shpaloset individëve të formuar, nuk kërkon më pak njohje prej tyre, aq të ngarkuara me kuptime janë fjalët e saj. Shari lëvron aforizmin me një autoritet të sigurt, si një kërcim profetik. Duke bashkuar të kundërtat në vazhdën e Héraklitit, poezia e tij mbahet nga një tension poetik dhe imazhe të skalitura që shkëlqejnë si meteorë. KOSITJA O natë, unë s kam sjellë nga lumturia jote veç pamjes erëmirë të elipseve të zogjve të pakapshëm! Asgjë s e diktonte lëvizjen veç dorës tënde të polenit që mbështetej mbi ballin tim me marramendjet e një llambe luletaçeje. Në afërsi të dëshirës mullarët blu të qiellit ishin njëri pas tjetrit të ngritur, sepse vdekja atje poshtë ishte Fishkësi, i lashti me maskë, aktori i pabesë, kimisti i udhëtimit të nëmur. Mbështetem një çast mbi luharen e shiut të furishëm e thadroj gjuhën e tij. Djersët e mia të qengjit të zi provokojnë sarkazmin. Krupa më zmadhohej nga miratimi i befasishëm prej të cilit nuk arrij të ruaj drejtimin. Hallka e ardhur me vonesë mbyllur në kalorinë Pithiane, ngopur me zjarr e pleqëri, me cilin shoqërues do të lidhesha unë? Zë vend i pavënëre mbi tirandën e skafit deri në kohën e luleve kur do kuqërrojë hiri im. O natë, unë s kam mundur ta shpjegoj në galaktikë Vegimin e asaj me të cilën u lidha ngushtësisht në kohërat e dëlira të arratisjes! Kjo Motër e çastit rrotullonte zemrën e ditës. Nderim atij që marshon me siguri përkrah meje, deri në fund të poemës. Ai do të kalojë nesër NË KËMBË përkundrejt erës. I SHTRENJTI IM TUZON Kur dhimbja e pat vendosur atë mbi çatinë e tij të lakmuar, një dituri e spikatur u shfaq tek ai pa mjegulla. Ai nuk gjendej më në lirinë e tij ashtu si dy rrema në mes të oqeanit. Dëshira e ethshme që e robëronte për të folur, qe strukur me ujërat e errëta. Aty-këtu ngulmonin ca fërgëllima të rralla me anë të cilave ai gjurmonte llapashitjen e dobët. Një pëllumb graniti gjysmë me maskë maste me krahët e tij mbeturinat e hallakatura të veprës së madhe të gllabëruar. Mbi shpatet e lagët, gërsheti i shkumave dhe rrjedha e mjerë e formave të shpërndara. Në shekullin e rreptë që po shpalosej, do të hiqej privilegji për të korrur pa zeher. Të gjitha rrëketë e lira e maniake të fantazisë kishin mbaruar më në fund së hedhuri vickla. Në mbarim të jetës atij do t i duhej t i lëshohej ndërmarrjes së re, asaj që përpjekja vigane ia kishte miratuar në çdo feksje të ditës. Dita vorbullonte mbi Tuzon. Vdekja nuk ka, si urthi i dystuar, shpresën e dëborës. Në zgavrën e qytetit të përmbytur, briri i hënës nakatoste gjakun e fundit dhe llucën e parë. TRI MOTRAT E dashura ime me fustan feneri blu, unë puth të nxehtin e fytyrës tënde, ku shtrihet drita që kënaqet fshehurazi. Unë dashuroj e dënes. Jam i gjallë dhe zemra jote është ky Yll i Mëngjesit në vazhdimin ngadhënjimtar që kuqëlon përpara se të prishë betejën e konstelacioneve. Larg nga ty, ç velë që e neverit erën bëhet mishi im. I Në Vazon e kohërave të papërfillshme Fëmija që do lindte ishte prej shkumësi, Parakalimi i degëzuar i stinëve E strehonte në bar të panjohurën. Njohuria e pjesëtueshme Shtynte me rrebeshe pranverën. Një aromë fushe Hapte lulen që përvijohet. Komunikimi që e shpërdorojnë, Lëvore apo ngricë lëshuar përdhe; Vesh pamjen, shpurrit gjakun; Syri krijon misterin e puthjes. Dhurues jete në rrugën e gjerë, Vorbujt e erës mbërritën gjunjazi; Dhe ky hov, shtrati i lotëve Lebetitet prej tij nga një fishkullimë e vetme. II E dyta vikat e merr arratinë Nga bleta e rrugës e bliri i rubintë. Ajo është një ditë e erës së përjetshme, Zari blu i përleshjes, përgjuesi që buzëqesh kur lira e tij shqipton: Ajo që unë dua, do të jetë. Është ora për të heshtur, Për t u bërë kalaja që e ardhmja lakmon. Gjuetari vetë e braktis shtëpinë e brishtë: Gjahu i qepet atij pa pasur frikë më. Qartësia e tyre është aq e mprehtë, shëndeti aq i ri, Sa këto dy që ikin pa u vënë re Nuk i ndjejnë motrat që i marrin ato me vete Me një gojëz të gjatë hiri në pyjet e bardhë. III Ky fëmijë mbi supin tënd Është fati yt e barra jote. Toka ku përflaket orkideja. Mos e rraskapitni atë. Qëndroni lule e kufi, luleshtrydhe e gjarpër; Atë që mbledh iluzioni Streha e braktis shpejt. Shuhen sytë e rrallë Dhe fjala që zbulohet Dhimbja që zvarritet mbi pasqyrë Është nikoqire e dy zgavrave. Shpatulla e dhunshme hapet përgjysmë; I shurdhët duket vullkani. Toka ku ulliri shkëlqen Krejt copëtohet kalimthi. Pishtari i dorëlëshuarit Livadh i zhuritur në karantinë Ti re kalo përpara Re e rezistencës Re e shpellës Stërvitës hipnoze. E vërteta vazhdon Novatori i hardhucës Tërheq tërkuzën e poteres Matet krevati Me trajtat e shtira të kofshës Gjaku memec që çlirohet Rrotullon mbrapsht akrepat Përtërin dashurinë pa e hetuar. Shenja e krasitësit Sepse dielli e formonte palloin në mur Në vend që të udhëtojë mbi kurrizin e pemës. Meteorët e fuqishëm Në pyll dëgjohet krimbi të gufojë Krizalidna që kthen në fytyrën e kulluar Lehtësimin e saj të natyrshëm Njerëzit kanë uri Për mishra të fshehtë për mjete gjakatare Ngrihuni shtazë për t u prerë fytin Për të merituar diellin. Në horizontin e dukshëm Rrugët e mëdha Flenë në hijen e duarve të saj Ajo ecën në agoni E nesërmja Si një vazhdë pluhuri. Ndërtesa e bukur e parandjenjat Dëgjoj të rrjedhë në këmbët e mia Detin e vdekur dallgët përmbi kokë Fëmija korridor-shëtitës i egër Njeriu imitim iluzioni Sytë e kulluar në pyll Kërkojnë duke qarë kokën e banueshme. UDHËTIM Mbi rrugën që futet tutje Një kalë s ngrihet më. Currili inatos një çift; Pastaj bari i një dege të ulët Bën një çati, e atë ia zgjat atij. Nën lulen bojë karafili të shqopave Nuk rënkon pikëllimi. Skifterët, zogjtë grabitqarë, kunadhet, qentë e mive, Dhe farandolat e përzishme Mbeten në krahinat barbare. Thekra cakton kufirin Midis fierit e grackës. Lëshoje një të shkuar të papërfillshme. Çfarë duhet Shkopi i pranverës në ballë, Që reja të përgjumet Pa i përpirë sytë tanë? Çfarë i mungon Lumturisë së të qenit e galopit të shuar, Sëpata e futur midis të dyve? Dërrmoje - varfanjakun! Ik që këtej, rob! Djersitja e kasapëve Ende hipnotizon Merindolin. Shënimi hyrës është pjesë e parathënies së Çlirim Kokonozit për librin e tij të ri Rene Shari: Vetëtimat e mugut. Po ashtu edhe poezitë janë përkthyer nga Çlirim Kokonozi, e janë shkëputur nga ky libër.

4 18 STUDIMI E diel, 25 gusht 2013 ANA TJETËR E HISTORISË EUGJEN MERLIKA PJESA E KATËRT * * * * * Ajo klasë politike e luftës së dytë botërore, që historiografia komuniste e emëroi për 70 vjet me rradhë si bashkëpuntore, tradhëtare, kundërkombëtare, me gjithë mangësitë në fushën e marrëveshjeve mes përbërëseve të saj e veprimit politik të përbashkët, megjithë dështimin në planin kombëtar e vetiak, pak për paaftësi e shumë për një fatalitet ngjarjesh më të mëdha e më të ndërlikuara se mundësitë e përballimit të tyre, betejën për jetëgjatësinë në kujtesën e kombit e ka fituar. Të gjithë pjestarët e saj, bashkëpuntorë me italianët, me gjermanët, me anglezët, në thelb të synimeve të tyre nuk patën kolltuqet apo fitimin vetiak, interesat e familjes, të partisë, të krahinës apo të të huajve. Ata patën si busull vetëm një gjë: interesat e Atdheut, në tërësinë e tij territoriale e në bashkësinë e tij shpirtërore e kulturore. U takoi ky mision në një nga periudhat më të këqia të historisë njerëzore, në atë të një lufte botërore me përmasa të papara, që i vuri para një mundësie të ëndërruar për rreth tridhjetë vjet, atë të ndreqjes së një padrejtësie historike, atë të një bashkimi kombëtar. I u kushtuan me mish e shpirt sendërtimit të kësaj aspirate, prandaj gjykimi mbi ta merr formë vetëm në këtë këndvështrim, siç duhet të jetë vlerësimi në Shqipërinë tonë për këdo që dëshira, fati apo rrethanat e bëjnë të merret me jetën politike. Ata ishin të gjithë atdhetarë, me A të madhe, ishin me një formim intelektual të nivelit evropian, me një shtat moral të padiskutueshëm, me një vizion politik të hapur, me koncepte të huazuara nga kultura botërore, me prirjen dhe synimin për t a ngritur sa më lart nivelin kulturor e jetësor të popullit të tyre. Kanë patur të meta, kanë bërë gabime, është fiziologjike sepse askush nuk mbetet i pagabueshëm, por pasardhësit e tyre në administrimin e Shqipërisë, në të gjitha drejtimet, janë vite drite larg tyre. Dhe ata ishin bashkëpuntorë të gjithë rrymave të komunizmit botëror. Lindën si parti duke kërkuar ndihmën e jugosllavëve, kur Shqipëria kishte bashkuar në gjirin e saj trevat e grabitura nga ata, u rritën nën tutelën e tyre. Me këshillat e ndërmjetësimet e tyre morën nga anglezët ndihmat gjatë luftës, për t a fituar atë jo kundër gjermanëve e italianëve, por kundër bashkatdhetarëve të tyre nacionalistë. Si shpërblim për fitoren jugosllavëve i dorëzuan trevat e bashkuara, të shoqëruara me mijra jetë kosovarësh të martirizuar në thertoren serbe, ndërsa anglezëve arrogancën në trajtimin e përfaqësuesve të tyre dhe minat në kanalin e Korfuzit. Erdhën në pushtet, duke tradhëtuar interesin kombëtar, e vendosën në Shqipëri diktaturën më të egër që kishte njohur Vendi e, njëkohësisht, atë më mizoren që provoi Evropa e mbas luftës. Qeverisën për 47 vjet, duke ndërruar miqtë a më mirë të themi padronët, duke u larguar gjthënjë e më shumë nga Evropa, në drejtim të komunizmit aziatik të viteve Komu nistët Lindën si parti duke kërkuar ndihmën e jugosllavëve, kur Shqipëria kishte bashkuar në gjirin e saj trevat e grabitura nga ata, u rritën nën tutelën e tyre. Me këshillat e ndërmjetësimet e tyre morën nga anglezët ndihmat gjatë luftës, për t a fituar atë jo kundër gjermanëve e italianëve, por kundër bashkatdhetarëve të tyre nacionalistë. Si shpërblim për fitoren jugosllavëve i dorëzuan trevat e bashkuara, të shoqëruara me mijra jetë kosovarësh të martirizuar në thertoren serbe, ndërsa anglezëve arrogancën në trajtimin e përfaqësuesve të tyre dhe minat në kanalin e Korfuzit. NE FOTO: Enver Hoxha dhe udhëheqësit komunistë ju prijnë partizanëve në Tiranën e çliruar nëntor 1944 ARDHJA E KOMUNISTEVE Shqipëria në ferrin e Dantes për 47 vjet Pse 29 nëntori 1944 nuk duhet kuptuar si dita e çlirimit dhe se qe një ditë pushtimi më e keqe se 7 prilli. Ajo qe fitorja e krimit, e padijes, e mashtrimit, e dhunës, e pandershmërisë të urisë, nga jugosllavët te sovjetikët, te kinezët, madje morën titulin e nderit si zëdhënës të Kinës në Evropë. Ndenjën nën ombrellën e Titos deri sa ai ishte një ndjekës besnik i Stalinit, por kur ai bëri kthesën e tij historike, duke u shkëputur prej kthetrave të Moskës e duke vështruar nga Evropa, e braktisën atë duke i veshur të gjitha të këqijat që kishin mbjellur në Vendin e tyre. Besnikë deri në vdekje të Stalinit e rrugës së tij të krimeve mbi miljona rusë, aq sa, të vetmit në glob ruajtën në qytetet shqiptare bustet e tij deri më 1990, madje duke nxjerrë edhe një ligj të posaçëm për mbrojtjen e tyre në atë vit, pranuan me zor qiejtë e hapur të Hrushovit, për t u prishur me të, mbas disa vitesh, kur ai i kërkoi Enverit e Mehmetit të lironin karriget në dobi të njerëzve të rinj. U bashkuan me Kinën e Mao Ce Dunit deri sa ky i linte njerëzit të vdisnin nga uria e i çonte për riedukim nëpër komuna, në t ashtuquajturin revolucion të madh kultural proletar, që në Shqipëri e kthyen në vandalizëm kundër besimeve fetare e objekteve të kultit, duke fituar çmimin e madh të Djallit si i vetmi vend ateist në botë, me një kushtetutë që i a kaloi dhe asaj të Stalinit. Filluan t a kritikojnë Timonierin e madh kur ai filloi të luajë ping pong me amerikanët, e mbas një flirtimi me bandën e të shoqes i prishën marredhëniet edhe me Kinën kur Ten Hsiao Pini filloi t i bindë shokët e tij se ashtu nuk shkohej përpara. Atëherë shpikën teorinë e t ushqyerit me bar e, mbasi i kishin vrarë të gjithë shokët e vjetër të luftës, vdekjes së komandantit i u përgjigjën me kurorëzimin e të vetmit shok armësh që kish mbetur gjallë, Urjah Hipit të komunizmit shqiptar, Ramiz Alisë. Ky, simbas historianëve pati meritën se solli demokracinë, dy vjet mbasi kishte rënë Muri i Berlinit. Kjo qe me pak fjalë rruga e jashtëme e socializmit të Enver Hoxhës. Ecuria e mbrendëshme është një lumë gjaku që, në pak vite, i hoqi Shqipërisë të gjithë klasën e saj intelektuale, duke filluar nga martirët e Kishës katolike e të besimeve të tjera, tek të githë eksponentët politikë antikomunistë e nacionalistë, madje dhe ata që në mënyrë paradoksale i kishin besuar idealit të çlirimit nga pushtuesit. Krahas këtyre mijra viktimave lufta e pushtetit të popullit filloi sistematike kundër grave e fëmijëve e pleqve, familjarë të armiqve, që fabrikoheshin në vazhdimësi, një luftë që vazhdoi deri në vitin 1991, kur njerëz të detyruar të paraqiten gjithë jetën dy herë në ditë para policit, u lejuan të gjejnë strehim në vende të tjera. Ndërkohë burgjet ishin gjithmonë plot, neni 55 ishte bërë emblema e besnikërisë ndaj regjimit për policë, gjyqtarë, sigurimas, spiunë e funksionarë partie, duke mbushur me forca gjithënjë e më të reja, kampet e punës së detyruar nëntokë e mbi tokë. Duke shënuar si të vetmet gjëra pozitive përhapjen e arsimit deri në skajet më të largëta, arsimin tetëvjeçar të detyruar, dhe ndihmën mjekësore të shtrirë dhe në fshatra, nuk mund të le pa përmendur varfërimin skajor të fshatarësisë së kolektivizuar dhe racionimin e ushqimeve, si në kohë lufte, për dhjetëvjeçarë me rradhë. Sa i përket zhvillimit industrial, kaq shumë të trumbetuar nga propaganda e regjimit, ishte i tëri një bllëf i madh. Fabrikat e uzinat ishin me një teknologji të fillimit të shekullit, bujqësia angazhonte 60% të fuqisë puntore të Vendit dhe mbrojtja hante në tunele e bunkere shifra të pallogaritëshme të buxhetit të shtetit. Pra në tërësi ishte një sistem krejtësisht i dështuar që mbahej në këmbë vetëm me forcën e terrorit. Këtë sistem, krejtësisht mbrapambetës për Shqipërinë, e njerëzit që e krijuan dhe e

5 BIBLIOTEKË E diel, 25 gusht BOTIMI I RI drejtuan për gati një gjysëm shekulli, duke e kthyer Vendin në simbolin më shprehës të diktaturës, të mbrapambetjes e të varfërisë, historianët tanë ka 70 vjet e këndej që vazhdojnë t a paraqesin si prodhues të mirëqënies e të përparimit. Simbas tyre, ka patur ndonjë teprim në luftën e klasave, por dhe ato justifikoheshin me rreziqet që kalonte gjithmonë revolucioni. Vazhdon hymnizimi i Luftës N.-Çl. dhe i udhëheqësve të saj, që e vunë Vendin në anën e fituesve. Krahas kësaj paraqitjeje vazhdon nxirja e pjesës më të madhe të personaliteteve nacionaliste, të cilëve kjo historiografi nuk i njeh asnjë meritë. Ka ardhur koha, madje jemi shumë të vonuar, që në kujtesën historike të vihen në vend të vërtetat e të paditen me forcë mashtrimet dhe autorët e tyre. E vërteta është që nacionalistët shqiptarë i kanë shërbyer interesave të Shqipërisë, në kohë dhe rrethana shumë të vështira e Atdheu i tyre duhet t i jetë mirënjohës e t i japë vëndin që u takon në Panteonin e vlerave të Kombit. Kjo duhet të bëhet, në rradhë të parë, duke i mësuar fëmijëve historinë e vërtetë, jo me tekstet e morisë së historianëve të regjimit që ende sot mëtojnë të kenë monopolin e së vërtetës, por që në fakt zotërojnë të kundërtën, atë të mashtrimit. Së dyti, në këtë njëqindvjetor të pavarësisë, Shteti demokratik dhe organet vendore duhet të venë dorë mbi simbolikën e qyteteve, mbi emrat e rrugëve e të veprave sociale e kulturore, duke ndërhyrë në ndryshimin e tyre në dobi të pohimit të vlerave kombëtare. Nuk e di se sa politika është e prirur të veprojë në këtë drejtim, por mendoj se është një detyrë që e shkuara jonë na e shtron me forcë e, nëse duam t i mbushim mëndjen vetes se po ndërtojmë një demokraci, duhet pa tjetër të vendosim raportin e drejtë mes së vërtetës historike dhe paraqitjes së saj. E, së fundi, uroj që studimi i historisë së Vendit tonë, sidomos i shekullit të fundit, të jetë vepër e studjuesve të rinj, të paindoktrinuar dhe objektivë e pa pasione politike. Historia jonë është ajo e një toke të fshikulluar nga përndjekjet. Ndoshta ky është përkufizimi më i saktë e më domethënës i fatit tonë historik. Nuk është përcaktimi i ftohtë i një historiani, që nuk bën kurrë bilance dhimbjesh njerëzore, por i një Shenjti, për të cilin ajo mbetet gjithmonë prova e madhe e kësaj jete. Shenjti Vojtila qe njëri nga ne, që në shekullin simbol të dhunës së ideologjive, provoi në vetë të parë përndjekjen. Të vetmen herë që erdhi mes nesh u ul në gjunjë dhe puthi tokën tonë. Ndoshta me atë veprim deshi të qetësojë sado pak rënkimin e brëndshëm të saj. Historiani Gibon, një nga monumentet e fushës së historisë, na ka quajtur një popull që ka mbrojtur gjithmonë çështjen e humbur. Nuk është një vlerësim bujar ky i historianit anglez, e nuk di se sa argumenta mund të kemi për të provuar të kundërtën. Sigurisht bustet e Stalinit në sheshet tona deri në vitin 1990 e bunkerët e mbjellë me shumicë në tokën tonë nuk na ndihmojnë n atë drejtim. Por ndërmjet shprehjes dashamirëse të Papës Vojtila dhe gjykimit të ftohtë të historianit, ndoshta gjëndet e vërteta. Lidhur me të duhet të ndalemi para një date me këto shifra: 29 /11/ Kjo datë në udhëtimin përfytyrues shëmbëllen me një prag humnere si ai, në hyrje të të cilit, thotë i madhi Dante, ishte shkruar me gërma të mëdha: lini çdo shpresë o ju që hyni! Data, në vetvete, përkon me ikjen e ushtarit të fundit gjerman nga Shqipëria e, normalisht, duhet të ishte një ditë e gëzuar,mbasi askush nuk ka dëshirë të shohë uniformat e huaja ushtarake në tokën e tij. Por për ne qe si porta e Ferrit të Dantes. Fitorja mbi fashizmin qe, për popujt e Evropës Lindore, fitorja e robërisë komuniste. Këtë të vërtetë, të mbajtur në kasafortë për më shumë se gjysëm shekulli, do t a pohonte me zë të lartë një qiraxhi i Shtëpisë së Bardhë, Presidenti Xhorxh Bush. Ne vazhdojmë ende t a ruajmë në kasafortë, si ditë çlirimi edhe se qe një ditë pushtimi më e keqe se 7 prilli, edhe se qe fitorja e krimit, e padijes, e mashtrimit, e dhunës, e pandershmërisë. Absurditeti më i madh qëndron në faktin se ende sot, mbas 70 vitesh, kur të gjitha këto dhunti të saj i kemi shijuar në tre breza, me pasoja tragjike e të pamatëshme, ata që e sollën atë ditë quhen atdhetarët më të mirë, paçka se mbaruan të gjithë duke vrarë njëri tjetrin, e ata që bënë çmos që ajo ditë të mos vinte quhen ende armiqtë e Shqipërisë. Se ku qëndron baza edhe më elementare logjike e këtij arsyetimi nuk kuptohet, ndoshta në thënien e Gibonit, kësaj rradhe të shtrirë edhe në mendimin, ndoshta në errësirën që, ende, nuk lejon gjykimin e kthjelltë. Anatoli Toss një libër për jetën e tij S ë fundmi, nga Anatoli Toss kemi në duar romanin e tij të ri Manjola. 12 Ditë - një libër që ka lidhje me jetën e tij, me dashurinë, me mënyrën se si kalon koha nëpër jetën tonë, duke lënë vragën e saj në të. Ngjarjet në roman zhvillohen në Boston në vitin 2010 dhe në Moskë në vitin Si edhe në veprat e tij të tjera, te Manjola. 12 ditë Anatoli Toss butësisht, ngadalë na fut në rrjedhën e ngjarjeve, duke na dhënë mundësinë ta përjetojmë edhe kohën ku zhvillohen ato. Kështu, duke tërhequr vëmendjen e lexuesit, autori e zhyt atë emocionalisht në rrëfim, duke e ngacmuar nga pak e duke rritur në të njëjtën kohë veprimin, duke e përshpejtuar aksionin e ngjarjeve dhe duke e bërë të tillë që ne nuk mund të dallojmë në libër fantazinë nga realiteti; ato janë plotësisht të ndërthurura, duke na marrë me vete emocionalisht. Në roman shpalosen karaktere e mendime nga më të ndryshmet si për të vërtetuar shprehjen se jeta është paradoksale dhe rrugët e saj janë të paimagjinueshme. Anatoli Toss është vetë personazhi kryesor në këtë roman, ngjarjet lëvizin në rininë e tij të hershme, ku bie në sy dukshëm pjekuria e autorit. Si gjithmonë, sikurse ndodh në librat e Toss-it, edhe te romani i tij i fundit Manjola. 12 ditë jepen analiza e depërtime psikologjike, ka humor e dramë, shfaqen mendime të thella që të zhytin në meditime, dhe të gjitha këto zhvillohen në një dinamikë që ta mban frymën pezull. Manjola. 12 ditë është një libër për të gjithë ne, për jetën tonë të shkuar dhe për atë të kohëve të fundit, ku kumtohet mesazhi se të gjitha përvojat që kemi kaluar në jetë, vlerat, humbjet, fitoret, mbeten përgjithmonë brenda nesh, në ndërgjegjen tonë. Romani Manjola. 12 ditë. është autobiografik. Në të na jepen përshkrime të plota dhe reale të skenave erotike, ku ndihet realisht ndjeshmëria që përçon vepra. Dymbëdhjetë ditët e jetës të një studenti nëntëmbëdhjetëvjeçar në Moskë, që është protagonisti i romanit, i cili sapo ka filluar të shkruajë dhe dëshiron ta jetojë jetën, seksi i shfrenuar, takimi për herë të parë me gra të djallëzuara, të gërshetuara me arsyetimin filozofik të protagonistit, mbledhjet provokuese të rinisë në institut, japin realisht kohën kur zhvillohen ngjarjet. Në libër ka shtatë shtojca të autorit, që, sipas tij, e bëjnë romanin më të afërt me lexuesin dhe njëkohësisht zbulojnë sekretet e profesionit të shkrimtarit. Në njërën nga këto shtojca ai shkruan: Ajo që përpiqem të bëj te Manjola. Romani Manjola. 12 ditë. është autobiografik. Në të na jepen përshkrime të plota dhe reale të skenave erotike, ku ndihet realisht ndjeshmëria që përçon vepra Mbi librin: Manjola. 12 ditë Autori: Anatoli Toss Përkthyes: Sokrat Gjerasi Redaktor: Loredan Bubani Botues: OMSCA-1 Faqe: 380 Çmimi: 1000 lekë 12, është të përshkruaj jo vetëm kronologjinë e ngjarjeve, por edhe vetë kohën, nëntekstin e saj shoqëror e shpirtëror, dhe një përpjekje e tillë gjithmonë është e lidhur me rininë... por nuk mund të shkëputesh, atë nuk e ndan dot nga vetja, nga e gjithë jeta tjetër, jotja. Si mund ta ndash veten nga shoqëria, dashuria, ndjesia e lehtësisë, nga synimet për të ardhmen? Rinia është gjithmonë mrekullisht e bukur, pavarësisht nga koha, vendi, rendi politik e shoqëror, vështirësitë dhe mungesat. Ç të bësh, nëse rinia ime qëlloi në një segment kohor tejet të veçantë të dhjetëvjetëshave të fundit të shekullit të njëzetë? Rëndësi ka të di të tejçoj botën shpirtërore, shqetësimet, synimet, ndjenjat e heronjve të mi. Rëndësi ka që lexuesi t i matë ato me kutin e tij, t i krahasojë me të vetat, dhe t i ndajë me heronjtë e mi, madje edhe lexuesi të cilit nuk i qëlloi ta përjetonte atë kohë. Sepse shqetësimet, synimet, ndjenjat janë të pandryshueshme dhe nuk varen nga shekulli, viti, madje as edhe nga vendi ose sistemi politik nuk varen shumë. Substanca, thelbi i njeriut, natyra e tij qëndrojnë më lart se veçori të tilla.

6 20 HISTORI E diel, 25 gusht 2013 PRIJËSA PUSHTIME NE FOTO: Perandori bizantin Aleks Komneni P ILIRJAN GJIKA ër normanët, kalorësit që u bënë tmerri i Mesdheut ka shkruajtur gjerësisht edhe kronistja bizantine Ana Komneni. Në 15 librat e veprës së saj Aleksiada, të cilën ajo ja kushtoi me devocion të atit, perandorit bizantin Aleks Komnenit, që e adhuronte deri në ekstrem, kjo grua intelektuale i përshkruan gjerësisht ata. Edhe Historia e Shqipërisë, si teksti zyrtar i botuar vite më parë nga Akademia e Skencave, po ashtu edhe shumë tekste të ndryshme të huaja dhe shqiptare, trajtojnë në faqet e tyre edhe historitë mbi pushtimet normane në vendin tonë, të cilat nisin me fushatën e Robert Guiskardit në vitin 1081, për të vazhduar me Boemundin në vitet dhe duke përfunduar me mbretin Guljelm i II-të, në vitin E veçanta është se, shumica e të dhënave dhe fakteve historike që përbajnë këto tekste, janë marrë kryesisht nga historiania Ana Komneni dhe Aleksiada e saj. Duke u bazuar këtu por edhe në botime të tjera të autorëve bizantinë dhe perëndimorë, ne, kemi krijuar imazhin dhe përfytyrimin tonë për normanët dhe fushatat e tyre pushtuese përgjatë bregdetit shqiptar. Ndërkohë që do të ishte me interes të dinim edhe mbi aktivitetin e gjerë që zhvilluan normanët në bregun përtej, pikërisht në Itali ku ata krijuan një nga shtete më të fuqishme të kohës. 2 Normanët, për të cilët Historia asnjeherë nuk ka nguruar së shkruari, ishin një komunitet luftëtarësh të paepur që dominuan në shekujt XI-XII, në historinë e Italisë, Ballkanit dhe Kryqëzatës së parë. Më ambicjen për të qenë protagonistë të ngjarjeve të kohës që jetuan, ata si pasardhës të drejtëpërdrejtë të vikingëve, dëshmuan se ishin luftëtarë të aftë dhe të destinuar për të qenë veçse pushtues. Edhe sot në analet historike gjejmë gjurmët e ekspeditave të dhunshme kundër Bizantit, të cilat janë të lidhura me emrat e strategëve legjendarë si të Robertit, Roxherit, Boemundit apo Tankredit, për të ardhur së fundmi tek Guljelmi i II-të, i fundmit i dinastisë normane të Italisë, Altavilave. Normanët u shfaqën në Italinë e jugut të ftuar nga Bizanti, i cili fillimisht i përdori ata kundër arabëve saraçenë, të cilët në vitet , i kishin shkëputur Perandorisë Bizantine, Siçilinë. Grupi i parë mbërriti nga Normandia në Itali në vitin 1009, nën drejtimin e Rainulfo Drengot, për të shtypur revoltën antibizantine të Barit. Për këtë qëllim atij ju premtua si shpërblim një feud i madh, i cili përfshinte qytetin e Aversës që ishte nën juridiksionin e Dukës së Napolit. Më pas erdhën me radhë të bijtë e Tankredit të Hautevilit (Hauteville), një fisniku të NORMANET DHE SHQIPERIA Ja ku gabojnë historianët shqiptarë Durrësit u pushtua nga Guljelmi I-rë jo nga Robert Guiskardi, sicc shkruhet në tekstin e historisë së Shqipërisë. Ja historitë e dinastive normane dhe bizantine që u ndeshën në Shqipëri. vogël norman, të cilët këtu morën mbiemrin e italianizuar Altavila. I pari ndër ta ishte Vilhelm Krahhekuri, i cili në vitin 1043 pushtoi Kontenë e Melfit në Pulia. Më pas do të zbarkonte i vëllai i tij, Robert Guiskardi, pushtimet e mëdha të të cilit e bindën Papën që ta njihte në vitin 1059 me titullin, Dukë i Kalabrisë, i Pulias dhe i Siçilisë. Ndërkohë që, Pulia dhe Kalabria kishin qenë zotërime të Bizantit, ndërsa Siçilia ishte nën zotërimin e saraçenëve. Megjithatë kjo gjë nuk i ndali normanët. Në vitin 1061 nën drejtimin e Roxherit, vëllait tjetër Altavila, nisi fushata ndaj Siçilisë, e cila përfundoi me largimin e arabëve nga ishulli, ndërsa për merita të veçanta, Papa i dhuroi atij, titullin Kont i Siçilisë. Kështu, Papati u përpoq që ti përdorte normanët si instrument për të vendosur kontrollin politik dhe fetar në Italinë e Jugut, me qëllimin që të dëbonte që aty bizantinët ortodoksë dhe arabët myslymanë. Natyrisht që kjo politikë i dha frytet e veta. Në vitin 1071 Robert Guiskardi dëboi përfundimisht Bizantin nga Italia e jugut, ndërsa 20 vjet më vonë Roxheri bëri këtë gjë me arabët. Ndërkohë për tu ndalur si një ngjarje e bujshme historike, është pikërisht momenti, kur në vitin 1071, Robert Guiskardi dëboi nga kjo pjesë e Italisë Bizantin dhe bashkoi të gjitha zotërimet normane të Italisë së jugut. Vetëm pas këtij proçesi ( ) Roberti, Roxheri, Boemundi dhe Tankredi, nisën sulmet ndaj bregdetit shqiptar, për të cilat shkruajnë edhe tekstet e mësipërme. Këtu nis edhe një nga gabimet që bën historia e Shqipërisë, si edhe disa autorë perëndimorë. Kështu, teksti i Historisë së Popullit Shqiptar, botim i Akademisë së Shkencave, botuar në Tiranë në vitin 2002, në faqen 224, thotë se pas pushtimit të Barit, Robert Guiskardi arriti të bashkojë të gjitha zotërimet e princave normanë, të Italisë së jugut dhe krijoi me to një mbretëri të fuqishme, që menjëherë i hodhi sytë në anën tjetër të Adriatikut. Ndërsa e vërteta është ndryshe. Robert Guiskardi jo vetëm që nuk krijoi një mbretëri të vetën, por gjatë sundimit mbajti titullin Dukë i Apuljes dhe Kalabrisë. Ndërkohë që pas vdekjes së tij në vitin 1085, trashëgimtari që e pasoi ishte i vëllai Roxheri, i quajtur ndryshe edhe Roxheri i I-rë, sundimtar i Italisë së jugut. Pas tij erdhi në pushtet i biri, Roxheri i II-të, i cili në vitin 1130 bashkoi zyrtarisht zotërimin e të atit, Kontenë e Siçilisë me zotërimet e xhaxhait, Robert Guiskardit, siç ishin dukatet e Pulias dhe Kalabrisë, duke krijuar Mbretërinë e Dy Siçilive, me qendër Palermon, vendin ku e kurorëzoi një kardinal i dërguar nga Papa.Pra, ky është korigjimi që i duhet bërë tekstit të mësipërm, duke theksuar se Mbretëria Normane e quajtur ndryshe Mbretëria e Dy Siçilive, nuk u krijua nga Robert Guiskardi, por nga i nipi, Roxheri i II-të. Pikërisht ky mbret, Roxheri i II-të, është konsideruar nga historianët si mbreti më i madh norman. Ai jo vetëm mori nga Papa titullin e Mbretit, por themeloi edhe dinastinë mbretërore të Altavilave. Nën drejtimin e tij, Palermo, u bë kryeqyteti i Mesdheut, ku u zhvilluan tre kultura, si ajo normane, latine dhe arabe.roxheri i II-të u shqua edhe si diplomat, ushtarak, ligjvënës dhe administrator i kujdesshëm. Ai nxiti midis të tjerave edhe zhvillimin e ndërtimeve të shumta me karakter laik dhe fetar, si dhe investoi për kulturën në mënyrë të veçantë. Por, periudha e artë e qeverisjes së tij përfundoi në vitin 1154, kur ai vdiq. Pas tij në fronin e Mbretërisë së Dy Siçilive u ngjitën me radhë Guljelmi i I-rë dhe Guljelmi i II-të.Guljelmi i I-të ishte jo vetëm mbreti i parafundit i Altavilave, por edhe mbreti i fundit norman i cili ndërmori pushtime në Shqipëri. Në vitin 1185 ai zbarkoi në brigjet shqiptare dhe në marrëveshje me strategun bizantin, Gjon Vranën, mori qytetin e Durrësit. Që këtu nëpërmjet rrugës Egnatia, normanët arritën deri në Selanik, por për shkaqe që dihen u tërhoqën përsëri duke mbajtur vetëm Durrësin dhe disa ishuj të Jonit. Ndërsa Guljelmi i II-të, ishte një sundimtar që u shqua edhe si diplomat. Me përpjekjet e tij ai arriti që pas një shekulli lufte midis normanëve dhe Perandorisë Gjermane, të lidhej një aleancë, e cila u celebrua me martesën e së bijës, Kostancës, me të birin e perandorit gjerman,

7 HISTORI E diel, 25 gusht Frederikut Hohenshtaufen, Henrikun e VI-të. Në vitin 1189 Guljelmi vdiq dhe Altavilat të cilët nuk kishin trashëgimtarë të vijës mashkullore e humbën pushtetin e fituar dikur luftëra e sakrifica të panumërta. Trashëgimtarja e tyre nga linja femërore, Kostanca, bëri, që prej martesës së saj kurora e tyre ti kalonte Hohenshtaufenëve gjermanë. Ky ishte edhe fundi pa lavdi i kësaj familjeje luftëtarësh, për të cilët shkroi dikur edhe Ana Komneni. * * * Ana Komneni, e vetmja historiane femër në kulturën bizantine, është pa dyshim edhe një emër i njohur në Historinë e Shqipërisë. Në veprën e saj, Aleksiada, ajo i kushton faqe të tëra historisë mesjetare të Shqipërisë. Ndërsa Historia e Popullit Shqiptar, i cili është teksti bazë i historisë sonë zyrtare, e citon atë në pesë raste, përkatësisht në faqet: 211, 225, 226, 347 dhe 356, ku midis të tjerave jep edhe pasazhe të shkruara prej saj, për Fushën Ilirike, Durrësin, Shkodrën, qytetet e tjera të Arbërisë, luftimet normano-bizantine, etj.në librin e tij, Historia e Perandorisë Bizantine, autori i saj Georg Ostrogorski, një nga bizantologët më të njohur, na jep edhe një jetëshkrim të shkurtër të saj. Midis të tjerave në ligjëratë të drejtë, Ostrogorski shkruan: Ana Komnena, vajza e zgjuar dhe e ditur e perandorit Aleks I ( ) në veprën Aleksiada shkruajti hisorinë e të atit që nga fillimi, e deri në vdekjen e tij ( ). Princesha që ishte e shkolluar sipas modeleve klasike dhe që e njihte mirë historiografinë, poezinë e filozofinë e lashtë greke, e shkruajti këtë vepër me një stil të kërkuar dhe arkaik: ajo nuk përfaqëson vetëm një moment të rëndësishëm të humanizmit Bizantin, por edhe një burim historografik të dorës së parë. Rrëfimi i hollësishëm i Anës përbën bazën kryesore të njohurive tona. Mbi këtë periudhë të rëndësishme, në të cilën realizohet restaurimi i Perandorisë Bizantine, takimi i Perëndimit me Bizantin gjatë kryqëzatës së parë, luftërat me normanët dhe me popujt e stepave të veriut dhe të lindjes. Prirja për panegjirizëm e Aleksiadës dhe kufizime të tjera të saj, ndër të cilat duhet vënë në dukje konfuzioni kronologjik, kompesohet nga gjerësia dhe shumllojshmëria e informacionit, që autorja ishte në gjendje të siguronte falë pozitës dhe etjes së madhe për dije. Një përpjekje për të shkruar histori bëri edhe burri i anës, Çezari Niqifor Brieni, nipi i atij Niqifor Brienit që ishte ngritur si antiperandor kundër Mihal Dukës dhe Niqifor Botaniatit (Georg Ostrogorski. Historia e Perandorisë Bizantine. Tiranë Fq 252 ).Ndërkohë që te Aleksiada (VI.7), ajo e përshkruan në këtë formë momentin kur lindi: Perandori i shoqëruar nga latinët e kontit Brieni, që kishte kaluar në anën e tij, u kthye në kryeqytet me dafinat e fitores. Ishte data një ANA KOMNENI A Dështimi në politikë e bëri historiane Me titullin Mesjeta shqiptare, ky shkrim i Shuteriqit është shkruar në korrik të vitit 1977, në Dhërmi dhe trajton konceptin e Mesjetës Shqiptare, që shpesh cilësohet si kohë errësire. na Komneni nuk ishte në të vërtetë ajo që përfytyrojmë ne sot, si një femër intelektuale, e miredukuar, tolerante dhe e ekuilibruar. Në radhë të parë ajo ishte një grua ambicioze me prirje të theksuara politike, tipike bizantine, ashtu siç ishte edhe formimi i saj kulturor. Pikësëpari, fati që e kishte përcaktuar atë për tu bërë një ditë perandoreshë e Bizantit ndryshoi shpejt kahun e tij. Ndërkohë që Ana nuk u pajtua me të. Shumë shpejt ajo ju përvesh punës që të bëhej me çdo kusht zonja e vërtetë e pallatit perandorak të vllahernëve. Por le ti referohemi përsëri historisë, për të nxjerë në pah karakterin e familjes së Komnenëve nga rridhte edhe Ana. Aleks Komneni ishte përfaqsues i një familjeje që i përkiste aristokracisë ushtarake bizantine. Sipas Ostrogorskit (fq.24) karriera e tij nisi si gjeneral perandorak, kur në Bizant sundonte perandori Mihali i VII i dinastisë Duka. Aleksi u tregua shumë i suksesshëm në shtypjen e revoltave ushtarake të cilat synonin rrëzimin nga froni të perandorit. Të tillë mëtonjës të fronit ishin çezari Johan Dukas, Strategu Ursel (1074 ), dhe më pas me radhë dukët e Durrësit, dy Niqiforët, Niqifor Brieni (1077) dhe Niqifor Baziliaku (1078). Ndërsa më vonë, Aleks Komneni, ai u vu në shërbim të Perandorit të ri Niqifor Botaniatit, i cili nuk e pati të gjatë sundimin e tij. dhjetor në indiktin e shtatë (1083). Ai e gjeti perandoreshën me dhimbjet e lindjes në dhomën e caktuar kohë më parë.paraardhësit tanë e quanin atë Porfyra, prej nga vjen emri Porphyrogenitus. Në mwngjes (ishte ditë e shtunë ) atyre u lindi Ai u martua me Irena Dukën, trashëgimtare e dinastisë që kishte qenë në pushtet, për të legjimituar sadopak lidhjet me familjet e ish perandorit Mihal VII Duka (Ostrogorski. Historia e Perandorisë Bizantine, fq.245). Kështu pasi e detyroi perandorin aktual Niqifor Botaniati të abdikonte, Aleksi u shpall perandor në 4 prill Në vijim të politikës së forcimit të pushtetit të tij, Aleks Komneni, futi në lojë edhe të bijën, Anën, të cilën e ktheu qysh herët në moshë të vogël në instrument të saj. Ja seç thotë përsëri në Historinë e tij të Bizantit, Georg Ostrogorski. Në fakt, Aleksi, i cili dikur erdhi në fuqi falë aleancës me familjen Duka, fillimisht emëroi si pasardhës të tij djaloshin Kostandin Duka, djalë i Mihalit VII, të cilin e kishte fejuar me vajzën e madhe Anën. Por me lindjen e djalit të parë, Joanit, Perandori Aleks ia kaloi këtij të fundit të drejtën e trashëgimnisë (1092). Me këtë akt kryhej akti vendimtar për themelimin e dinastisë së Komnenëve dhe kur pak më vonë djaloshi Kostandin Duka vdiq, çdo pengesë për të siguruar vazhdimësinë e fronit u duk se u zhduk. Por një zgjidhje e tillë plagosi sedrën tepër të ndjeshme të princeshës Ana. Pas vdekjes së parakohëshme të të fejuarit të saj, ajo u martua me Niqifor Brienin (1097) dhe shpresonte që froni perandorak ti kalonte burrit të saj (Ostrogorski. Po aty. Fq.266). Kështu pak e nga pak krijohen rrethanat e komplotit të princeshës Ana Komneni për Kopertina e librit Aleksiada e Ana Komneni të marrë pushtetin brenda gjirit të familjes perandorake. Pra, motra ngrihet kundër vëllait për shkak të sedrës dhe ambicjes, shembull tipik i luftërave për pushtet në Bizant. Për këtë rast, Ostrogorski midis të tjerave shkruan se: Perandoresha Irenë, që në fillim nuk përfillej prej tij fitoi me kohë ndikim të madh mbi Aleksin. Në çështjet e trashëgimnisë së fronit ajo u shpreh kundër djalit të vet, Joanit, dhe në favor të vajzës së preferuar Anës e të burrit të saj, Çezarit Brien. Nënë e bijë u bashkuan në përpjekjet për ta bindur Aleksin tia kalonte të drejtat sovrane Brienit. Ai u torturua gjer edhe në shtratin e vdekjes nga lutjet dhe presionet e dy grave. Pa guxuar të shprehej qartë, Aleksi gjithsesi veproi në mënyrë të tillë që kurora ti kalonte të birit dhe ky qe mjaft i vëmendshëm e i vendosur për ti vënë në vend të drejtat e veta. Por për shkak të intrigave të së ëmës dhe të së motrës, hipja në fron e trashëgimtarit të ligjshëm mori trajtat e një grushti shteti. Ana nuk u pajtua me fatin e saj. Ajo kurdisi një komplot kundër të vëllait dhe kur edhe kjo përpjekje e fundit dështoi, u dorëzua dhe u përpoq të gjejë ngushëllim në studimet e saj. Gjatë kësaj tërheqje të detyruar (ajo u mbyll në një manastir) dhe shkruajti historinë e të atit, të famshmen Aleksiada, që e bëri të pavdekshëm emrin e saj. Nqs nuk do të kishte komplotuar, Ana Komneni nuk do të ishte bërë ajo që është sot. Dështimi në politikë dhe ëndërra e parealizuar për tu veshur me purpur e shdërroi atë në një shkrimtare dhe historiane. Kështu e njeh edhe Historia, për pasazhet e pafund të saj kushtuar Aleksit, babait që dikur i hapi rrugën drejt pushtetit të premtuar dhe që më pas ja mohoi atë përfundimisht. një vajzë, që i ngjante babait të vetë. Kështu u tha gjithandej. Kjo foshnje isha unë. Kështu pasazhe të rëndësishme të Aleksiadës në gjuhën shqipe janë botuar të përkthyera tek vëllimi tjetër i Akademisë së Shkencave, Burime Tregimtare Bizantine Për Historinë E Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin Në pesëdhjetë e gjashtë faqet e tij (fq ) jepet një biografi e Ana Komnenit dhe ngjarjet historike që nisin me kryengritjen e Proedrit Niqifor Brieni, Dukë i themës së Durrësit kundër Perandorit bizantin, kryengritja e Dukës tjetër të Durrësit Niqifor Baziliakut, e deri tek luftimet e Aleks Komnenit kundër normanëve të Robert Guiskardit dhe Boemundit.

8 22 SPECIALE E diel, 25 gusht 2013 TRADITA VLERA Muzeu dhe vlerat gjuhёsore Vlerat eko-muzeale tё gjuhёs, tё objekteve dhe tё vendeve ku ajo materializohet, merr formёn e tё drejtave ekzistenciale edhe tё atij qё i jeton vetёm nёpёrmjet fantazisё, qё pёrngjasojnё me atё qё dikush ka pёrjetuar nё kohё dhe vende reale SAN PAOLO ALBANESE, 10 GUSHT Vendet, traditat dhe gjuha, kanё qenё argumenti i takimit tё organizuar nga Institucioni i Parkut Kombёtar nё Pollino, nё San Paolo Albanese, nё Muzeun e Kulturёs Arbёreshe, nё brendёsi tё Basilicata Naturarte tё parqeve lucan Pёrveç prezencёs sё drejtorit tё parkut Annibale Formica, i cili ka qenё edhe koordinatori i punёt e kryetarit tё Bashkisё tё komunitetit Anna Santamaria, pёrballё njё publiku shumё tё motivuar, nё kёtё takim ishte prezent me ndёrhyrjen e tij, antropologu Luigi M. Lombardi Satriani, docent nё Univerisitetin e La Sapienca nё Romё. Pas paraqitjes sё detyrave, drejtori i Parkut, paraqiti edhe pёrfundimet e kёtij takimi: Protagonizmit tё natyrёs, tё territorit dhe tё hapsirёs sё pёrditshme, idenё e aktivitetit dhe tё veprёs sё njeriut, njё gёrshetim mijёvjeçar, mes pasurive natyrore si biodiversiteti dhe vendet e jetuara dhe tё rrёfyera nga tradita. E gjitha kjo, ёshtё e lidhur me projektin LIFE, qё Parku i Polino-s po çon pёrpara duke i dhёnё rёndёsi vlerave tё shёrbimeve me eco-sistem dhe duke u nisur nga njё vend i fshehtё siç ёshtё San Paolo Albanese, qё arrin tё emocionojё, provokojё, vёmendjen e gjithkujt. San Paolo Albanese ka njё rol shumё kuptimplotё nё kёtё provokim me muzeun, me pёrditshmёrinё dhe mbi tё gjitha me trashёgimninё gjuhёsore. E shkuara, pёrpunon termat nё specifikёn historike tё mёnyrёs sё jetesёs dhe tё vendeve tё saj dhe vetёm nёpёrmjet gjuhёs, mund tё nxjerrim pёrfundimin e historisё dhe veçantinё e saj: Gjuha e ndёrsjellё nga gjeografia, artikulohot nё mёnyra tё ndryshme - Kёshtu shprehet nё fjalimin e tij prof. Satriani. Ndёrgjegjёsimi dhe rёndёsia e traditёs dhe e vendeve, i jep sens vazhdimёsisё sё kohёs, jemi e tashmja dhe e shkuara jonё dhe njё ndёrgjegjёsim i tillё nuk duhet tё pёrshkallёzohet nё njё soditje tё thjeshtё estetike, por tё jetё njё projektim i asaj çka duhet tё jetё e ardhmja jonё. Njё gjuhё, njё idiomё, njё pёrkthim, luajnё njё rol tё rёndёsishёm nё njohjen e vlerave tё sё kaluarёs, tё cilёn, paraardhёsit tanё arbёreshё e kanё jetuar dhe ne e pёrpunojmё si njё prespektivё tё ardhshme ekzistenciale. Duke u nisur nga vepra e filozofit francez Michel Foucault(1926/1984) Les mots et les choses, profesor Santriai binomit tё fjalёve dhe gjёrave, u bashkangjit lidhjen e fortё tё dy tё tjerave, vendet dhe personat: fjalёt pёrkthejnё gjёrat, gjёrat shenjtёrojnё vendet, materializohen nё to dhe nё fund, njerёzit tё cilёt jetojnё nga kёto tre flukse, i bashkangjisin ato me trupin e tyre: jemi historia jonё, njerёzit qё takojmё, emocionet qё ndjejmё, jemi edhe çka thjeshtё kemi imagjinuar Nuk ёshtё e nevojshme tё spostohemi nё njё vend tjetёr, tё shkojmё diku, pёr tё prekur tё pёrtejshmen qё Petku i gljuhës e i tradhitavet aljbëreshe ljera ekomuzeale e gljuhës, e kundevet, Vdhe e vendevet ku ajo materializohet japen kurm raxhunavet ezistenciale edhe atyre çë i vivirnjen vetëm me fantasinë, ashtu si i vivirtin ata çë rruan më parë. Shën Palji i Aljbëreshe, në dhjetën e gusti Vende, tradhita e gljuhë mbljuan dhiskursin çë u bë tek Muzeu i Kulturës Aljbëreshe me kauzjunën e pruxhetit Basilicata Naturarte, një pruxhet i gjer çë vë mbrënda të katër parqit lukanë.bashkë me Annibale Formica, diretori i Parkut Puljin çë coordinarti konferencën, me sinkun Anna Santamaria e me një publek shumë motivartur, konvenji klje nderuar ka antropologu, Luigi M. Lombardi Satriani, profesor tek universitata e Romës La Sapienza. Muar fjaljën së pari diretori i parkut çë kauzoi mbi finalitat e konferencës: Të vëshë bashkë vendet, kundet e jetën e ngaditë çë në ata rrealixaren me idenë e madhe si kishteri i shërbeu këta vende e si e ndroi naturën e tyre. E, tue zënë fill ka një vend, i vogelj e i shkret si Shën Palji, të jeshë zot të emocionarnjesh e ti hapnjeshë sytë të tjervet. E Shën Palji ka një rroll shumë i rënd në imagjinojmё, e mishёrojmё : Emocioni qё provon, kur kёndohet O e bukura More si të lje, u më nëk të pe ёshtё i njёjtё me emocionin qё provuan tё parёt tanё kur e kanё parё dhe pak rёndёsi ka ku ishte dhe ku ndodhet, nё Shqipёri, Greqi apo Maqedoni, por realiteti ёshtё fjala mall, ai kumbim emocionesh qё mishёrohet. Vendi Morea, mishёron qёllimet ekzistenciale edhe tё atij qё thjeshtё e ka parё nёpёrmjet fantazisё, ashtu siç e kishin lёnё arbёreshёt e pseё shekujve mё parё. Gjithkush merr me vehte, nё zemёr, Itakёn e tij: Ushtari merr me vehte foton e njё personi tё dashur, nё kёrkim tё rrёnjёve dhe tё shtёpisё tё tij, ashtu edhe emigranti merr me vete zakonet, gjuhёn e tij, nё kёrkim tё rrёnjёve, tё Shqipёrisё sё tij. Zakonet nuk mund tё shpiken, thotё professor Santriani, ato janё pёrpjekje pёr tё kthyer nё vepra eventet mitike, nё ngarkesёn thelbёsore tё tё pёrditshmes. Traditat dhe zakonet, krijojnё njё dramaticitet mes tё shkuarё mitike dhe tё pёrditshmes dhe mund tё kuptohet, vetёm nёse i referohemi asaj. Qëllimi përfundimtar i muzeut nuk mund tё lihet nё vozitje tё thjeshtё tё objekteve tё ekspozuara, por nevojitet mishёrimi i identitetit kohor tё objektit, duke e pёrshkruar nёpёrmjet fjalёs dhe gjuhёs, duke e çuar vizitorin tё perceptojё objektin vetё, qё nga prejardhja e komunitetit dhe këtë provocazione e me zakonet e gljuhën të tija. Fjaljet ia japën storjen motit çë shkoi e vendevet e tij: La lingua mutua dalla geografia e si articola in una maniera o nall altra. Këhtu hyn te dhiskursi prefesor Satriani.Të njohnjesh rënmdësinë e zakonevet dhe e vendevet i jep senx motit çë shkon siamo il nostro presente e il nostro passato e tale presa di coscienza non si deve ridurre a mera contemplazione estetica ma tradursi in progettualità con cui diventiamo anche il nostro futuro. Një gljuhë, një zakon, janë domosdo nicësar për të dishë sa vljen moti çë shkoi më prindet e tanë aljbëreshë për jetën çë kemi përpara. Tue nisur ka filosofi Michel Foucault(1926/1984) Les mots et les choses, Satriani i shton binomit fjalja e gjëra, njate dy,vende e njeriz: fjaljat traduçirnjen gjërat, gjërat shëjtëronjen vendet e matrializohen tek ata e, ljurtëmu, njerzit çë vivirnjen këta fluse i traduçirnjen te kurmi tyre: siamo la nostra storia, le persone che abbiamo Incontrato, le emozioni che abbiamo avvertito, siamo anche ciò che abbiamo semplicemente immaginato S ështe nicësar të veshe tek ai vend, te ngashë. Gjetkun çë ëndërrnjem e inkorporarnjem nga identiteti i tij Njё kulturё e jetuar emocionalisht me tё kaluarёn, garanton njё qetёsi ekzistenciale nё jetёn moderne, nё veçanti pёr gjeneratat e reja, ku paraqitja e jashtme ёshtё ajo, çka bie lehtёsisht pre e fyerjeve tё globalizmit. Pershtati nga arberishtja Pietro Abitante me zëmërën e fantasinë. Kur këndonjem O e bukura More, si të lje, më nëk të pe mallin çë ndienjem ështe dhja si ai cë ndiejtin prindët e tanë çë ka pes sekulj çë erdhtin, ndomos s dihet ka. Ashtu si e thot Nibulli, nganjë qell kaljosh Itakën e tij: si suljdati qell fotografinë e nuses pas, tue mbajtur rrënjat e vendit tij, ahtu dhe emigranti qell bashkë zakonet e gljuhën të tija tue kërkuar Albaninë e tij. Vendet bëhen të shëjtë pse janë telji çë ljidhën motin çë shkoi me atë çë ka të vinj. I riti non s inventano, thot prof. Satriani, essi sono lo sforzo di stendere in azioni eventi mitici ripensati con la carica fondante del quotidiano Nëk sosen të veshë tek muzeu e të ruanjeshë çikaritë çë janë mbrënda pa krye e pa zëmër. Duhet të rrëmbeshë identitatën e ae çë sheht, me fjaljën e gljuhën çë i përshkruan e çë shtinjen atë çë i diuvas të ruanj mbrenda vethenit, të ndihet i vendit me prospettiva jo vetëm kulturale, po edhe ekonomike Non bere alla fontana del Lete, ma dissetarsi alla fontana della memoria, fërnon Prof. Satriani, non si può aver futuro e sapere dove andare se non si ha memoria del passato Një kulturë e rruar në nje manerë emozionale me të shkuarat, garantiren, sod si sod, një jetë më e gëzuar, më se gjithë për xheneraciunat të rea ku edonizmi e të dukurit janë rizultatet më të ljigj e globalizmit. Pietro Abitante