Nako Spiru Svetozar Vukmanoviç, Tempo Enver Hoxha

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli HISTORI LETRAT T MES HOXHES DHE NAKO SPIROS PER AKUZAT E EMISARIT TE TITOS, TEMPO Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Na ndiqni edhe online Viti iti II - Nr:48 E diel, 9 dhjetor 2012 Kryeredaktore: Admirina PEÇI KOMUNIZMI DHE NACIONALIZMI Si bashkëjetuan këto ideologji rivale në regjimin e Hoxhës Dr.. Sonila Boçi Komunizmi dhe Nacionalizmi ne Shqiperi, një raport fleksibël mes rregullit dhe përjashtimit Çështja e raportit midis komunizmit dhe nacionalizmit në Shqipërinë e pasluftës së Dytë Botërore ka ngjallur mjaft debate në qarqet akademike. Një pjesë e studiuesve shqiptarë mbështesin idenë se ishte ideologjia komuniste që përcaktonte politikat e shtetit shqiptar. Si e tillë ajo ishte internacionaliste dhe për pasojë në dëm të interesave kombëtarë. Analiza e tyre bazohet në qëndrimin e Enver Hoxhës dhe drejtuesve të tjerë komunistë ndaj çështjes kombëtare shqiptare. Veçanërisht kritikë janë ata për faktin që Enver Hoxha nuk kërkoi asnjëherë bashkimin e Kosovës me shtetin amë dhe se ai i dha mbështetje të pamjaftueshme diplomatike popullsisë shqiptare të Çamërisë. Ka një grup tjetër studiuesish, kryesisht të huaj dhe me qasje më liberale, të Shqipëria etnike e vërteta e shprehjes "Stara Srbija" Komisioni që përgatiti Promemorjen për Musolinin, shpjegon sfondin historik të Shqipërisë dhe synimet e fqinjëve, sidomos të serbëve për të depërtuar në Kosovë që nga 1846 Nako Spiru Svetozar Vukmanoviç, Tempo Enver Hoxha Arbër Agalliu Aga, viziton Barilen në kerkim të traditave të tij tur i paprekur si 500 vjet më parë. Në dalje të Rionero in Vulture, takova mikun tim arbëresh, Antonio Roman, bashkë me te cilin vazhdova rrugën që mbetej për të mbërritur në fshatin ku ai kishte lindur e ku prindërit e tij Lorenzo Zolfo apo hymë në Bazilikatë, Spata një ndjenjë të çuditshme, e dija që isha pak kilometra larg zbulimit atij këndi Shqipërie e shqiptarësh të mbeende jetojnë. Pak më vonë përpare meje u shfaq parrulla "Barilli katund arberesh Mire se na erdhtit". Nuk doja t'u besoja syve të mi, ajo tabelë në hyrje të qytetit ishte shkruar në shqip, ishte shkruar... faqe 20 cilët e konsiderojnë Enver Hoxhën nacionalist tipik ballkanas. Disa prej tyre madje theksojnë se regjimi i drejtuar nga Hoxha adaptoi në mjaft aspekte politikën e ndjekur nga mbreti Zog në lidhje me nacionalizmin shqiptar. Ndërkohë që të tjerë akoma argumentojnë se Enver Hoxha e përdorte nacionalizmin për të injektuar ksenofobinë, e pas viteve '60 sllavofobinë, izolacionizmin, kompaktësinë etnike dhe uniformitetin gjuhësor. Të gjithave këtyre qasjeve u mungon herë një analizë tërësore e problemit e herë një globalizim i tepërt i tij. Komunizmi dhe nacionalizmi, si ideologji, janë të papajtueshëm me njëri-tjetrin, duke qenë se njëri konsideron si parësore ideologjinë marksiste të internacionalizimit proletar, pra shtetin e përbotshëm të punëtorëve, ndërsa tjetri fokusohet te sovraniteti suprem i kombit; përputhshmëria e njësisë politike me atë kombëtare dhe/ose te vetëdija e... vijon në faqen Pandeli Cale, jeta e panjohur e firmëtarit të Pavarësisë Detaje të reja biografike, rreth ministrit të parë të Bujqësisë, Tregtisë dhe Industrisë të shtetit shqiptar. Aktiviteti atdhetar i njërit prej firmëtarëve të aktit të Pavarësisë a i përket shprehjes S"Stara Srbija" ose "Serbija e vjetër" me të cilën Serbët, duke bërë të tyret synimet e politikës pansllave, ju pëlqen t'a quajnë krahinën e Kosovës, duhet nxjerrë në pah se ajo nuk ka asnjë themel historik ; Serbët e kanë shpikur rreth gjysmës së shekullit 19 për t'i shërbyer më mirë synimeve të tyre zgjeruese në dëm të Shqiptarëve. Në fakt shprehja "Stara Srbija" duket për herë të parë më 1846 në "Hartën e Principatës së Serbisë", autor i së cilës është një farë Jan Bugarski. Nëse Serbët kanë hymnizuar në këngët e tyre popullore bëmat e armëve në Kosovë, Shqiptarët, njësoj e ndoshta më shumë se ata, kanë të gjitha arsyet të jenë krenarë për luftërat që, nga ana e tyre, kanë zhvilluar me Turqit në të njëjtën Kosovë. Këto bëma të lavdishme kujtohen në këngët tona popullore, të cilat vetë Serbët i kanë përmbledhur në një botim në Beograd në revistën "Prilozi Proncevanjenarodne pesme".në fakt beteja e Kosovës (1389), të cilën serbët e kanë trumbetuar shumë duke përvehtësuar gjithë sakrificat, mbasi për meritat nuk është rasti për të biseduar, u zhvillua ndërmjet gjysmë-hënës dhe një koalicioni të krishterë, nën komandën eprore të një mbreti Serb. Gjatë... faqe 16 Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e artistëve të huaj "Shqiptarët në artin botëror" e Prof.Dr.. Ferid Hudhrit sjell veprat e 1250 artistëve të huaj për Shqipërinë në një botim me rastin e 100 vjetorit të Pavarësisë... faqe 19 Niko Kotherja shte një prej atyre ko Imbëtarëve më të rrallë, më të vlefshim, plot kurajo, nder e besnikëri. Si mal i patundur qëndronte kundër ndjekjeve të armiqve të kombit, kundër valëve dhe erërave të forta të dala plot zjar dhe helm prej gojës së kuçedrës që donte të diqte dhe të shuante ç'do shënjë të kombit shqipëtar". Kështu shkruan për të patrioti Milto Sotir Gurra si drejtor i gazetës "Zëri i Popullit". Pandeli Llambi Cale është lindur në Korçë më 16 mars 1879 dhe mësimet e para i mori në vendlindje. Mandej kreu liceun klasik francez të Aleksandrisë në Egjipt. Ai hyri në lëvizjen kombëtare shqipate që në moshë të re. Rritja e lëvizjes patriotike në qytetin e Korçës dhe në përgjithësi në jug të Shqipërisë, sidomos në dekadat e fundit të shekullit XIX dhe veprimtaria e patriotëve në kolonitë shqiptare të mërgimit në Misir e Rumani e brumosën shpejt karakterin atdhetar të Cales. Në vitet punon në Bukuresht ku merr pjesë në lëvizjen e atjeshme. Më 1904 Pandeliu kthehet në Shqipëri, ku bashkëpunon me shokët e kohës Thimi Marko, Themistokli Gërmenji, Sami Pojani, Orhan Pojani, Foqion Turtulli, etj, aktivizohet si pjestar i "Komitetit Shqiptar për çlirimin e mëmëdheut... faqe 18

2 HISTORI 14 E diel, 9 dhjetor 2012 SUPLEMENT JAVOR I TEZA EZAT IDEOLOGJITE Dr.. Sonila Boçi vijon nga faqja 13...individit se besnikëria e tij supreme i takon kombit. Sipas marksizmit ortodoks, komunistët janë internacionalistë. Por, sa i takon kësaj çështjeje, Marksi u revizionua fillimisht nga Lenini e më vonë dhe nga Stalini. Ndonëse Stalini përcaktonte edhe raste kur komunistët mund t'i referoheshin ndjenjave kombëtare, ai përsëri e konsideronte si "detyrë të lartë të partive komuniste" t'i bënin ballë nacionalizmit dhe të ruanin popujt nga epidemia e përgjithshme e tij. Të konsideruara nga pikëpamja doktrinare si ideologji rivale, në Shqipëri komunizmi dhe nacionalizmi kishin histori krejt të ndryshme. I pari ishte një fenomen i ri, i importuar dhe me baza jo të forta shoqërore. Kurse i dyti kishte lindur, rritur e hedhur rrënjë prej më shumë se një shekulli, madje ishte përforcuar nga rezistenca kundër pushtuesit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për drejtuesit komunistë ishte e qartë se nacionalizmi tradicional ishte një ideologji nga e cila s'mund të hiqej dorë lehtë. Për këtë arsye, ata ia nënshtruan atë nevojave të ideologjisë komuniste. Në varësi të nevojës së regjimit për kohezion të brendshëm politik e social; të krijimit të aleancave dhe mbështetjes për forcimin e pozitave ndërkombëtare të shtetit shqiptar dhe, së fundi, por jo më pak e rëndësishme, të ruajtjes së pushtetit të drejtuesve më të lartë komunistë, forcohej apo dobësohej intensiteti i qasjeve nacionaliste. Komunizmi dhe nacionalizmi në Shqipërinë e viteve Në shtator të vitit 1943, emisari i jashtëzakonshëm i J. B. Titos për Ballkanin, Svetozar Vukmanoviç, Tempo, i dërgoi dy letra KQ të PKSH, në të cilat ngrinte akuzat për nxitjen e shovinizmit shqiptar dhe mos respektim të parimeve të internacionalizmit në Luftë. Këto akuza ishin mjaft të rënda, pasi politika shoviniste ishte mëkati më i madh që një parti komuniste mund të bënte. Enver Hoxha e mësoi mësimin. Në një kohë kur shteti shqiptar kishte një status të paqartë në arenën ndërkombëtare, kur PKSH ishte ende e pakonsoliduar në planin e brendshëm dhe vetë Enver Hoxha me pozita të dobëta brenda PKSH, të zemëroje aleatin e vetëm, nuk ishte zgjidhje e zgjuar. Në kontrast me nacionalizmin tradicional shqiptar në marrëdhënie me Jugosllavinë, u propagandua dhe u zbatua një politikë afrimi e skajshme. Enver Hoxha në fjalimin e tij më 28 nëntor 1944, të mbajtur me rastin e hyrjes së qeverisë së përkohshme demokratike në Tiranë, glorifikoi ndihmën që komunistët jugosllavë u kishin dhënë atyre shqiptarë gjatë Luftës KOMUNIZMI DHE NACIONALIZMI Si bashkëjetuan këto ideologji rivale në regjimin e Hoxhës Komunizmi dhe Nacionalizmi ne Shqiperi, një raport fleksibël mes rregullit dhe përjashtimit Asnjë shenjë nacionalizmi nuk u shfaq tek Enver Hoxha në rastin e Kosovës, por e kundërta ndodhi në raport me Greqinë, duke bërë thirrje për të mos leshuar asnjë pëllëmbë territor në Jug... së Dytë Botërore. Ai theksoi vëllazërimin që kishte lindur ndërmjet dy popujve në këtë luftë: "Ushtarët tanë dhe të Titos po lidhin plagët e shoqi-shoqit në beteja të mëdha kundër të njëjtit armik dhe me gjak po mbruhet një vëllazërim i madh dhe i palëkundshëm ndër mes të dy popujve". Ndërkohë që propagandonte këtë qëndrim ndaj Jugosllavisë, Enver Hoxha u tregua mjaft i rezervuar, madje hermetik, në shpalosjen e alternativave të zgjidhjes së çështjes kombëtare shqiptare dhe, në veçanti, për fatin e Kosovës dhe raportin e saj me shtetin shqiptar. Kjo çështje u ngrit vetëm kalimthi në qershor 1946 në takimin e Titos me Enver Hoxhën, gjatë vizitës së Nako Spiru Svetozar Vukmanoviç, Tempo Enver Hoxha këtij të fundit në Beograd. Pas kësaj vizite, kreu i PKSH do t'i referonte ambasadorit sovjetik në Tiranë, Dimitri Çuvakhinit se as për qeverinë shqiptare dhe as për atë jugosllave nuk ishte e volitshme të shtrohej çështja e bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Ai gjithashtu shtoi se "kjo krahinë e banuar me shumicë nga shqiptarë, pa dyshim, në kohën e vet, do të bashkohet me Shqipërinë, por që kjo është e mundshme vetëm atëherë kur të dyja do të jenë shtete socialiste". Shprehje e filozofisë internacionaliste është edhe etiketimi si "reaksionarë" i shqiptarëve të Jugosllavisë që kundërshtonin rivendosjen e administratës serbe apo asaj maqedonase në territoret e tyre. Sipas qiptare, pra edhe të masës së gjerë të anëtarëve dhe ithtarëve të FNÇ-it. Në të njëjtën kohë, kur lavdërohej bashkim-vëllazërimi i arritur gjatë luftës me Jugosllavinë e Titos, artikulohej me tone të ashpra qëndrimi kundër "Greqisë neofashiste", e cila kishte paraqitur pretendime territoriale ndaj Shqipërisë së Jugut. Në këtë rast, krerët e PKSH i bënin thirrje nacionalizmit tradicional mbrojtës duke theksuar se për shqiptarin "çdo pëllëmbë tokë ishte e shenjtë dhe se ai ishte i gatshëm për të derdhur gjak për të mbrojtur territorin e shtetit të tij". Pas vitin 1946, veprimet e PKSH-së për të instaluar regjimin komunist u bënë më të vendosura. Përpjekjet për t'i parë nën udhëheqjes komuniste shqiptare, në Kosovë, sikurse në të gjithë Jugosllavinë, ishte vendosur Demokracia Popullore, në të cilën populli i gëzonte të gjitha të drejtat. Prandaj në Plenumin V të KQ të PKSH-së, të mbajtur në shkurt 1946 porositej se "duhet të luftojmë me mish e me shpirt tendencat shoviniste të atyre shqiptarëve që kërkojnë të ngjallin mërinë e vjetër kundër popujve të Jugosllavisë". Kjo nuk do të thotë që nacionalizmi u la në harresë dhe nuk kishte si të ndodhte kështu. Drejtuesit komunistë që, nëpërmjet rezistencës kundër armikut siguruan pushtetin, nuk mund ta braktisnin lehtë këtë tipar të rëndësishëm të shoqërisë shkëndvështrimin ideologjik komunist sjelljet individuale apo proceset shoqërore, u bënë më të dukshme dhe më të prekshme në politikën e brendshme. Qeverisja e komunistëve shqiptarë, ashtu si të gjitha qeverisjet diktatoriale, u përpoq të farkëtonte një lëvizje populiste të fuqishme, apo siç quhej "mobilizimi i masave". Ai do të shërbente si në realizmin e planeve ambicioze për modernizimin e vendit, ashtu dhe në konsolidimin e regjimit të ri. Është interesante të shikosh propagandën dhe veprimtarinë me dy standarde që udhëheqja shqiptare zhvillonte në këto vite. Ndërsa sovraniteti i shtetit po minimizohej dhe rrezikohej gjithmonë e më shumë nga marrëveshjet dypalëshe dhe ndërhyrjet e jugosllavëve, propaganda komuniste i bënte thirrje "patriotizmit të popullit". Ky lloj patriotizmi kishte dy karakteristika: ishte ndërthurur me ideologjinë komuniste dhe ishte antiperëndimor [ose siç përdorej në gjuhën e regjimit: antiimperialist]. Veçanërisht pas vitit 1946, kur marrëdhëniet e qeverisë shqiptare me Perëndimin u acaruan dhe në vend filloi gjuetia e shtrigave për kundërshtarët realë apo të imagjinuar të regjimit komunist, këto karakteristika dolën edhe më në pah. Gjyqet e shumta politike, si ai kundër anëtarëve të Partisë Socialdemokrate; kundër grupit të deputetëve e shumë gjyqe të tjera të zhvilluara në këtë periudhë, kishin si pjesë thelbësore të akuzave të tyre bashkëpunimin e "reaksionit të brendshëm" me atë "ndërkombëtar" kundër interesave të atdheut dhe kundër demokracisë popullore të vendosur në Shqipëri. Binomi "atdhe" dhe "demokraci popullore" u bë gjithnjë e më i pranishëm. Sipas drejtuesve komunistë shqiptarë, nuk mund të doje atdheun nëse kundërshtoje demokracinë popullore, pra shtetin/pushtetin komunist, i cili ishte e vetmja garanci për mbrojtjen e tij. Në këtë

3 SUPLEMENT JAVOR I HISTORI E diel, 9 dhjetor Letrat mes Enver Hoxhës dhe Nako Spiros Diskutojnë dy letrat që Tempo, emisari i jashtëzakonshëm i J. B. Titos për Ballkanin, i dërgoi KQ të PKSH, në të cilat ngrinte akuzat për nxitjen e shovinizmit shqiptar dhe mos respektim të parimeve të internacionalizmit në Luftë... mënyrë, ky binom u bë një koracë për ta mbrojtur regjimin nga pakënaqësia dhe reagimet e kundërshtarëve politikë. Ndërsa në politikën e brendshme propagandohej patriotizmi i mbarsur me ideologji komuniste si një derivat i nacionalizmit klasik, politika e jashtme e shtetit shqiptar kishte qasjen më internacionaliste të të gjithë periudhës 46-vjeçare të regjimit komunist, që në fakt do të thotë një linjë flijimi të interesave të mirëfilltë kombëtarë ndaj atyre ideologjikë. Qeveria shqiptare u përpoq të krijonte lidhje të ngushta me Jugosllavinë, BS-në dhe me të gjitha shtetet ku Moska po krijonte qeveritë komuniste të varura prej saj. Shenjë e një politike internacionaliste ishte dhe mbështetja nga ana e qeverisë shqiptare e forcave të majta në luftën civile në Greqi, ndihmë kjo e cila synonte vendosjen aty të një regjimi komunist. Në këtë rrjedhë të ngjarjeve, udhëheqja e lartë e PKSH u bë një nga mbështetëset kryesore të Federatës komuniste Ballkanike. Shteti shqiptar filloi të ndërmerrte hapa konkretë në realizmin e bashkimit me Jugosllavinë, nga i cili e shpëtoi vetëm bërja publike e rivalitetit Tito-Stalin. Formësimi i "patriotizmit socialist" Fundi i viteve '40 pati ndryshime të rëndësishme në situatën ndërkombëtare në Ballkan. Lufta Civile në Greqi kishte përfunduar me fitoren e Bllokut Perëndimor. Kriza e Berlinit shënoi një pikë të re kulmore në Luftën e Ftohtë. Në të njëjtën kohë, në Bllokun Lindor, Jugosllavia e Titos i tha "jo" diktatit të Bashkimit Sovjetik, duke shënuar kështu krisjen e parë në Bllokun Komunist të sapoformuar. Këto ngjarje ndërkombëtare patën rezonancën e tyre në Shqipërinë e vogël. Së pari, ndryshoi rëndësia strategjike e Shqipërisë. Ajo u bë barriera e parë, kufiri ekstrem mes Perëndimit dhe Lindjes, duke fituar një rëndësi të madhe strategjike. Së dyti, ndryshuan aleatët. Në Kongresin I të PKSH të mbajtur më 8- Në foto: Faksimile e letërkëmbimit mes Enver Hoxhës dhe Nako Spiros mbi akuzat e Tempos 22 nëntor 1948, Enver Hoxha deklaroi Bashkimin Sovjetik si "aleatin e madh" të popullit shqiptar. Udhëheqësi komunist shqiptar, në mënyrë tepër manipuluese arriti të godasë kundërshtarët politikë si Koçi Xoxe etj., dhe mori flamurin e mbrojtjes së pastërtisë së PKSH nga trockistët jugosllavë. Së treti, kultit të individit të Enver Hoxhës, i cili ishte propaganduar deri atëherë si "udhëheqës legjendar i Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare", iu shtua dhe ai i "mbrojtësit të pavarësisë" së vendit. Ndërkohë ndryshoi dhe propaganda ndaj mikut më të madh, Stalinit dhe Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik. I rrethuar tashmë nga fqinjë armiqësorë, i detyruar të përballej me grupet e diversantëve që në kuadër të Operacioni Rollback, po desantoheshin në Shqipëri, drejtuesit e PPSH zgjodhën të forcojnë retorikën nacionaliste. Pas prishjes me Jugosllavinë, Enver Hoxha filloi t'i referohej gjithnjë e më shumë patriotizmit të shqiptarëve. Por, patriotizmit iu dha një kuptim i veçantë dhe disi i çuditshëm: "Në bazën e patriotizmit të popullit tonë është dashuria dhe besnikëria ndaj Bashkimit Sovjetik, ndaj Partisë Bolshevike dhe shokut të madh Stalin". Sipas Enver Hoxhës, të gjithë ata që nuk i kishin të qarta ose i luftonin "këto principe të patriotizmit të vërtetë, janë armiq të popullit dhe shërbëtorë të imperialistëve skllavëronjës". Në fakt besnikëria ndaj PKBS ishte vija edhe për partitë e tjera komuniste evropiane, madje ato e kishin fiksuar atë dhe në statutin e partive të tyre. Ky lloj patriotizmi, që me kohë u pagëzua si "patriotizëm socialist", iu imponua jo vetëm komunistëve, por të gjithë shtetasve shqiptarë. Sa i takon çështjes kombëtare shqiptare, regjimi nuk e ndryshoi në mënyrë të dukshme politikën e tij, pavarësisht se kjo pritej nga një numër jo i vogël komunistësh në Kosovë. Ky problem u diskutua në nëntor 1949 ndërmjet Hoxhës dhe Stalinit dhe ky i fundit kishte ngulmuar që shqiptarët e Ko- sovës duhet të përfshiheshin në kundërvënien e Bllokut Komunist ndaj Jugosllavisë së Titos. "Serbia duhet të bëhej qendra e Luftës dhe shqiptarët paralelisht të luftojnë me të gjithë popujt e Jugosllavisë, - kishte porositur Stalini duke vijuar se: Duhet të luftohet me ashpërsi regjimi i Titos dhe çështja e Kosovës duhet të lihet në plan të dytë dhe nga ana juaj të mos vihet në plan të parë". Nacional-komunizmit dhe enverizmi fitojnë terren Pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik dhe veçimit të Shqipërisë nga vendet e Bllokut Komunist, filloi një etapë e re në raportet e nacionalizmit dhe komunizmit në Shqipëri. I gatshëm t'i tregonte botës modelin shqiptar për arritjen e një shoqërie socialiste; i mbyllur tërësisht nga Bota, me aleatin e vetëm, Republikën Popullore të Kinës, që ishte mijëra kilometra larg (dhe kjo largësi nuk ishte vetëm fizike, por edhe kulturore); i frikësuar për mbështetjen e PPSH në popull, Enver Hoxha dhe drejtuesit e tjerë të PPSH filluan të merrnin gjithnjë e më shumë qëndrime nacionaliste. Filloi të shtohej interesi për ngjarjet dhe personazhet historike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, për studimet pellazgjike dhe ato ilire. Nacionalizmi manifestohet gjithashtu dhe në deklarimet e Partisë për të ruajtur trashëgiminë kulturore të kombit si zakonet popullore, këngët dhe vallet popullore dhe thesarin e folklorit kombëtar. Ishte pikërisht në këtë kohë që Kruja, Berati dhe Gjirokastra u shpallët qytete muze. Bashkëshortët Shanse pohojnë me të drejtë se të gjitha shkencat humane filluan t'i nënshtroheshin nacionalizmit, por vetë ky i fundit u ishte nënshtruar nevojave ideologjike të drejtuesve komunistë. Shembullin më tipik në këtë rast na e jep fushata antifetare e Enver Hoxhës e vitit Qeveria komuniste nuk mund të pranonte rivalë ndaj ideologjisë së saj, por në një shoqëri poliedrike si ajo shqiptare, duheshin gjetur mjete e forma për të siguruar kohezionin social të nevojshëm, i cili në mënyrë të dukshme pengohej nga besimet e ndryshme fetare dhe disa nga traditat e hershme shqiptare. Të dyjave shteti komunist u shpalli luftë në kuadër të një fushate të gjerë për "revolucionarizimin e jetës së vendit", e cila filloi në vitit Fushata synonte të godiste çdo gjë që binte ndesh me ideologjinë komuniste. Duke i konsideruar besimet fetare si të importuara, më 27 shkurt 1967, Enver Hoxha në një letër që u dërgonte komiteteve të Partisë në rrethe theksonte se "për t'i zhdukur praktikat fetare ne duhet t'i luftojmë ato kryesisht me frymën patriotike dhe revolucionare". Ai i udhëzonte drejtuesit komunistë lokalë që të propagandonin tek masat se "asgjë s'na lidhte dhe as na lidh me fenë, me praktikat e saj, jo vetëm si ateistë, por edhe si patriotë shqiptarë". Historia, në këndvështrimin e Hoxhës, do të ishte arma kryesore në luftën kundër fesë dhe "klerikëve reaksionarë". "Është fakt, - porosiste Enver Hoxha, - që feja myslimane ka qenë ideologji e pushtuesve turq, feja ortodokse ideologji e shovinistëve grekë, që kanë pushtuar në të kaluarën vendin tonë dhe feja katolike, me qendër Vatikanin, ka qenë ideologji e pushtuesve italianë, e imperializmit austriak dhe e fashizmit italian". Nacionalizmi-komunist u thellua edhe më shumë në vitet '70. Në vitin 1973, në Plenumin XI të KQ të PKSh nisi një fushatë kundër liberalizmit dhe tendencave të huaja në art dhe kulturë. Çdo gjë që nuk pasqyronte traditat shqiptare, por në fakt që binte ndesh me ideologjinë komuniste, u ndalua. Ky proces u thellua më shumë në vitin 1976 me vendimin e marrë për të ndryshuar edhe emrat e njerëzve të cilën nuk përshtateshin me ideologjinë komuniste. Ndërkohë nacionalizmi-komunist mori edhe karakter irredentist. Shumë studiues mbështesin idenë se demonstratat e shqiptarëve të Kosovës së marsit 1981 kishin nxitje nga shteti shqiptar. Në përfundim mund të themi se regjimi komunist, pavarësisht arsyeve, mori mjaft kredite për ruajtjen e sovranitetin dhe integritetin e shtetit shqiptar; zhvillimit në një shkallë të kënaqshme të arsimit dhe kulturës në Shqipëri etj. Po a shërbyen të gjitha këto për të forcuar identitetit kombëtar të shqiptarëve dhe ndërgjegjen e tyre kombëtare? Të veçuar nga bota, të detyruar të shiheshin në të vetmen pasqyrë që regjimi e kishte fabrikuar, e cila nuk pasqyronte veçse një hibridizim të identitetit politik me atë kombëtar, ndërgjegjja kombëtare e shqiptarëve pësoi një zhvendosje. Për më tepër, në një vend ku dhuna dhe propaganda kishte arritur t'i mbante në pushtet për 46 vjet komunistët, thembra e Akilit u bë ekonomia. Të zënë me ruajtjen e pushtetit të tyre duket se drejtuesit komunistë kishin harruar një postulat të marksizmit: "materia përcakton ndërgjegjen". Stanjacioni ekonomik që filloi në vitet '70 ia la vendit një krize të thellë, e cila e shoqëruar me një izolim ndërkombëtar të skajshëm dëmtoi dukshëm ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve. Në fillim të viteve '90, opinioni botëror u bë dëshmitar i pamjeve apokaliptike të maleve me njerëz hipur në anije, të cilët nuk kërkonin asgjë tjetër, përveçse të largoheshin me çdo kusht nga ky "ishull" i veçuar i quajtur Shqipëri.

4 16 E diel, 9 dhjetor 2012 SUPLEMENT ARKIVA JAVOR I III DOKUMENTE PJESA III SHQIPERIA ETNIKE E vërteta e shprehjes "Stara Srbija" Komisioni që përgatiti Promemorjen për Musolinin, shpjegon sfondin historik të Shqipërisë dhe synimet e fqinjëve, sidomos të serbëve për të depërtuar në Kosovë që nga 1846 Nga vizita në Kosovë e kryeministrit Mustafa Kruja në qershor 1942 Pjesa e tretë KONSIDERATA HISTORIKE Sa i përket shprehjes "Stara Srbija" ose "Serbija e vjetër" me të cilën Serbët, duke bërë të tyret synimet e politikës pansllave, ju pëlqen t'a quajnë krahinën e Kosovës, duhet nxjerrë në pah se ajo nuk ka asnjë themel historik ; Serbët e kanë shpikur rreth gjysmës së shekullit 19 për t'i shërbyer më mirë synimeve të tyre zgjeruese në dëm të Shqiptarëve. Në fakt shprehja "Stara Srbija" duket për herë të parë më 1846 në "Hartën e Principatës së Serbisë", autor i së cilës është një farë Jan Bugarski. Nëse Serbët kanë hymnizuar në këngët e tyre popullore bëmat e armëve në Kosovë, Shqiptarët, njësoj e ndoshta më shumë se ata, kanë të gjitha arsyet të jenë krenarë për luftërat që, nga ana e tyre, kanë zhvilluar me Turqit në të njëjtën Kosovë. Këto bëma të lavdishme kujtohen në këngët tona popullore, të cilat vetë Serbët i kanë përmbledhur në një botim në Beograd në revistën "Prilozi Proncevanjenarodne pesme".në fakt beteja e Kosovës (1389), të cilën serbët e kanë trumbetuar shumë duke përvehtësuar gjithë sakrificat, mbasi për meritat nuk është rasti për të biseduar, u zhvillua ndërmjet gjysmë-hënës dhe një koalicioni të krishterë, nën komandën eprore të një mbreti Serb. Gjatë kësaj beteje të famshme ra në luftim Mbreti Llazar, mbas përfundimit të betejës, me vrasjen tradhëtisht të Sulltan Muratit I nga ana e një aristokrati Serb.Është e nevojshme të sqarohet se ndeshja e Kosovës nuk u përballua vetëm nga Serbët por nga gjithë beslidhja e krishterë e përbërë nga Serbë, Boshnjakë, Dalmatë, Hungarezë e Shqiptarë, këta të fundit, të drejtuar nga princi Gjergj Kastrioti, gjyshi i heroit tonë, Skënderbeut. Nëse komanda eprore i u besua nga beslidhësit Mbretit Serb, kjo ndodhi thjesht për arsye se asnjë ushtri e beslidhjes nuk drejtohej nga një Mbret dhe sepse ajo serbe ishte më e madhja e pjesëmarrëseve.kujtojmë n'atë rast se Serbët, në kërkesat e tyre para e pas luftës ballkanike, nuk kanë mëtuar aspak se krahina e Kosovës banohej prej tyre, as që kanë mundur të vërtetojnë se territoret që kanë rrëmbyer ishin të banuar nga Sllavët, sepse një provë e tillë nuk mund të jepej duke marrë parasysh numurin e pakët të tyre n'atë krahinë. Për të përforcuar arsyet historike, kujtojmë se ngjarjet e zhvilluara n'atë krahinë shqiptare kanë një rëndësi të veçantë e bëjnë që Kosova të quhet djepi i Rilindjes shqiptare. Shqiptarëve i u është dashur të luftojnë pa ndërprerje për të ruajtur karakterin e tyre kombëtar. Kjo dëshmohet shkëlqyer nga 54 lëvizje kryengritëse shqiptare të regjistruara në historinë turke, prej të cilave, ajo e vitit1668, e shpërthyer në Mitrovicë, spikat sepse kanë marrë pjesë gjithë Kosovarët; kjo lëvizje u shtri përtej Shkupit dhe kërcënoi rrugën e Selanikut (shih Taarik - Histria e Eb - yl - Farruuk, faqe 13). Në Kosovë kanë patur djepin përpjekjet për ringjalljen e Shqipërisë. Fakti historik që shënoi fillimin e Rilindjes shqiptare ndodhi pikërisht në një qytet të Kosovës, në Prizren, ku u themelua Lidhja e famëshme, e njohur me emrin Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878). Nga Kosova u zhvilluan degëzimet e kësaj organizate madhështore që, si një shkrepëtimë, u përhap e ndihmuar nga ndjenja kombëtare e shqiptarëvet në të gjithë Vendin e tyre. Kosovarë ishin elementët kryesorë të Lidhjes që zbatuan programin e mbrojtjes së interesave shqiptare, duke luftuar kundër Malazezve, Serbëve e Grekëve. Shkaku që përcaktoi formimin e Lidhjes qe Traktati i Shën Stefanit (1877) që pastaj u shqyrtua në Kongresin e Berlinit. Kur Shqiptarët në përgjithësi dhe Kosovarët në veçanti panë se fuqitë e Mëdha ishin gati të shpërndanin tokat e tyre ndërmjet Shteteve fqinjë, dërguan drejtuesit e përfaqësuesit e tyre në Prizren dhe Lidhja që pasoi pati këtë program : të shpëtonte atdheun nga gjymtimi i dekretuar nga Kongresi i Berlinit në dobi të fqinjëve të tij; në rradhë të dytë të detyronte Qeverinë Otomane të njihte autonominë brënda kufijve administrativë të katër vilajeteve ose Guvernatoratëve të Janinës, Monastirit, Shkupit e Shkodrës, me qytetin e Ohrit si kryeqytet, së fundi të përgatiste Kombin në luftën eprore për pavarësinë e plotë.veç asaj Lidhja Në foto: Faksimile e dy prej dokumentave të përmemories ku diskutohet çështja e Kosovës dërgoi përfaqësuesit në aeropagun e Berlinit por, fatkeqësisht, dëshirat e tyre mbetën të padëgjuara, sepse ai Kongres nuk ishte i pasur me njerëz, të prirur për të shmangur të keqen që po i bëhej shqiptarëve. Kështu aty u vendos flijimi i tokave shqiptare lakmive serbe, malazeze e greke. Por vullneti i armatosur i Shqiptarëve nuk i përulej një vendimi të tillë të padrejtë. Lidhja, që vigjëlonte mbi tërësinë territoriale shqiptare, i bënte një qëndresë krenare, me të gjitha fuqitë e saj. Nuk ka rëndësi se, në vazhdim, Evropa do të dërgonte një flotë të fuqishme ndërkombëtare për të bombarduar Tivarin dhe Ulqinin e do të shtrëngonte Sulltanin të bënte një ekspeditë ndëshkuese kundër kryengritësve shqiptarë, që donin të vdisnin e vdisnin më parë se sa të flijonin, qoftë edhe një pëllëmbë të Atdheut të tyre. Këto luftëra heroike përbënin epopenë shqiptare, të përjetësuar kaq mjeshtërisht nga poeti kombëtar, Akademiku At Gjergj Fishta, në poemën e tij "Lahuta e Malsis".Është e njohur që Serbisë së vogël Kongresi i Berlinit i dhuroi Nish - Leskovacin, Prokupljen, Kurshumlinë e Vranjën, rrethe që ishin të banuara nga shumica shqiptare. Sot shumica e popullsive të tyre është serbe, si pasojë e dukurisë së depërtimit. Serbët, të pakënaqur nga sa u jepte Kongresi i Berlinit, të përkëdhelur në babëzinë e tyre, sulmuan territoret fqinjë në jugë, duke arritur në dyert e Prishtinës, në grykat e Kulinës, ku u ndeshën me fuqitë shqiptare të Lidhjes, në numur më të vogël, u thyen duke u shtrënguar të tërhiqeshin drejt vijës së caktuar për ta nga Kongresi.Së fundi kemi luftërat e zhvilluara nga Shqiptarët kundër Turqisë, në periudhën që shkon nga 1908 deri në 1912, ndër të cilat beteja e Kaçanikut (1910) dhe tjetra, që i drejtoi revolucionarët fitues shqiptarë në qytetin e Shkupit (1912), dëshmojnë vullnetin e pamposhtur të Shqiptarëve për të sendërtuar pavarësinë e Atdheut të tyre. Janë këto luftëra të fundit të Shqiptarëve që dobësuan jashtë mase fuqinë otomane, duke i sheshuar rrugën e fitores beslidhjes ballkanike kundër Turqisë. Shkruan në këtë rast Antonio Baldaçi në librin e tij "Shteti i ri i Shqipërisë" (Romë 1913, faqe 16) : "Një tregim i paanshëm mund të vërtetonte qartë që betejat këmbëngulëse e të përgjakëshme të Shqiptarëve për lirinë kundër qëndralizmit Xhon Turk janë një nga arsyet e vërteta të përparimeve të mëdha e të shpejta në luftën e aleatëve. Këtë duhet t'a kujtojnë gjithmonë më mirënjohje popujt e Ballkanit, sepse kanë qënë Shqiptarët ata që kanë bërë fatin e të tjerëve". Me traktatin e Londrës, sektori në fjalë i bashkohet Mbretërisë së Serbisë. Atëherë fillojnë vuajtjet më të ashpra për popullsinë shqiptare të kësaj treve e që nuk mbarojnë, veçse në vazhdim të luftës së çlirimit, të ndërmarrë nga forcat e fuqishme të Boshtit kundër sistemit shtypës të traktatit të Versajës (prill 1941). Çkombëtarizimi i filluar nga turqit e rinj, që bënë çmos për të shtypur ringjalljen e Kombit shqiptar, u vazhdua nga serbët me metoda dhe energji të vazhdueshme. Deri më 1921 popullsia shqiptare e sektorit në fjalë qe viktimë e bashibozukëve serbë dhe e "çetnikëve" - banda t'organizuara e të armatosura me qëllimin për të shkatërruar këtë popullsi. Kështu me mijra shqiptarë u masakruan, qindra fshatra të tyre u dogjën dhe pasuritë e tyre u rrëmbyen.kështu u kryen masakrat në masë dhe u nxit mërgimi i detyruar. Të gjitha këto mizori e dhunëra nuk arritën qëllimin e pushtuesit tiran, mbasi raca shqiptare që kish arritur të ruhej përgjatë vuajtjesh shekullore, ka ditur t'i bëjë ballë mizorive të padëgjuara sërbe nëpërmjet një qëndrese të fortë dhe një shpirti të jashtzakonshëm flijimi. Gjëndja e Shqiptarëve të këtij sektori, mbas luftës botërore, nuk u përmirësua aspak nga traktati i pakicave që Jugosllavia kishte nënësh-

5 SUPLEMENT JAVOR I ARKIVA E diel, 9 dhjetor Kërkesa e Alizotit, Krujës, Dinos, Beratit e Shtyllës Urojmë që epoka e re e drejtësisë ndërkombëtare, e cila po hapet, më së fundi, edhe për Shqipërinë e coptuar,, do të sjellë në gjirin e dheut mëmë këtë sektor dhe nga ana tjetër të përzërë sllavët që janë futur me mbështetjen e një shteti që qe fruti hibrid i Versajës Nga vizita në Kosovë e kryeministrit Mustafa Kruja në qershor 1942 kruar në Sen Zhërmen o Lè, sepse ky shtet mozaik kishte mësuar nga padronët e tij, Franca e Anglia, të mos i respektonte marrëveshjet. Kështu, me këtë traktat në fuqi, popullsia Shqiptare e Kosovës ka qënë e detyruar t'i nënështrohej metodave të ndryshme të serbizimit të cilat janë : mohim i karakterit të pakicës; masakra në masë; mërgim të detyruar; ndalim mësimi të gjuhës shqipe; mohim të drejte organizimi, bojkotim; tjetërsim rezultatesh zgjedhore; së fundi grabitje të tokave me mjete paqësore si kolonizimi i territoreve shqiptare dhe e ashtuquajtura reformë agrare jugosllave. Më parë se të shqyrtojmë këta mjete grabitjeje, është e nevojshme të vihet në dukje se data 1912 shënon një pikë nisjeje për serbizimin sistematik të Kosovës. Sa kemi parë më sipër, elementi serbo - malazez i depërtuar deri këtë vit përbënte vetëm 5% të popullsisë së përgjithëshme, por që nga 1912 e më këndej ky depërtim merr përmasa më të gjëra në sajë të metodave të përshkruara më sipër, të ngritura nga Qeveria e Beogradit që nga 1921 në sistem politik, me qëllim që të arrinte në atë shkrirje, kaqë shumë të dëshëruar, të elementëve etnikë të ndryshëm n'atë mozaik popujsh që ishte Jugosllavia. Në këtë kontekst elementi etnik shqiptar, i ngjeshur e i shumtë, shqetësonte Jugosllavinë edhe sepse Shqipëria e pavarur, mbas luhatjesh të përkohëshme gjente së fundi rrugën e drejtë, të treguar nga pozita gjeografike dhe nga historia e saj, duke forcuar miqësinë e pastaj aleancën me Italinë e madhe. Në fakt zbatimi më i rreptë i mjeteve të grabitjes kundër shqiptarëve shtohet më 1927, shpejt mbrapa paktit të miqësisë italo-shqiptare. Që nga 1927 Shtatmadhoria jugosllave fillon të sendërtojë një plan djallëzor të kolonizimit për qëllime ushtarake. Nëse mbahet parasysh harta gjeografike e ish shtetit jugosllav, do te shihej se ai formonte një farë hinke territoriale ndërmjet kufijve politikë të Shqipërisë e të Bullgarisë deri në kufirin e Greqisë. Duke mbajtur parasysh se n'atë lloj hinke popullsia shqiptare përbënte një masë kompakte që shtrihej në formën e një hinke të tërthortë e të vazhdueshme, që fillonte nga kufiri i Shqipërisë e arrinte në skajin lindor të sektorit në fjalë, shtatmadhoria jugosllave ishte e shqetësuar e mendonte të parandalonte një rrezik të mundshëm nga ajo anë, duke e kolonizuar me elementë sllavë në një rryp të territorit gjatë gjithë kufirit me Shqipërinë. Le të shqyrtojmë tani mjetet jugosllave të grabitjes në dëm të Shqiptarëve : mjetet e Serbëve, të përdorura për të grabitur tokat e Shqiptarëve, me qëllim për t'i shtrënguar të braktisnin vatrat e tyre, ishin plani i kolonizimit dhe reforma agrare. Për synimin e kolonizimit të tokave të kosovarëve Qeveria Serbe kishte miratuar ligje të veçanta, simbas të cilave tokat e privatëve të krahinave të tëra quheshin pasuri shtetërore e të gjithë titujt e pasurisë tokësore (tapitë) u bënë të pavlefshme. Gjithashtu u anulluan dhe të drejtat që rrjedhin nga përdorimi i gjatë i tokës nga Shqiptarët që, në administrimin kushtetues, përbënte titull pronësie të barabartë me tapinë. Kështu përdoruesit dhe pronarët e tokave bujqësore ishin zhveshur automatikisht. Këto masa zbatoheshin vetëm kundër pronarëve shqiptarë, ndërsa atyre serbë e malazez autoritetet mbrojtëse jugosllave u lëshonin dokumenta të rinj që kishin vlerë zyrtare. Në bazë të urdhërave kategorikë të Qeverisë Qëndrore të Beogradit, autoritetet vendore u mohonin shqiptarëve dhënien e titujve të rinj të pronësisë. Këto toka, të quajtura kështu prej Shtetit, ishin matur e ndarë në parcela të cilat u dorëzoheshin, nëpërmjet një proçedure të shkurtuar, kolonëve serb e malazez. Sa i përket reformës agrare, qëllimi i saj i pëcaktuar ishte i njëjtë me planin e kolonizimeve, duke ndryshuar vetëm në metodën e zbatimit. Në përgjithësi, nëpërmjet reformës agrare, shpronësoheshin t'ashtuquajturit "çifliqe", që pastaj i shpërndaheshin bujqve pa tokë. Në dukje, reforma kishte një synim shoqëror të përsosur por, në të vërtetë, "çifliqet" e shpronësuara u shpërndaheshin vetëm Serbëve e Malazezve. Veç asaj, si çifliqe të paracaktuara për t'u shtetëzuar, quheshin vetëm pronësitë e Shqiptarëve që, në Kosovë, nuk kanë patur kurrë karakterin e pronave të mëdha. Shpronësimet, të filluara kundër pronave të mëdha, arritën të godasin edhe pronësitë më të vogla të tokës. Numuri i pronave shqiptare, të goditura nga shpronësimi për reformën agrare jugosllave, arrin në rreth njëqindmijë. Dy mjetet e lartpërmendura të shpronësimit ishin të shoqëruara nga një sërë metodash shtypëse të çfardo lloji, masa administrative arbitrare, përhapje lajmesh frikësuese mbi mërgimin e detyruar, kërcënime nga ana e autoriteteve vendore për ndjekje. Rezultati i gjithë asaj vepre nuk ishte Fakti historik që shënoi fillimin e Rilindjes shqiptare ndodhi pikërisht në një qytet të Kosovës, në Prizren, ku u themelua Lidhja e famëshme, e njohur me emrin Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878) gjithmonë mërgimi i Shqiptarëve, sepse në Kosovë u krijua një gjëndje e re bashkëjetese shoqërore, e njohur vetëm në epokën mesjetare : u vendos një marredhënie e re feudale ndërmjet Sllavëve shfrytëzues e Shqiptarëve të shfrytëzuar. Në pjesën më të madhe të rasteve, bujku Shqiptar vazhdonte të punonte tokën e tij, jo më si pronar siç ishte më parë, por si vasal i pronarit të ri sllav, mbajtës i titullit të ri të pronësisë, të lëshuar nga Qeveria jugosllave. Ky pronar i ri ishte shpesh një qytetar Serb apo malazez që nuk dinte e nuk mund të punonte tokën ; atëherë, me kërkesën e vetë atij, ish pronari shqiptar vazhdonte të punonte në fushë, duke ndarë përgjysëm fitimin. Duhet të themi se këta pronarë të rinj të tokave të shqiptarëve, mbasi kishin përcaktuar marrëveshjen mes pronarit e shërbëtorit, i linin fushat për t'u kthyer e kujdesur për të tjera punë të tyre, duke i lënë të qetë kolonët e tyre Shqiptarë. Por kishte dhe mjaft pronarë të rinj të tokave të shqiptarëve, që ishin zakonisht kriminelë, banditë e çetnikë që lavdëroheshin për merita të veçanta ndaj Qeverisë së Beogradit, duke qënë zbatuesit më të zellshëm të urdhërave të prirura për shkatërrimin, me çdo mjet të rradhitur më sipër, të pakicës fatkeqe shqiptare në Jugosllavi. Këta vendoseshin në tokat e grabitura, të shtyrë e të mbështetutr gjithmonë nga Qeveria dhe shtatmadhoria jugosllave, kishin arritur të futeshin deri brënda oborreve që rrethonin shtëpitë e kosovarëve, në mënyrë që t'i merrnin frymën, me plot kuptimin e fjalës, jetës së këtyre të fundit. Vetë jugosllavët kanë zbuluar qëllimin e vërtetë të planit të kolonizimit e të reformës agrare. Këshilltari i reformës agrare sërbe, Gjergj Krstiq, ka botuar në Sarajevo një libër me titull "Kolonizimi i Sërbisë Jugore", të cilit i është shtuar një hartë mbi planin e kolonizimeve të Kosovës. Ky autor thotë se, deri më 1927, nuk është zbatuar reforma agrare kundër elementit shqiptar me energjinë e duhur dhe tregon numurin e kolonëve serbë e malazez, të depërtuar në Kosovë, deri në vitin Vë në dukje pastaj mënyrat e ndryshme që duhen përdorur për një zbatim më të mirë të vetë reformës agrare që, siç kemi parë, priret vetëm të largojë nga Kosova elementin shqiptar. Gjergj Krstiq është i pamëshirshëm me shqiptarët dhe, mbasi ka propozuar që asnjë lehtësi mos t'u bëhet atyre, qorton ata deputetë serbë që, për arsye politike apo zgjedhore, ndonjëherë kanë përkrahur shqiptarët. Duhet shënuar se rrëfimet e Krstiqit janë pjesa më e vogël e realitetit të zi, që kishte goditur trevën e pafat të Kosovës shqiptare. Në zbatimin e reformës agrare dhe planit të kolonizimeve, politika jugosllave, e frymëzuar edhe nga shtatmadhoria, ka patur qëllime të shumta: a) Të vendoste, gjatë kufirit me Shqipërinë, një grumbull serbësh e malazezësh për të ndihmuar planin e shtatmadhorisë jugosllave, siç kemi thënë më sipër; b) Të krisë e, mundësisht, të asgjësojë dëndësinë dhe kompaktësinë e pakicës shqiptare, duke futur kudo elementë sllavë, pa mbajtur parasysh asnjë arsye ushtarake apo strategjike; c) T'u grabisnin shqiptarëve tokat më pjellore me qëllim fitimi. DUKE PËRFUNDUAR, mund të pohohet se politika serbe në Kosovë ka patur si rezultat, nga një anë krijimin e një rregulli të ri të tipit feudal, me të gjitha të këqijat e vuajtjet që rridhnin për Kosovarët e, nga ana tjetër, mërgimin e detyruar të rreth shqiptarëve, pjesa më e madhe e të cilëve ka shkuar në Turqi, ndërsa tjetra, prej pak mijëra vetësh, erdhi për t'u strehuar në Shqipëri, ku Qeveria mundi t'i rregullojë me mjaft sakrifica. Prirja e politikës jugosllave, për të larguar me çdo çmim pakicën shqiptare, pati shprehjen e saj konkrete në marrëveshjen turko - jugosllave të vitit 1938, në bazë të së cilës Turqia pranonte të sistemonte në territorin e saj t'ashtuquajtur Turq të Jugosllavisë. Zbatimi i kësaj marrëveshjeje ishte siguruar nga dy palët nënshkruese nëpërmjet një financimi dhe në bazë të një proçedure të caktuar. Në fakt kjo marrëveshje nuk shënonte asgjë të re, ligjësonte atë që kishte ndodhur nga 1912 në dëm të shqiptarëve, pra përzënien e tyre. Dy interesa ishin bashkuar për sendërtimin e marrëveshjes : nevoja e Turqisë për të populluar stepat e Anadollit me bujq të mirë si shqiptarët e Kosovës dhe interesi jugosllav për të larguar me çdo kusht pakicën shqiptare. Kemi parë se për të arritur këtu Jugosllavia ka fallsifikuar dukshëm edhe statistikat e saj. Nëse pak mijra turq sot gjenden ende në territoret e ish Jugosllavisë, këta janë lehtësisht të dallueshëm nga bashkëfetarët shqiptarë myslimanë, si përsa i përket gjuhës ashtu dhe zakoneve e traditave. Pra, duke përfunduar, urojmë që epoka e re e drejtësisë ndërkombëtare, e cila po hapet, më së fundi, edhe për Shqipërinë e coptuar, do të sjellë në gjirin e dheut mëmë këtë sektor dhe nga ana tjetër të përzërë sllavët që janë futur me mbështetjen e një shteti që qe fruti hibrid i Versajës. F. Alizoti, M. M. Kruja, Xhemil Dino, Dhimitër Berati, Ta- hir Shtylla

6 18 E diel, 9 dhjetor 2012 SUPLEMENT PERSONAZH JAVOR I PROFIL ATDHET TDHETARI I Niko Kotherja shte një prej atyre kombëtarëve më të rrallë, më të vlefshim, plot kurajo, nder e besnikëri. Si mal i patundur qëndronte kundër ndjekjeve të armiqve të kombit, kundër valëve dhe erërave të forta të dala plot zjar dhe helm prej gojës së kuçedrës që donte të diqte dhe të shuante ç'do shënjë të kombit shqipëtar". Kështu shkruan për të patrioti Milto Sotir Gurra si drejtor i gazetës "Zëri i Popullit". Pandeli Llambi Cale është lindur në Korçë më 16 mars 1879 dhe mësimet e para i mori në vendlindje. Mandej kreu liceun klasik francez të Aleksandrisë në Egjipt. Ai hyri në lëvizjen kombëtare shqipate që në moshë të re. Rritja e lëvizjes patriotike në qytetin e Korçës dhe në përgjithësi në jug të Shqipërisë, sidomos në dekadat e fundit të shekullit XIX dhe veprimtaria e patriotëve në kolonitë shqiptare të mërgimit në Misir e Rumani e brumosën shpejt karakterin atdhetar të Cales. Në vitet punon në Bukuresht ku merr pjesë në lëvizjen e atjeshme. Më 1904 Pandeliu kthehet në Shqipëri, ku bashkëpunon me shokët e kohës Thimi Marko, Themistokli Gërmenji, Sami Pojani, Orhan Pojani, Foqion Turtulli, etj, aktivizohet si pjestar i "Komitetit Shqiptar për çlirimin e mëmëdheut nga zgjedha e Osmanllinjve". Pas revolucionit xhonturk të 1908-ës zhvilloi veprimtari të gjerë në organizimin e klubeve e shoqërive patriotike në Korçë, të cilat luajtën një rol me rëndësi në luftën për çlirimin kombëtar. Pas Hyrjetit, Pandeliu bashkë me dëshmorin Themistokli Gërmenji dhe Mid'hat Frashërin vunë bazat dhe themelet e komitetit të fshehtë shqiptar në Selenik dhe organizuan lëvizjet e asaj kohe në të gjitha anët e Shqipërisë. Për këtë arrestohet në vitin 1910 bashkë me shumë të tjerë, si me Qamil Panaritin, Mihal Gramenon, Kristaq Kosturin, Llambi Bimblin, Tefik Panaritin, etj. Pas daljes nga burgu shkoi në Fier, dëboi sundimtarët turq e që këtu kaloi në Berat, ku u prit ngohtësisht nga populli beratas. Në këtë kohë ai u përpoq që me veprimet e tij të organizonte një lëvizje me qëllim kombëtar, e cila të përmbante 'elementin idealist të popullit shqipëtar'. Në vitet lufta e popullit shqiptar për çlirimin kombëtar hyri në etapën më të lartë dhe më të fundit të zhvillimit të saj. Suksese të reja të rëndësishme u arritën, në këtë etapë, në zhvillimin e arsimit e të kulturës sonë kombëtare. Në luftë me reaksionin xhonturk u çelën shkolla shqipe të ditës dhe të mbrëmjes, u krijuan klube e shoqëri patriotike legale dhe ilegale, u organizuan kongrese kombëtare e u bënë botime të shumta në gjuhën shqipe brenda e jashtë atdheut.gjatë kësaj kohe, nën kryesinë e Pandeli Cales, më 1 tetor 1908, u formua në Korçë shoqëria muzikore "Banda e Lirisë". Kjo shoqëri patriotike kishte për qëllim: "të bërit e një muzike kombiare, dhe për të mësuar djemt' e shkollavet muzikën dhe ximnasikën". Organizimi i saj u prit me gëzim të PANDELI CALE Jeta e panjohur e firmëtarit të Pavarësisë Detaje të reja biografike, rreth ministrit të parë të Bujqësisë, Tregtisë dhe Industrisë të shtetit shqiptar Pandeli Cale madh nga të gjitha qarqet e shqiptarëve jashtë atdheut. Në mesazhet e tyre ata shprehnin përkrahjen e plotë morale e financiare. Pandeli Evangjeli, shkruante: "Me gëzim të madh mora letrën e z. isë juaj, që më 3 të këti, me anë të së cilës mësova se filluat atje një shoqëri musikale me emërin "Band' e Lirisë". Shumë punë të bukur dhe të pëlqyerë kini bërë. Uronj shoqërisë jetë të gjatë dhe përparim në këtë punë nobile që nisi të bënjë. Nder zotërisë juaj dhe gjithë atyrevet që u mentuan, rentnë (u përpoqën- shën. im N.K) e vunë në udhë këtë fare të bukurë mendim"; Loni Logori, midis të tjerash, shkruan: "... u gëxuam fort për themelimnë e një shokërie muxikale kombëtare."; patrioti Gjergj Qiriazi, në dërgesën e tij për plotësimin e bibliotekës së "Bandës", nënvijëzon: "U falem me nder edhe nga zemra u dëshëronj përparim të shpejtë.". "Banda e Lirisë" shoqëroi me marshe kombëtare dhe ekzekutoi këngë patriotike më 14 shkurt 1910 në mitingun për mbrojtjen e shkronjave shqip. Gjithashtu, prej gjirit të saj dolën dëshmorët e luftës së Orman - Çifligut, të vrarë më korrik 1911 në fushën e Korçës. Pandeli Cale qëndroi në krye të kësaj shoqërie duke i bërë ballë shantazheve të shumta, kërcënimeve si dhe terrorit osman e grekoman.në shkurt 1909 zgjidhet sekretar i shoqërisë "Lidhja orthodhokse", e cila i solli dobi të madhe lëvizjes kulturore-luftarake për çlirim kombëtar.në rritjen e lëvizjes së armatosur të viteve Pandeliu dha një kontribut të çmuar. Nikollaq Zoi në kujtimet e tij shprehet kështu: "... Themistokli Gërmenji, Pandeli Cali, Vangjel Gjika (përmetar), doktor Haki Mborja, s'gjetën mundësi tjetër veç të formonin çeta". Në Kuvendin e udhëheqësve të kryengritjes së jugut, më 23 korrik 1912, Pandeli Calja përfaqësoi forcat kryengritëse korçare. Ky kuvend, që u mbajt në Sinjë, pati afërsisht të njëjtat kërkesa si ai i Gërçës. Në këtë kohë ai lufton me armë në dorë dhe është në krye të përpjekjeve të armatosura të zonës së Korçës, duke dhënë kështu shembullin e vërtetë të prijësit popullor, i cili qëndron gjithnjë në krye të përpjekjeve të popullit të tij për liri e pavarësi. Rreth gusht-shtatorit 1912 largohet nga jugu i Shqipërisë dhe shkon në Bukuresht. Aty merr pjesë në mbledhjen e 5 nëntorit 1912 dhe si vetëdashës niset me delegacionin që shoqëron Ismail Qemalin për në Shqipëri. Më 28 nëntor 1912, si delegat i qytetit të Korçës, firmon manifestin e pavarësisë me siglën "Pandeli Cale". Në qeverinë e parë kombëtare, Calja merr në dorë drejtimin e ministrisë së bujqësisë, industrisë dhe tregtisë. Më 23 mars 1914 bashkë me Themistokli Gërmenjin, Vasil Tromarën, etj. vajton vrasjen makabre të Papa Llambro Ballamaçit dhe vëllait të tij Sotirit në Korçë, dy prej veprimtarëve të shquar të lëvizjeve patriotike dhe të shkollës shqipe. Lufton kundra elementeve grekomanë dhe andartëve grekë në Korçë. Pas vendosjes së princ Vilhelm Vidit në krye të fronit shqiptar në 1914, Pandeliu emigron jashtë atdheut. Vitet e Luftës së Parë Botërore i kalon në Zvicër, Ukrainë, Bullgari, Francë. Për pak kohë u internua nga qeveria rumune, bashkë me Pandeli Evangjelin, e më vonë kaloi në një burg të Bukureshtit. Pasi u lirua shkoi me mision diplomatik në Paris. Që andej u hodh në Zvicër, ku bashkë me disa shqiptarë të tjerë boton një gazetë në frëngjisht për çështjen shqiptare. Më 1918 nga Lozana e Zvicrës, bashkë me Sotir Kolenë dhe Hilmi Këlcyrën, kundërshtoi qeverinë e Durrësit me në krye Turhan pashë Përmetin, duke e quajtur atë si një "akt të tradhëtisë së hapur". Më 1919 Pandeliu u kthye në atdhe. Më 28 maj 1920 dallohet si një prej hartuesve kryesorë dhe prej të parëve firmëtarë të protokollit të Kapshticës. Me këtë veprim u Pandeli Llambi Cale është lindur në Korçë më 16 mars 1879 dhe mësimet e para i mori në vendlindje. Mandej kreu liceun klasik francez të Aleksandrisë në Egjipt siguruan kufijtë e Korçës duke: "... ndaluar përparimin e ushtrisë greke që po avancon për të pushtuar Korçën.". "Duke përdour një dipllomaci të stërhollë mundi të shpëtojë për herë të fundit Korçën nga sundimi (okupimi grek)", shkruan miku i tij, patrioti dhe mësuesi Milto Sotir Gurra.Në vitin 1920 është prefekti i Korçës. Një vit më vonë, në shkurt 1921, pas zgjedhjeve që u mbajtën, Calja u zgjodh deputet në të parin Parlament shqiptar. Pas pak kohësh qeveria shqiptare e dërgoi Pandeli Calen si përfaqësues të saj pranë Lidhjes së Kombeve. Pandeli Cale e ruajti të freskët ndjenjën atdhetare gjithë jetën e tij. Ai që ishte një nga shtyllat kryesore të patriotizmit shqiptar, vdiq i sëmurë në një spital të Selanikut, larg Korçës së tij, më 5 gusht Në janar 1924 parlamenti shqiptar vuri një kurorë me lule shqiptare në varrin e atdhetarit në Selanik. Për këtë foli gazeta "Shqiptari i Amerikës" që botohej në Korçë atë kohë, si gazeta e përfaqësuesve t federatës "Vatra" në këtë qytet. Eshtrat e patriotit u sollën në Korçë më 1926 dhe sot prehen në varrezat publike të qytetit. "Pandeliu është konsideruar nga patriotët e këtushmë si nxënësi më i denjë i Th. Gërmenjit dhe pas vdekjes së tij, ky ishte udhëheqësi i patriotëve në Korçë.", shkruan Nikollaq Zoi, një nga kryesorët e Republikës së Korçës."Ishte miku i së vërtetës dhe i nderit, armiku m'i rreptë i gënjeshtrës dhe i intrigës. Shqipëtar q'i kish caktuar vehtes së tij një detyrë, patriotizmën të cilën gjithënjë e përmbushte me një mjeshtëri të çquar."- shkruan gazeta "Zëri i Popullit" me rastin e vdekjes së Cales.Pandeli Cale për meritat e tij të shquara është dekoruar me disa urdhëra e medalje. Më 1962, me rastin e 50 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë u dekorua me urdhërin "Për veprimtari patriotike" të klasit II, me motivacionin: "Patriot dhe aktivist i shquar i lëvizjes kombëtare shqiptare kundra zgjedhës turke. Ka qënë një nga organizatorët e lëvizjes në jugë të vendit në vitet Anëtar i qeverisë së Ismail Qemalit. Pjesëmarrës aktiv i lëvizjes patriotike që shpuri në mbajtjen e Kongresit të Lushnjës". Në vitin 1992, rastin e 80 vjetorit të Pavarësisë Kombëtare u dekorua me urdhërin "Për veprimtari patriotike" të klasit I, me motivacionin: "Atdhetar dhe veprimtar i dalluar i Rilindjes dhe i periudhës së Pavarësisë. Bashkëpunoi me atdhetarët e Bukureshtit. Në Korçë u shqua në organizimin e klubeve dhe të shoqërive patriotike. Ishte një nga propaganduesit dhe organizatorët e luftës së armatosur në Shqipërinë e Jugut ( ). Përfaqësoi kryengritësit e Korçës në Kuvendin e Sinjës. Mori pjesë në mbledhjen e Bukureshtit (5 nëntor 1912), si dhe në Kuvendin Kombëtar të Vlorës si përfaqësues i Korçës. U zgjodh anëtar i qeverisë së parë kombëtare të drejtuar nga Ismail Qemali." Ndërsa, sivjet, në 100 vjetorin e Pavarësisë, në qershor 2012, Pandeli Cales iu dha titulli "Nderi i Kombit", me motivacionin: " Si pjesë e Grupit të Firmëtarëve të Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, 28 nëntor 2012; Për meritat e tyre historike si figura të shquara të kombit dhe rolin e tyre madhor në krijimin dhe shpalljen e shtetit të lirë e të pavarur shqiptar, si finalizim i luftës dhe përpjekjeve të parreshtura të popullit liridashës shqiptar në rrjedhë të historisë". Një shkollë 9 vjeçare dhe një rrugë në qytetin e Korçës mban sot emrin e patriotit të madh Pandeli Cale.

7 SUPLEMENT JAVOR I BOTIMI E diel, 9 dhjetor ARTI SHQIPËRIA VJEN ENCIKLOPEDIA E RRALLE Shqipëria dhe shqiptarët në E Aleksandër Meksi nciklopedia "Shqiptarët në artin botëror" është një dhuratë e bukur e Prof. Dr. Ferid Hudhri në 100 Vjetorin e Pavarësisë. Është një botim për jubileun e 100 vjetorit prej Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike, për të cilin ata duhen lavdëruar së bashku me Autorin. Kjo vepër me përmasa dhe cilësi të lartë nuk është e rastësishme. Është fryt i punës këmbëngulëse kërkimore dhe studimore për më se katër dekada nga ana e autorit. Fillimet qenë modeste; në vitet '70, disa shkrime në gazetën "Drita" që tërhiqnin vëmendjen e lexuesit sepse ndriçonin anë të panjohura të historisë sonë nëpërmjet veprave në pikturë, skulpturë, dhe grafikë të autorëve të huaj. Pikërisht këto shkrime pa pretendime në paraqitje "lindën" variantin e parë (1989), ku përmblidheshin 200 vepra arti që ishin vetëm një pjesë e vogël e asaj që do të realizonte më vonë autori. Viti 1990 solli një botim tjetër të veprës në gjuhën angleze (Albania in the World Art, Athens 1990) edhe më e plotësuar, me 100 riprodhime të reja në pikturë, skulpturë dhe grafikë. Vetëm këto ishin mundësitë në atë kohë ku diktatura e kishte izoluar Shqipërinë nga bota e qytetëruar si një lager prej njëzetetetëmijë kilometra katrorë. Se veprat ishin shumë herë më të mëdha dhe siç thotë autori në parathënie këto që ishin botuar " përbënin vetëm pjesën e dukshme të ajsbergut". Gjithsesi ato dy botime shërbyen si bazë për hartimin e kësaj enciklopedie. Autori kishte fituar përvojën e duhur për këtë sipërmarrje të madhe. Tashmë kishte ardhur kohë tjetër dhe mund të kërkoje, të studioje dhe të hulumtoje kudo në galeri të famshme dhe në muze të ndryshme, që nga Parisi, Roma, Londra, Athina, Nju Jork dhe deri në Petërsburg e gjetkë, duke gjurmuar edhe koleksionet private brenda dhe jashtë atdheut. Një punë kolosale e mund që vetëm autori e di, një përkushtim dhe frymëzim i rrallë për t'i dhënë lexuesit shqiptar një mrekulli. Në vend të 118 autorëve në librin e parë tash më kemi mbi 1250 piktorë, skulptorë dhe grafistë si dhe 1112 riprodhime, 871 zëra e artikuj të zgjedhura nga mijëra vepra arti, një arkiv me 1400 dosje dhe 7000 njësi arkivore - shifra që flasin vetë për atë çka thamë më lart. Kjo enciklopedi përmban 480 faqe të përmasave 26 me 33cm lidhur me kapakë të fortë, me veprat e artistëve të huaj "Shqiptarët në artin botëror" e Prof.Dr.. Ferid Hudhrit sjell veprat e 1250 artistëve të huaj për Shqipërinë në një botim me rastin e 100 vjetorit të Pavarësisë... Në foto: Dy vepra me temë shqiptare marrë nga enciklopedia e botuar nga Ferid Hudhri tekst e ilustrime me ngjyra dhe bardhë e zi, sipas vetë origjinalit. Ajo fillon me parathënien ku autori shpjegon përmbajtjen, historikun e kërkimeve, kriteret e përdorura prej tij dhe ndihmën që ka pasur. Më tej vazhdohet me vetë enciklopedinë, përmbajtjen e saj, domethënë zërat dhe artikujt. Për çdo zë autori jep të dhënat kryesore për artistin, veprat që lidhen me vendin tonë dhe vlerësimin e tyre si dhe bibliografinë për të. Pra, gjithkush ka një dritare të hapur për kërkime të mëtejshme për artistin apo veprat e tij. Jepet kështu për lexuesin e interesuar, e jo vetëm për të, një informacion i bollshëm dhe material ilustrues deri diku edhe i panjohur deri më sot. Kjo pjesë është vetë enciklopedia, por autori për një shfrytëzim sa më të mirë të saj na jep edhe aparatin ndihmës të nevojshëm për konsultimin efikas të enciklopedisë. Ky është : Indeksi i Në foto: Kopertina e enciklopedisë Shqiptarët në artin botëror autorëve të përmendur në artikujt dhe zërat e artistëve të tjerë; Indeksi i personave që paraqiten në veprat e artit, si edhe Lista e veprave të artit. Në këtë botim tipik enciklopedik autori, me të drejtë, informon edhe për jetën dhe karrierën artistike të autorëve duke theksuar interesimin dhe përkushtimin që ata kanë pasur ndaj botës shqiptare: natyrës së Shqipërisë, njerëzve, personaliteteve dhe ndërtimeve dhe kulturës materiale tonë. Për secilin piktor apo skulptor jepen punimet me subjekt shqiptar që ai ka realizuar, historiku i krijimit dhe ekspozimit të tyre, lëvizjet dhe vendndodhja aktuale. Sigurisht vëmendjen më të madhe të autorëve të huaj e kanë tërhequr figurat historike; që nga Skënderbeu, Ali Pashë Tepelena, Mehmet Ali Pasha, Ahmet Zogu, Aleksandër Moisiu etje por edhe figura bashkëkohore si Ismail Kadare, Nënë Tereza e tj. Portretet janë vetëm një pjesë e këtij albumi të madh sepse në të zënë vend edhe peizazhet magjike shqiptare, zënë portretet e njerëzve të thjeshtë me veshjet karakteristike, objektet e kultit dhe kalatë, shkurt- temën shqiptare thuajse e gjejmë në të gjitha variacionet e saj. Ky skaj i Perandorisë Osmane, nuk i ka shpëtuar syrit të artistëve evropian në shekuj. Traditat e çmuara të shqiptarëve, qysh nga kryetrimi, Skënderbeu, zakonet, mënyra e jetesë, paraqitja e veçantë, bukuria fizike kanë qenë burim frymëzimi për ta. Artistët e huaj nuk kanë bërë dallim nga shqiptarët që jetonin në trojet historike dhe ata të diasporës, si të themi arvanitasit dhe shqiptarët e Egjiptit që shkuan atje me Mehmet Aliun. Shqiptari e kishte ruajtur të paprekur identitetin e tij dhe kjo përbënte vlerë. Pikërisht këto cilësi u bënë burim frymëzimi për shkrimtarë dhe artistët figurativë evropianë. Të gjitha këto vepra arti janë njëherësh dhe dëshmi historike nga periudha kur nuk njihej fotografia, ato krahas dëshmive të udhëtarëve janë me rëndësi të dorës së parë për të njohur shoqërinë shqiptare në aspekte nga më të ndryshmet. Dhe kjo Enciklopedi është në këtë mënyrë një ndihmë për studiuesit e kulturës sonë materiale e popullore si dhe asaj shpirtërore. Është gjithashtu me interes, dhe do ishte me dobi, në mënyrë që studiuesit e fushave të ndryshme ti kenë në konsideratë në studimet e tyre, sigurisht duke dalluar teprimet apo shtesat sipas kujtesës apo fantazisë së autorit të veprës, që në të ardhmen të evidentohen të gjitha ilustrimet sipas tematikës, si dhe të mund të përdoren nga të gjithë për studime e botime sipas rregullave mbi të drejtën e autorit. Prof. Dr. Ferid Hudhri, siç thamë, ka bërë një punë kolosale që, me siguri, Ai, më shumë se kushdo do ta çojë edhe më përpara, por e rëndësishme është që edhe të tjerë do të ecin në rrugën që hapi vetë e është ai që ja u a ka mundësuar me kërkimet e tij e sidomos me këtë Enciklopedi. Tashmë shqiptarët punojnë e studiojnë kudo në botë dhe zbulimi i veprave të tilla është me të vërtetë një detyrë fisnike. Sidoqoftë kjo i takon së ardhmes; tani le t'i gëzohemi kësaj vepre të bukur dhe të urojmë autorin për kënaqësinë që na dha. Dhe së fundi duhet përgëzuar botuesi si dhe Mal Pleshti Printing House, një shtypshkronjë shqiptare që e ka realizuar në mënyrë dinjitoze shtypjen e kësaj enciklopedie. Tiranë 7 dhjetor 2012

8 20 E diel, 9 dhjetor 2012 SUPLEMENT SPECIALE JAVOR I TRADIT RADITA VLERA S Lorenzo Zolfo apo hymë në Bazilikatë, pata një ndjenjë të çudit shme, e dija që isha pak kilometra larg zbulimit atij këndi Shqipërie e shqiptarësh të mbetur i paprekur si 500 vjet më parë. Në dalje të Rionero in Vulture, takova mikun tim arbëresh, Antonio Roman, bashkë me te cilin vazhdova rrugën që mbetej për të mbërritur në fshatin ku ai kishte lindur e ku prindërit e tij ende jetojnë. Pak më vonë përpare meje u shfaq parrulla "Barilli katund arberesh Mire se na erdhtit". Nuk doja t'u besoja syve të mi, ajo tabelë në hyrje të qytetit ishte shkruar në shqip, ishte shkruar në gjuhën time. Zbritëm nga makina dhe unë fillova të fotografoj tabelën nga të gjitha këndet e mundshme, kështu bëra gjatë gjithë rrugës deri sa mbërrita përballë pallatit ku jetojnë prindërit e Antonio-s, boshatisëm makinën dhe shkruam menjëherë të bënim xhiron turistike të fshatit. Antonio, si ciceron i mirë, çdo hap që hidhnim ndalej të më shpjegonte historinë e familjes së tij dhe të Barile-s, kështu zbulova se bëhej fjalë për një qytezë me rreth 3 mijë banorë. Gjatë ndalesës së parë në hyrje të Barile-s, ndërsa bëja foto, vura re shumë gërmime në shkëmbinj, në pjesën e poshtme të qytetit dhe përfitova nga shpjegimet e mikut tim për ta pyetur se për çfarë bëhej fjalë; ai më shpjegoi se bëhej fjalë për kantinat e familjeve të ndryshme, mes të cilave gjendej edhe ajo e familjes së tij, ku i ati deri para pak vjetësh përpunonte rrushin për të bërë verë. Gjithashtu Antonio më shpjegoi se fillimisht ato gërmime kishin shërbyer si vendbanime për shqiptarët e parë të vendosur në atë zonë nga fundi i Katërqindës, ku jetonin bashkë me kafshët pasi ishin punëtorë krahu në dispozicion të familjeve të fshatit. Ndërsa ecnim nëpër rrugët e qytezës, për fat takuam prof. Donato M. Mazzeo, një mik i mirë i Antonio-s që në Barile mbante postin e këshilltarit bashkiak për Kulturën. Ai, që në fillim fliste vetëm në italisht, sapo mori vesh që isha qytetar shqiptar, filloi të fliste në një shqipe të qartë e të pastër, aq sa nuk kuptoja nëse ishte shqiptar apo arbëresh. Profesori më ftoi të vizitoja muzeun arbëresh të Barile-s dhe unë, duke përfituar nga prezenca e tij, fillova me pyetjet e mia mbi objektet dhe fotografitë e vjetra të varura në murin e muzeut. Pas rreth një ore u nisëm drejt shtëpisë ku të afërmit e Antonio-s na Arbër Agalliu Aga viziton Barilen në kerkim të traditave të tij Disa ditë më parë ishte për vizitë në Barile një shqiptar, Arber Agalliu, që admiron popullin arbëresh dhe kritikon vendin e tij për faj të politikanëve. Ja vizita e tij në Barile prisnin për të drekuar të gjithë bashkë. Në tavolinë nuk mund të mungonte vera e bërë në shtëpi, ndonëse ajo që më goditi më shumë ishte të dëgjoja dy të moshuar 80- vjeçarë të flisnin në dialekt dhe unë nga ana tjetër e tavolinës që dëgjoja plot emocion. U largova nga Barila pasi përshëndeta Antonio-n dhe prindërit e tij të moshuar në gjuhën mëmë dhe pasi i premtova vetes se një ditë do të vizitoja të gjithë fshatrat arbëresh të Italisë në kërkim të asaj Shqipërie të fshehur mes mureve të tyre. Kanë kaluar tashmë mbi 500 vjet dhe këta njerëz kanë mbajtur dhe trashëguar një gjuhë të folur nga i Arber Agalliu vizitaren Barilin tue kërkuar tradhita e tij a disa ditë që Arber Agalliu ësh Ktë në Baril, Ai e amiraren popullin arbëresh kurse shan Albaninë për pjesë politikandravet. Njo ç' na tha neve sa mono arrivoi në Baril.?Si hira në Bazilikatë, afër këtij cipi të Albanisë me aljbëreshë që difëndirtin gljuhë e kulturë për 5oo viet, më erdh simall". Si duall ka Rioneri përpoqi mikun e tim aljbëresh Antonio Romano, bashkë me të çiljin vam te katundi ku ai ljeu, e ku rronjën adhe prindët e tij. Pas pak u duk insenja? Barili katund aljbëresh, mirë se na erdhtit?. S'e kisha fare besë: ai kartelun ish shkruar në sqip, gljuha ime. U kallartim ka makëna e holjqa fotografi ka gjithë anët njera sa arrivuam te shpia e prindëvet, shkarkuam makënën e bëmë një xhir për katund. Antonio ma bënej Çiçeronin në çdo udhë, qëndronej për të më sjegarnej storjen e fëmiljës së tij bariliote, e ashtu zbuljova se fljis për një katund me 3000 kishterë. Tue heljqur fotografi pe disa shkëmbe me gruta ka posht katundit e e piejta ç' ishin. Ato ishin kandina në mest të çiljat edhe ajo e tija, ku i ati bënej verën, ish atje. Tek ato gruta rrijnë të parët aljbëreshë bashkë me frushkuljit. Tue ecur përpoqtim prof. M. Mazzeo, një shok shumë i dashur i Antonio's, ish asesor i kulturës në Baril. Ai, sa xu se ish shqiptar, folji dhe ai shqip e u s'mirrnja më vesh ç' thojn. Profesori ati tek i biri, kanë ruajtur festat e tyre që dikur ishin edhe tonat, kanë ruajtur atë ndjenjë përkatësie që shumë shqiptarë të sotëm humbasin pas dy vjet qëndrimi në Greqi apo në vende të tjera të botës ku kanë emigruar. Këta njerëz ndjehen të bashkuar nën një flamur të vetëm, atë me shqiponjën dykrenare. Këta njerëz këndojnë e recitojnë në gjuhën e tyre mëmë, janë krenarë dhe ndjehen shqiptarë ndoshta më shumë se vetë shqiptarët që italianizohen. Këta njerëz i kanë dedikuar një pjesë të zemrës së tyre Shqipërisë, ata këndojnë, kërcejnë e shkruajnë për mëmëdheun e tyre dhe kulturën e tij". na qelli te muzeu e na spjegarti fotografitë e kundet që ishin vjerrur atje. Pas një orëzë vam më shpi, ku e prisin prindërit e tij për të hajnë bashkë. Më tryesë s'mënd mangonej vera, po ai ç' më ngau mësegjithë klje të gjegjnja ata dy pljejt tetëdhjetë që fljisin aljbërisht aq bukur sa u emocjonarta. Ljëshova Barilin pas që salutarta Antonio e prindët e tij. Shkuan pesëqind vjet e këta njeriz e mabajtin gljuhën e gjithë ato festa që një here ishin dhe të tonat që shqiptaren mirgante i bjerën pas dy vjet e italiananixarën. Këta njeriz i dhanë zëmërën Albanisë, ata këndonjën, ljuanjën e shkruanjën për mëmëndhe e për kulturën e saj. Përktheu: Pietro Abitante