RILINDASI. Veshjet arbëreshe të Shën Palit dhe një ritual i lashtë

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli ROLI I MISIONEVE USHTARAKE BRITANIKE GJATE LUFTES NE SHQIPERINE E POSHTME Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr:28 E diel, 15 korrik rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online WOODHOUSE DHE ÇAMET D Ja e vërteta e rolit të britanikëve në genocidin çam Agron Alibali Shqiptarët e Follorinës çfarë fshehin regjistrimet e popullsisë Ndër vite qeveritë greke bënë spastrim etnik në Follorinë dhe fshatrat e saj duke përzënë në faza të ndryshme banorët që ishin me kombësi bullgare, turq, shqiptare, hebrenj dhe sllavo-maqedonasve (Lart) Christopher Montague Woodhouse në malet greke viti 1944 (djathtas) Imazhe që dëshmojne genocidin grek në Çamëri ebatet e kohëve të fundit për rolin e misioneve ush tarake britanike në Shqipëri gjatë Luftës II Botërore sjellin në vëmendje nevojën e vlerësimit objektiv të veprimtarisë së tyre.nga largesia mëse 70 vjeçare kjo punë ndihmohet jo vetëm me hapjen e pashembullt të arkivave, por edhe për faktin tejet pozitiv që sot Britania e Madhe dhe Shqipëria janë vende mike dhe aleate të ngushta në NATO. Dihet se pjestarët e misioneve ushtarake britanike në Shqipëri luajtën rol të rëndësishëm në mobilizimin dhe asistencën ndaj luftëtarëve shqiptarë të angazhuar kundër pushtueseve nazi-fashistë. Në këtë drejtim nuk mund të mohohet ndihma e rëndësishme materiale dhe monetare që iu përcoll atyre. Nga ana tjetër, misionet ushtarake britanike u gjendën edhe në pozitë të vështirë në Shqipëri për arësyet e mëposhtme, disa prej të cilave janë shtjelluar në librin e gazetarit shqiptaro-amerikan Peter Lucas [OSS në Shqipërinë e LII Botërore, Tiranë, 2010]. -rreth viteve roli i dyshimtë i qeverisë së Çërçillit për kënaqjen e orekseve shoviniste greke në jug ngjalli dyshim dhe shqetësim në mbarë opinionin publik shqiptar, pavarësisht nga anësia ideologjike. Kjo e dëmtoi së tepërmi rolin dhe prestigjin e ushtarakëve britanikë të atashuar pranë luftëtarëve shqiptarë; - me ardhjen në malet e Shqipërisë të Misionit Ushtarak Amerikan jo rrallë u vërejtën fërkime midis dy misioneve, që lidheshin kryesisht me prirjet dominuese britanike ndaj kolegëve të tyre amerikanë, por edhe me përdorimin e asistencës kryesisht amerikane në ndihma financiare dhe ushtarake... vijon në faqen Identifikohen dy pjesë nga uniforma ceremoniale e Zogut Pjesët që u identifikuan i përkasin një uniforme ceremoniale. Ato janë dy: fraku (xhaketë) dhe brezi i mesit. Fraku është prej stofi të zi, me qëndisma ari Arben Lalla* ollorina është një Fqytet kufitar në Greqinë e Veriut dhe i përket Prefekturës me të njëjtin emër. Ajo kufizohet me qytetin e Bilishtit të Republikës së Shqipërisë dhe Prespën, pjesën e Republikës së Maqedonisë. Ky qytet ndodhet në një lartësi 680 metra mbi nivelin detar dhe në regjistrimin e vitit 2011, kishte banorë. Qyteti quhet në gjuhën turke-florina, hebreje-plurina, shqip-follorina, bullgarisht dhe sllavo-maqedonase-leri, pra emrin e sotëm qytetit-florina e ka nga turqishtja. Në kohën e lashtë quhej Lykea dhe i përkiste mbretërisë së nënës së Filipit II, fisit të ilirëve Lynkestëve të cilët e shtrinin mbretërinë e tyre përreth liqenit të Ohrit dhe kryeqendrën e kishin në qytetin e sotëm të Manastirit. Follorina (Florina-Leri) në shek.xv, ka pasur 200 familje të krishtera dhe 50 myslimane. Sipas të dhënave të vitit 1881, kishte mysliman dhe të krishterë. Francezi A.Synvet, profesor i gjeografisë në Liceun e Stambollit, më 1878 shkruan se qyteti i Follorinës kishte banorë. Ndërsa si Kaza Follorina, Synvet e quan me emrin Moglena dhe kishte banorë. Në një studim të vitit 1878, thuhet... faqe 17 Veshjet arbëreshe të Shën Palit dhe një ritual i lashtë Dy rrëfime të reja nga jeta, traditat, folklori dhe ritet e arbëresheve të Bazilikatës faqe 16 Nga Frederik Stamati Ariola Prifti ë gjithë atyreve që Tkanë vizituar Ekspozitën fotografike të Mbretërisë, të organizuar në katin e tretë të Muzeut Historik Kombëtar, do tu ketë rënë në sy veshja thuajse gjithmonë ushtarake e Mbretit Zog. Në ato kohëra rrëmuje, kur rendi i shtetit kërkonte diktat, uniforma me spaleta impononte forcën dhe forca ka aleat besnik impresionin. Pjesët që u identifikuan i përkasin një uniforme ceremoniale. Ato janë dy: fraku (xhaketë) dhe brezi i mesit. Fraku është prej stofi të zi, me qëndisma ari në jakë dhe në mëngë dhe me kopsa të arta në të cilat është stampuar gërma Z, që nënkupton emrin Zog. Kjo xhaketë është nga ata që përdoren për të paraqitur madhështinë nëpërmjet meritave. Në një dalje ceremoniale meritat shprehen me anë të dekoratave, urdhërave dhe medaljeve, që për një mbret janë vetëm të arta. Madhështia harmonizohet me vlerë. Në frakun e zi, të mbushur me filiqe ku vareshin dekoratat, ari shkëlqente më tepër dhe një mbret e ka të domosdoshëm shkëlqimin. Duke i u kthyer frakut, kushdo e merr me mënd që copa të jetë e një cilësie të lartë. Të tetëdhjetë vjetët e kaluara që nga koha e prodhimit nuk... faqe 20

2 14 E diel, 15 korrik 2012 SUPLEMENT HISTORI JAVOR I DOKUMENT OKUMENTAT ÇAMERIA Agron Alibali vijon nga faqja 13...pa u dhënë kredia e duhur - për avancimin e agjendës britanike në Shqipëri; -për më tepër, krerët e rezistenca shqiptare filluan të vërenin edhe njëfarë sjelljeje nënçmuese të britanikëve ndaj vendasve në Shqipëri, çka cënoi së tepërmi frymën e besimit midis dy forcave aleate; -së fundi, aksionet ushtarake angleze në Shqipëri, qoftë nëpërmjet ajrit dhe qoftë të nxitura në terren, jo gjithmonë morën parasysh apo shmangën efektete kolaterale ose mundësinë e raprezaljeve gjermane ndaj popullsisë civile. Mirëpo edhe më problematik del sot roli i Misionit Ushtarak Britanik gjatë Luftës II Botërore në Epir ose Çamëri. Misioni Britanik Ushtarak në Greqi u lëshua në vjeshtën e vitit 1942 për ndërmarrjen e akteve të sabotimit në prapavijat greke me qëllim dëmtimin e rrugëve të komunikimit dhe furnizimit të trupave gjermane në Afrikën Veriore. Aksioni më i rëndësishëm ishte pa dyshim shkatërrimi i urës në Gorgopotamo me 25 nëntor Mirëpo mandej ky Mision, fillimisht i përkohshëm, u kthye në mision të përhershëm dhe qëndroi në malet e Greqisë Veriore deri në fund të Luftës. Në krye të tij në fund të vitit 1943 u vendos koloneli Christopher Montague Woodhouse. Zëvendës i tij ishte Nicholas Hammond. Në mbarim të luftës që të dy këta u rrethuan nga një brerore gati mitike respekti dhe lavdie. Të shquar kahershëm për filo-helenizmin dhe anti-majtizmin e tyre të theksuar, që të dy u shquan më tej në qarqet akademike dhe politike britanike, madje duke arritur në nivelet në majat më të larta. Hammondi madje mbahet sot ndër autoritetet botërore për studimet e lashtësisë sa i takon Epirit dhe Maqedonisë. Debati profesional asokohe u dominua nga librat me kujtime të tyre, dhe u ndikua jashtë mase nga ngjarjet e Luftës Civile Greke dhe nga Lufta e ftohtë. Filli i rrëfimit apo narrativës së induktuar historike ishte se Misioni Ushtarak Britanik kishte luajtur rol themelor në shpëtimin e Greqisë nga pushtimi gjerman dhe nga rreziku komunist dhe kjo ishte arritur nëpërmjet mbështetjes thelbësore të dhënë shefit të EDES-it, Napolon Zervës, në luftën e tij ndaj gjermanëve. Mirëpo gradualisht, me kalimin e kohës, dhe me hapjen e arkivave, u shfaqën krisjet e para ndaj këtyre të vërtetave. U pa qartë se roli i Woodhouse-it dhe i Hammond-it kishte qenë shumë WOODHOUSE DHE ÇAMET Ja e vërteta e rolit të britanikëve në genocidin çam Cili ishte roli i Woodhouse-it në ngjarjet dhe masakrat në Çamëri? A ishin ai dhe kolegët e tij thjesht dëshmitarë asnjanës, që e pane veten krejt të pafuqishëm për të penguar valën e terrorit të Zervës? Misioni Britanik Ushtarak në Greqi u lëshua në vjeshtën e vitit 1942 për ndërmar- rjen e akteve të sabotimit në prapavijat greke me qëllim dëmtimin e rrugëve të komunikimit dhe furni- zimit të trupave gjermane në Af- rikën Veriore. Aksioni më i rëndësishëm ishte pa dyshim sh- katërrimi i urës në Gorgopotamo me 25 nëntor 1942 Christopher Montague Woodhouse në malet greke viti 1944 më kompleks se sa dihej dhe se miti i krijuar për rolin e tyre në malet e Greqisë ishte tejet larg realitetit. Gërvishtja e parë që filloi t i nxjerrë kallajin historive të Woodhouse-it dhe Hammond-it erdhi fill pas lufte, kur edhe pjestarë të Parlamentit britanik ngritën pyetje shqetësuese lidhur me rolin e vërtetë të Zervës në rezistencën anti-gjermane, çka implikonte indirekt edhe misionarët britanikë. Këtyre zërave koloneli Woodhouse iu përgjigj me kundërargumente shpotitëse, duke hedhur poshtë çdo insinuate për lidhjet e Zervës me gjeneralin gjerman Hubert Lanz në Janinë [Shih librin e C. Woodhouse Molla e Sherrit, Londër, 1946]. Mirëpo paqësimi i Greqisë dhe fryma rishikuese e ngjarjeve të Luftës Civile, sidomos në vitet , si dhe dalja në skenë e historianëve objektive gjermanë, që kishin qasje të plotë në arkivat e Wermachtit, e pasuroi debatin me të dhëna të tjera që vërtetonin në mënyrë të padiskutueshme bashkëpunimin e Zervës me gjermanët nga shtatori 1943 e deri në gusht 1944, madje deri në evakuimin e Janinës në tetor Debati shkencor deri atëherë i kufizuar brenda literaturës gjermane dhe greke - u përcoll përfundimisht edhe në gjuhën angleze me një studim me vlerë të jashtëzakonshme të historianit gjerman Heinz Richter në një revistë shkencore në fillim të viteve Historiani gjerman atje vërtetoi me fakte të pakundërshtueshme se Zerva dhe gjenerali Lanz kishin lidhur një marrëveshje xhentëlmenash për mossulmim ndaj njëri tjetrit dhe për shkëmbim informacioni. Kjo marrëveshje, sipas historianit gjerman arrinte madje në kufinjtë e tradhëtisë ndaj kauzës aleate. Të mos harrojmë se Zerva dhe EDES-i ishin krijim i britanikëve dhe mbaheshin prej tyre me armë, ushqime dhe parà. Pra, tash vonë doli se Zerva nga një anë mbante një armëpushim të heshtur me gjermanët dhe nga ana tjetër vilte miliona stërlina ari ndihma nga anglezët. Dhe kjo ndodhte nën hundën e ushtarakëve britanikë. I ndodhur para faktesh të pakundërshtueshme, Woodhouse gjeti një rrugëdalje aspak fatlume në përgjigjen e tij ndaj historianit gjerman: njëlloj si Hrushovi, që për mospajtimet me udhëheqjen komuniste shqiptare në Moskë në vitin 1961 ua hodhi fajin përkthyesve, edhe Monty Woodhouse bëri të njëjtën gjë: ai u përpoq të shpjegoië me vështirësi se Tom Barnes, ushtaraku neozelandez i atashuar direkt me shtabin e Zervës, nuk dinte greqisht; rrjedhimisht ai duhet të ishte keqkuptuar në komunikimet e veta me Zervën, etj. Por cili ishte roli i Woodhouseit në ngjarjet dhe masakrat në Çamëri? A ishin ai dhe kolegët e tij thjesht dëshmitarë asnjanës, që e pane veten krejt të pafu-

3 SUPLEMENT JAVOR I HISTORI E diel, 15 korrik qishëm për të penguar valën e terrorit të Zervës? Eshtë e vështirë të pranohet se ajo çka ndodhi ndaj popullsisë së pafajshme civile në Çamëri në periudhën qershor 1944 mars 1945 nuk përbënte kurrfarë shkeljeje të së drejtës ndërkombëtare në përgjithësi, dhe të asaj ndërkombëtare humanitare në veçanti. Mirëpo pjesëtarët e Misionit Ushtarak Britanik në malet e Greqisë ishin të detyruar të zbatonin të gjitha konventat ndërkombëtare në fuqi në atë kohë që rregullonin trajtimin e popullsisë civile gjatë konfliktit të armatosur. Duhet thënë se sot ka një prirje edhe në qarqet studimore britanike për ta çmitizuar rolin e Woodhouse-it në ngjarjet e asaj kohe. James Pettifer është njëri ndër studiuesit britanikë që ndjek këtë hulli. Ky madje përmend se në librat e tij Woodhouse nuk shquhet për ndonjë simpati për popullsinë çame, që ai e quante me përçmim turko-shqiptare. Disponimi i Woodhouse-ndaj komunitetit çam përcillet gjerësisht në dy librat e tij me kujtime [ Molla e sherrit dhe Diçka e sprovuar Something Ventured], ku ai i akuzon në tërësi çamet për bashkëpunëtore të gjermanëve, ndërkohë që anashkalon lidhjet e vërtetuara të Zervës me pushtuesit. Mirëpo në raportet sekrete dërguara qendrës në Londër Woodhouse është edhe më eksplicit Vlerë të veçantë ka një dokument i datës 16 tetor 1945 me titull Një shënim për Çamët [A Note on the Chams] me të dhënat arkivale F.O. 371/48094/ Ai është zbuluar e shfrytëzuar thuajse njëkohësisht për herë të parë prej historianit amerikan Mark Mazower [After the War Was Over, Princeton University Press, 2000] dhe atij grek me prejardhje shqiptare Vasil Kondi [Basil Kondis) tek Epirus, 4000 Years of Greek Civiliation, Botzaris, Athens Këtu Woodhouse jep si me thënë një justifikimi operacional për shpërnguljen e dhunshme të popullsisë çame nga shtëpitë tyre. Më konkretisht Woodhouse-i raporton se: Zerva, i nxitur nga Misioni Aleat nën drejtimin tim, i ndoqi ata [Çamët] prej shtëpive të tyre në vitin 1944 për të lehtësuar operacionet kundër armikut [në origjinalin në anglisht: Zervas encouraged by the Allied Mission under myself, chased them [Chams] out of their homes in 1944 in order to facilitate operations against the enemy.] Edhe historian shqiptar Beqir Meta e ka shfrytëzuar këtë dokument. Ky pohim i pashembullt, i Woodhouse për shefat e tij në Londër, flet vetë. Këtu del fare pastër dhe qartë përgjegjësia të paktën e tërthortë e Woodhouseit dhe e kolegëve të vet të Misionit Ushtarak Britanik në masakrat ndaj popullsisë së pafajshme dhe të pambrojtur çame. Ka rëndësi të theksohet se data e Shënimit të Woodhouse-it, përkon me përpjekjet e para për ndërkombëtarizimin e çështjes çame nga ana e OKB-së dhe e Imazhe që dëshmojne genocidin grek ne Çamëri qeverisë shqiptare, dhe me siguri duhet të ketë ndikuar në formësimin apo ngurtësimin e qeverisë britanike ndaj kësaj krize të pashembullt humanitare në rajonin ballkanik. Në fund nuk mund të mos vërejmë evoluimin në qëndrim dhe intepretim që i bëjnë ngjarjeve studiuesit dhe historianët grekë. Pozita e Vasil Kondi-it, për shembull, nënkuptohet qartë: ai ia hedh britanikëve përgjegjësinë e asaj çka i ndodhi popullsisë çame pasi, sipas tij, Zerva thjesht po zbatonte urdhërat e Misionit Ushtarak Britanik. Studiuesja greko-amerikane Elaine Thomopoulos shkon edhe më tej: Ajo pranon se edhe pse Woodhouse besonte se ata bashkëpunonin me pushtuesin, burime të tjera përmendin se një grup çamësh u bashkuan me organizatën e rezistences ELAS. Thomopoulos madje përmend me guxim akademik krimet e kryera nga Zerva, duke theksuar se trupat e Zervës masakruan edhe një numër të papërcaktuar civilësh të pafajshëm, përfshirë gra dhe fëmijë. Në fund ajo thekson se çështja mbetet e hapur edhe në vitin 2011 duke vazhduar t i ndërlikojë marrëdhëniet shqiptaro-greke. [Elaine Thomopoulos, History of Greece, Greenwood, ABC-CLIO, LLC, Santa Barbara, California f. 123,]. Thomopoulos nuk është e vetme. Ka edhe studiues të tjerë në Greqi që po marrin qëndrim kritik ndaj asaj çka ka ndodhur, si p.sh. Sevasti Trumbeta.Georgia Kretsi, etj. Nuk besojmë se aksioni tragjik i nxitur dhe i miratuar nga Woodhouse në Çamëri u bë me miratimin e qeverisë angleze të asaj kohe. Woodhouse-i jo rrallë vepronte thjesht me kokën e vet dhe dilte jashtë kuadrit të porosive dhe Ka rëndësi të theksohet se data e Shënimit të Woodhouse-it, përkon me përpjekjet e para për ndërkombëtarizimin e çështjes çame nga ana e OKB-së dhe e qeverisë shqiptare urdhërave të mara nga qendra. Gjithsesi, roli i tij dhe i kolegëve të tij në shkeljet e pashembullta të së drejtës ndërkombëtare në Çamëri gjatë periudhës në fjalë duhet hulumtuar më tej. Agron Alibali Autori është studiues në Uni- versitetin e Masaçusetsit. Ai po shkruan një liber për çështjen çame dhe aspekte të së drejtës hu- manitare ndërkombëtare të lidhura me të.

4 16 E diel, 15 korrik 2012 SUPLEMENT SPECIALE JAVOR I TRADIT RADITA VLERA Të veshurat aljbërisht e Shën Paljit ytë e tu të zezë me bisht, Skur mi ljuanë ti ndëpër kljish(t), kur mi ljuan ti ndëpër kljisht, djaljthit tënd i ljoset misht : këtë vjesh ia këndoin burrat gravet kur, të dielën, ato vejin më kljishë, të veshura me ljiveret të bukura e festave. Shën Palji, ka, në zakonin e tij, katër costume:janë të katër të veshura grash. I pari është ai i gruasë së virgjërë, i cili ka këshetë pa kezë, pse gruaja nëk është adhe e martuarë e kërkon burrë; këtij kostumi ia thonë Kamizollë me Kljiçe e e vënë vajzat vetëm ndër ditat e festave. I dyti është ai i ditës kur ajo martohet e ia thonë cohë : shumë i ngarkuar me gjthë stuljitë,sa më të bukura, e nuses. Këto të veshura uzarën më rallë. I treti e i katërti janë ata më interesant pse uzarën adhe sod: janë ai i ngaditë e ai për çerimonjet. Këta të dy kanë një vljerë shumë e madhe. gruaja aljbrëreshe klje çdoherë elegante: stuljitë e saj janë të bukura të shërbiera me file ari e rrëgjëndi. Pjesat e ljiverëvet vallje (çerimonje) janë të bukura e të holla(veçante). Si ljinja që mënd të jetë spartje, mumbaku ose ljiri, me dy ose tre riçe rrorro xerkut. Si pitera,tek gjiri, e shërbierë bukur me pundine e rrikame:janë te dya të shërbiera me dorë e me amur (devocion), ka gruja kur është adhe e virgjër,tue pritur burrin që ka të martonj. Si xhipuni,që vishet mbi ljinës : ai është i velluti e i shërbier me ar e me setë(mëndafsh) e me gallone(shirit), kallinj e veshe rrushi sipër, të bërë me pundin. Ljiverët e ngaditë janë më pratik: një gonë e kuqe me shumë qika e një linje e zezë në fund, më parë, spartje e nani mumbaku. Çdo gonë, ose kamizollë si thuhet, do të ketë vithet të pljota si sinj i bukurie e i shumë biljësh(djem). Shumë intersant janë këshetë : ljeshtë(flokët) ljidhën si treçe me napazë(rripa liri) për të mbanë kezën, çofën e spingullatë, që kllitën të ljeshtë, Këshetë, pa kezë, duanë të thenë se gruaja është e virgjër. Këshetë, me kezë, duanë të thenë se gruaja është e martuar, do me thënë, ndën burrin. Çofa shërben për të mbuljuar xerkun që u zbuljua me Këshetë Veshjet arbëreshe dhe një ritual i lashtë Kostumet e Shën Palit shqiptar e sytë e tu të zez, të gjallë e me Mbisht, shkrin zemrën e të dashurit tënd.... Këto vargje shoqëronin imazhin e gruas me kostumin e bukur festiv teksa hyn në kishë. Për komunitetin e Shën Palit, veshjet femërore janë një ndër pasuritë më të çmueshme, më autentike e njëkohësisht më të përdorurat. Gruaja shqiptare ka qenë gjithmonë elegante me veshjen e saj gjithë luks e madhështore. Në garderobën e saj dallohen katër lloj veshjesh: Veshja e vajzave, veshja martesore, veshja festive dhe veshja e përditshme prej gruaje të martuar. Me përjashtim të veshjes së përditshme veshjet e tjera janë luksoze e madhështore, të pasura me dekorime. Përbëhen nga shumë pjesë origjinale si këmisha linja, prej pambuku ose gjineshtre, të punuara me dorë, me dy ose tre konture qëndismash rreth jakës katrore, mënga prej mëndafshi, brezi pitera, me qëndisje të përpunuar, jeleku dhe xhipuni, që vishet mbi këmishë, i kadifenjte, prej damasku të përpunuar, i pasuruar me shirita ose qëndisma të cilat imitojnë kokrrat e grurit ose vilet e rrushit punuar me fije ari ose argjendi. Në veshjen e përditshme fundi kamizolla është prej pambuku të kuq. Në veshjen ceremoniale që sot është prej leshi dikur ka qenë prej gjineshtre, mëngët janë më të gjata. Elementët dekorativë të fundeve, në veshjen e vajzave, ndërthuren me shirita sateni, kljiçet, të cilat tregojnë statusin civil të gruas së lirë. I veçnatë është modeli i flokëve, një kapje me një gjalm për të formuar këshetë, ndërsa tek gratë e martuar, janë keza të mbuluara plotësisht me fije ari e argjendi, cofa, një erashkë e varur tek kesa ose spingullat dhe karfica argjendi që vendosen në këshetë. Sh Kostantin. Festa nusazëvet : moj majit është muaji i Shër Mërisë della Stella : jë ndër festat më të pritura, NSh kostantin, është patjetër ajo e Shër Mërisë della Stella në muajin e majit: pas çelebracjunat të mëdha, nxiret Shër Mëria përjashta kljishës e përpara asaj shkrehën Nusazit. Kljisha e madhe me ikonat e saj bixantine të shkëljqyera, gljuha e ljasht që të rrëmben, folklori, të veshurat të bukura e sidomos nusazit (dordolecet) janë petk e rrëkicë e Shkosnjotvet e duanë të ruajtur e të valorizuar. Një ndër elementet më të shkiljqyerë i trdhitës së Shkostantinit është, patjetër, ai i nusazëvet: këto nusazë,bambulla( me përmasa të vërteta)të bukura, me kullure të shkëljqyerë, janë të pljota me pljëhur e pëljsiten tue rrutulluar(si një rrotë me fishekzjarre): së pari, dy furxharë që shërbenjën (punojnë), së dyti një grua e një burrë që janë të vishurë aljbërisht(veshje aljbëreshe ceremonie) me dy gjiza më dorë e, së treti, një Djallëth me dy faqe, katër bërri(brirë) të ngatarrierë, me këmbet si thundra kalji e në dorë një furkë e katenën e kusisë. Të paret që shkrehen e bëhen copa janë dy furxharët që i bien me martjeljin ngudhëmës (kudhëres) e pëstaj gjithë të tjerat figura alegorike, d.m.th, se Shër Mëria është sipër gjithëve më e ljartë se burri, se gruaja, se shërbesi(puna) e, sidomos, se i Ljigu. Ljurtmu(në fund) bëhet pircjuna: statua(statuja) e Shër Mërisë qellet tek kljishëza e saj. Tradhjita e nusazëvet s bëhet fare gjikun në Taljet (Itali) e prandaj heljq shumë turistra. Maji në Shën Kostandin është muaji i Shën Mërisë së yjeve jë nga takimet më të shumëpritura Nnë Shën Kostandin është me siguri festa e Shën mërisë së yjeve në muajin maj. Pas festimeve solemne, statuja e Shën Mërisë nxirret nga kisha dhe përballë saj kryhet riti i pranimit të nusazit. Kisha e madhe me ikonat e mrekullueshme bizantine, gjuha arbëreshe, e lashtë dhe mbreslënëse, folklori dhe kostumet e çmuara tradicionale dhe natyrisht kukullat ceremoniale, përbëjnë një pasuri historike e kulturore, një pasuri të madhe të Shën Kostandinit shqiptar, që duhet ruajtur, vlerësuar dhe transmetuar brez pas brezi. Një nga elementët me befasues për të cilën është e njohur tradita kulturore e Shën Kostandinit, është mbase pikërisht ajo e nusazit: janë kukullat karakteristike, me ngjyrat e tyre të shkëlqyera, mbushur me pluhur, që plasen në ajër duke u rrotulluar derisa digjen përfundimisht: dy kovaçë ndërsa punojnë, një grua e veshur me kostumin festiv arbëresh, një burrë me kostumin tradicional arbëresh dhe djalli i cili prezantohet sipas ikonografisë lokale me dy fytyra, katër brirë që ngatërrohen, këmbët si thundrat e kalit, dhe duart që mbajnë një furkë dhe kusinë. Të parët që digjen janë dy kovaçët që punojnë. Pastaj është radha e burrit arbëresh me veglat e punës.

5 SUPLEMENT JAVOR I STUDIMI E diel, 15 korrik POPULLSIA FOTOT F Arben Llalla* ollorina është një qytet kufitar në Greqinë e Veriut dhe i përket Prefekturës me të njëjtin emër. Ajo kufizohet me qytetin e Bilishtit të Republikës së Shqipërisë dhe Prespën, pjesën e Republikës së Maqedonisë. Ky qytet ndodhet në një lartësi 680 metra mbi nivelin detar dhe në regjistrimin e vitit 2011, kishte banorë. Qyteti quhet në gjuhën turke-florina, hebreje-plurina, shqip-follorina, bullgarisht dhe sllavo-maqedonase-leri, pra emrin e sotëm qytetit-florina e ka nga turqishtja. Në kohën e lashtë quhej Lykea dhe i përkiste mbretërisë së nënës së Filipit II, fisit të ilirëve Lynkestëve të cilët e shtrinin mbretërinë e tyre përreth liqenit të Ohrit dhe kryeqendrën e kishin në qytetin e sotëm të Manastirit. Follorina (Florina-Leri) në shek.xv, ka pasur 200 familje të krishtera dhe 50 myslimane. Sipas të dhënave të vitit 1881, kishte mysliman dhe të krishterë. Francezi A.Synvet, profesor i gjeografisë në Liceun e Stambollit, më 1878 shkruan se qyteti i Follorinës kishte banorë. Ndërsa si Kaza Follorina, Synvet e quan me emrin Moglena dhe kishte banorë. Në një studim të vitit 1878, thuhet se Follorina ka pasur shtëpi ju jetonin mysliman (shqiptar, turq, pomak, ciganë, tartarë) dhe bullgarë. Ndërsa Kazaja e Follorinës kishte shtëpi ku jetonin mysliman (shqiptar, turq, tartar, pomak), bullgarë, vlleh dhe 790 ciganë. Në vitin 1893, udhërrëfyesi francez Viktor Berard shkruan se, M. Goptchevitch, në librin e tij: Macédonien und Alt Serbien, (Vienne, 1889), qyteti i Follorinës ka pasur osman, sllavë, shqiptar dhe 400 ciganë. Qyteti i Follorinës kishte 1500 shtëpi ku banoni shqiptar, sllavë të konvertuar në mysliman dhe vetëm 100 familje turke në një qytet kryesisht mysliman. Një lagje me 500 shtëpi të krishtera që na kujtojnë shtëpitë prej druri dhe rrugicat e Ohrit dhe Strugës. Ndërsa për prefekturën e Follorinës thotë se jetonin serb, shqiptar, turq, vlleh dhe ciganë. Sipas shifrave individuale, duke detajuar çdo fshat, para fillimit të luftërave ballkanike, prefektura e Follorinës kishte banorë. Nga këta, ose 67,3% e popullsisë flisnin maqedonisht dhe ishin të krishterë. Grupi i dytë më i madh ishin myslimanë turq, numri i tyre arrinte në 11,770 njerëz ose 15.7% të popullatës. Shqiptarët ishin të tretë në madhësi me njerëz, ose 9% e popullsisë. Nga këta ishin myslimanë dhe të krishterë. Kishte vlleh, romë (1.800 mysliman dhe 290 të krishterë), 300 hebrenj dhe 150 pomak mysliman. Në vitet e luftërave Ballkanike erdhën më Follorinë rreth 300 familje vllehe dhe sllavo-maqedonase nga Magarevo, Nizhepole, Trnovo-Manastiri. Në vitin 1912, popullsia e saj ishte 10 mijë banorë, nga këta 5 mijë mysliman turq, romë mysliman, 100 shqiptar mysliman, 50 shqiptar ortodoks, sllavo-maqedonas ortodoks, 150 vlleh ortodoks, dhe 300 hebrenj. Deri më 1924 FSHATRAT SHQIPTARE TE FOLLORINES Çfarë të dhënash fshehin regjistrimet e popullsisë (Lart) Follorina 1918 (poshtë) Bellkameni 1918 shumica e popullsisë të besimit islam u detyrua të largohet dhe në vend të tyre qeveria greke vendosi refugjatë ortodoks vlleh dhe maqedonas nga Manastiri dhe grek nga Turqia. Pas vitit 1922, në bazë të Marrëveshjes së Lozanës (30 Janar1923) për shkëmbimin e popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë edhe qyteti i Follorinës si shumë qytete dhe fshatra të Greqisë pësoj ndryshime të mëdha për nga numri i banorëve, të kombësive dhe besimeve fetare. Në këtë qytet dhe fshatrat e saj erdhën grek nga Azia e vogël dhe Kaukazi. Ata u vendosën nëpër shtëpitë e turqve dhe të shqiptarëve. Ndër vite qeveritë greke bënë spastrim etnik në Follorinë dhe fshatrat e saj duke përzënë në faza të ndryshme banorët që ishin me kombësi bullgare, turq, shqiptare, hebrenj dhe sllavo-maqedonasve gjatë luftës së Dytë Botërore dhe luftës qytetare greke Në vitit 1924, në bazë të marrëveshjes së shkëmbimit të popullsisë gjeografia e fshatrave për nga etnia e banorëve dhe e qytetit të Follorinës ndryshojë pothuajse tërësisht. Rreth 18 mijë mysliman turq dhe shqiptar u dëbuan për në Turqi, disa familje shqiptare preferuan të shkonin fshehurazi në Shqipëri. Një pjesë e shqiptarëve ortodoks paguan të holla zyrtarëve vendor grekë dhe ju mundësua të jetonin në shtëpitë e tyre. Ndërsa në shtëpitë e turqve dhe shqiptarëve që u larguan u vendosën rreth 11 mijë refugjatë ortodoks të ardhur nga Azia si grek, armen, rusë. U dëbuan në atë periudhë dhe mbi sllavo-maqedonas për në ish- Jugosllavi. Por, Selman Sheme shkruan në një punimin e tij se në vitet , u dërguan me forcë për në Turqi shqiptar, banorë të 24 fshatrave të Kosturit dhe 14 fshatrave të Follorinës. Këto fshatra, me largimin e popullsisë shqiptare myslimane për në Anadoll, filluan të asimilohen. Në regjistrimin e vitit 1928, që bëri qeveria greke në prefekturën e Follorinës u deklaruan banorë grek, sllavo-maqedonas, vlleh, 379 hebrenj, 75 turq, 70 shqiptar mysliman, një shqiptar ortodoks, 19 ciganë. Ndërsa në qytetin e Follorinës më 1928 u regjistruan banorë nga të cilët janë refugjatë të ardhur para vitit 1922 dhe refugjatë të ardhur pas vitit Nga banor të regjistruar, ishin grek ortodoks, sllavomaqedonas, 513 turq ortodoks, 284 izraelit, 255 vlleh, 48 shqiptar mysliman, 15 turq mysliman dhe 55 të tjerë. Sipas shumë studiuesve që janë marrë me çështjen e popullsisë të Follorinës pretendojë se regjistrimi nuk ishte saktë sepse qeveria greke fshehu numrin e vërtetë të banorëve jogrek. Përfaqësuesit e Komisionit Evropian Riki Van Boechoten dhe Helleen va nder Minne, në raportin e tyre të botuar më 2001, shkruanin se në prefekturën e Follorinës banorë flasin gjuhën sllave në familje, gjuhën shqipe, 789 gjuhën vllehe, gjuhën pondiaka(një dialekt i gjuhës greke të refugjatëve nga Deti i Zi) dhe gjuhë të përzier-mixed. Termi refugjat është përdorur për të përcaktuar grekët e ardhur nga Thraka turke, Azia e Vogël, Kaukazi të cilët u vendosën në Greqia në bazë të marrëveshjes midis Greqisë dhe Turqisë më Nga kjo marrëveshje më shumë nga të gjithë u dëmtuan shvijon në faqen 18

6 18 E diel, 15 korrik 2012 SUPLEMENT STUDIMI JAVOR I qiptarët mysliman të cilët i braktisën fshatrat e tyre nga dhuna që ushtroi shteti grek duke i futur në kategorinë të banorëve me kombësi turke. Fakte historike mbi shqiptarët e Follorinës Fshatrat shqiptar të prefekturës së Follorinës Studiuesi arbëresh prof.dr.antonio Bellushi shkruan në librin e tij: RICERCHE E STUDI TRA GLI AR- BERORI DELL ELLADE, se në Follorinë janë 8 fshatra që flitet gjuha shqipe ende nga banorë si: Bell-Kamen (Dhrosopigji), Negovan (Flamburon), (Idhrusa), Kotori Ano (Ano Ydhrusa), Lehovo(Lehovo), Negoçan (Niki), (Tripotamos), Mahalla (Tropaiohos). Shkrimtari dhe publicisti grek Dhimitri Lithoksus shkruan për 18 fshatra të Follorinës që banoheshin nga shqiptarët mysliman dhe ortodoks para se të vinin refugjatët në vitin Gjeografi shqiptar prof.dr.selman Sheme në një studimin e tij shkruan se më 1912, në Kazanë e Follorinës kishte 22 fshatra me shqiptar të krishterë. Por në shkrimin e tij prof.sheme nuk na jep emrat e fshatrave apo të dhëna të tjera të mjaftueshme, megjithatë ai është më afër si numër për fshatrat shqiptar pa përcaktimin e besimit fetar. Nga kërkimet që kam bërë në disa biblioteka dhe arkiva të huaja na dalin mbi 20 fshatra të prefekturës së Follorinës që kanë qenë banuar nga shqiptarët ortodoks dhe mysliman të cilët pas viteve 1912 dal ngadalë i kanë braktisur këto vendbanime ose janë asimiluar nga presionet e shtetit grek dhe në vend të tyre qeveritë greke kanë vendosur refugjat të ardhur nga Azia e Vogël dhe vlleh. Në vitin 1993, Komisioni Evropian financoj një studim për prefekturën e Follorinës në lidhje për përdorimin e gjuhëve të pakicave në këtë pjesë të Greqisë së Veriut. Studimi u krye në terren në shator 1993, dhe u vërejt se në prefekturën e Follorinës dhe Aridea përveç gjuhës shtetërore, greqishtes ende fliteshin nga banorët maqedonishtja, vllahishtja, shqipja, turqishtja, rome dhe dialekti i gjuhës greke e folura nga refugjatët të ardhur nga Deti i Zi. Ky studim përfshiu 72 fshatra nga 139 që janë në këtë rajon dhe u krye nga Riki Van Boechoten, profesoreshë e Historisë, Arkeologjisë dhe Antropologjisë në Universitetin e Thesalisë në Greqi. Autore e disa punimeve shkencore dhe librave rreth historisë dhe antropologjisë. Gjithashtu në këtë studim mori pjesë Helleen va nder Minne. Studimi në fjalë ju paraqit Komisionit Evropian me titull: Gjuhët e pakicave në Greqinë Veriore, vizitë studimore më Florina dhe Aridea, shator, Nga ky studim doli se ende në 3 fshatra të prefekturës së Follorinës banojnë shumicë shqiptar, dhe në 3 të tjerë janë pakicë. Më poshtë po sjellim shënime të bërë ndër vite nga studiues të huaj rreth numrit të banorëve, përkatësisë kombëtare dhe fetare. Këta studiues shpeshherë i paraqitnin banorët në bazë të interesave politike të shteteve që i financonin rreth kërkime për regjistrimin e popullsisë në prefekturën e Follorinë. Fshatrave u janë ndërruar emrat pas vitit 1924 e deri më 1928 ku përfundojë ky proces. Sëbashku me ndryshimet të emrave të fshatrave filloj procesi edhe të ndryshimi të mbiemrave të familjeve jogreke. Shumë fshatra nga luftërat ballkanike, botërore dhe dhuna që ushtronte shteti grek janë zhdukur nga harta, pra nuk ekzistojnë më. Banorët e tyre për ti mbijetuan këtyre ngjarjeve kanë emigruar në Evropë, Sh.B.A ose në vendet fqinje me Greqinë si në Shqipëri, FYRO- Follorina ushtar shqiptar Maqedoni dhe Turqi. Këto fshatra mund ti gjejmë sot vetëm nëpër kujtesën e historisë, atëherë kur popujt e etnive dhe besimeve fetare të ndryshme jetonin sëbashku në paqe. 1-VARTOLON Emri ju ndërrua në Vartholomaios dhe më 1928 në Agjios Vartholomaios. Vartolon ishte një fshat i vogël, më 1889, kishte 125 të shtëpi krishterë dhe 80 mysliman. Para luftërave Ballkanike, ky fshat banohej vetëm nga shqiptarët. Në vitin 1912, banonin 460 shqiptar mysliman. Mbretëria e Greqisë me anë të ushtrisë së saj bëri regjistrimin e popullsisë në shtator 1913 dhe në Vartolon u regjistrua 343 njerëz. Nga fundi i vitit 1924, shqiptarët mysliman detyrohen ta braktisin fshatin dhe në vend të tyre u vendosën refugjat nga Deti i Zi dhe Kaukazi. Në regjistrimin e vitit 1928 u regjistruan 370 banorë grek 2-VINENI Sot quhet Pili dhe i përket bashkisë së Prespës të prefekturës së Follorinës. Në vitin 1912 në këtë fshat banonin vetëm 230 shqiptar mysliman. Në regjistrimin e vitit 1913, u regjistruan 224 banorë. Disa vite më vonë pasi shqiptarët e braktisën fshatin në vend të tyre qeveria greke solli 200 refugjat nga Azia e Vogël dhe në vitet 1950 solli edhe disa vlleh nga Epiri. Në këtë fshat ka qenë selia e Qeverisë Demokratike ose Qeveria e Malit siç e quanin gatë luftës qytetare greke të Ky fshat ishte vendi i qëndrimit të sekretarit të përgjithshëm të partisë komuniste greke Nikos Zahariadhit. 3-VRAPÇINI Më 1926 fshati mori emrin Himadhin. Më 1912 ishte një fshat i vogël me 40 banorë mysliman turq të cilët u larguan për në Turqi më Në vitin 1928 erdhën për të banuar në këtë fshat 50 shqiptar ortodoks. Fshati gjendet buzë liqenit Himadhitidhas, më 1928 disa shqiptar nga Lehova erdhën dhe blenë shtëpitë dhe tokat nga turqit që u larguan. Banorët shqiptar nga Lehova që erdhën kanë mbiemrin Taçi dhe i pari i tyre quhej Anastasios Taçi dhe fëmijët e tij Nikola dhe Evangjel Taçi. Pas disa vitesh një turk hodhi në gjyq familjen Taçi dhe Stefanidhi se nuk ia kishin blerë shtëpinë dhe tokat, por pas shumë gjyqesh dhe me rreth 40 dëshmitar familja Taçi dhe Stefanidhi e fitojnë gjyqin për pronat në fshatin Himadhin. Banorë të tjera nga Lehova që mërguan në këtë fshat janë Petro Stefanidhi dhe Dhimo Petros. Pas luftës qytetare , një pjesë e familjes Taçi dhe Stefanidhi emigruan në Sh.B.A dhe Australi. Ndërsa banorët e tjera u shpërngulën përgjithmonë në fshatra të tjerë si në Lehovë, Amidio, Kostur, Follorinë, Ptolemaidha, Nausa dhe në Selanik. Nga viti 1951 e deri më 1971, Himadhi ishte një fshat i braktisur. Ndër vite qeveritë greke bënë spastrim etnik në Follorinë dhe fshatrat e saj duke përzënë në faza të ndryshme banorët që ishin me kombësi bull- gare, turq, shqiptare, hebrenj dhe sllavo- maqedonasve gjatë luftës së Dytë Botërore dhe luftës qytetare greke BELL-KAMEN Pas vitit 1928 quajt Dhrosopigi. Nga ky fshat është, njëri nga luftëtarët e çështjes shqiptare, Spiro Bellkameni ( ). Ai luftoj me çetën e tij kundër ushtrisë osmane, kundër kishës greke dhe Fanarit. Përjashtoi forcat ushtarake greke nga Ballkameni e Negovani. Më 18 Maj 1901, duke luftuar me forca të dërguara nga kisha greke në Follorinë, u plagosë rënd. Spiro Bellkameni u priu çetave që hynë në Korçën e çliruar, të cilët në kokë mbanin kësula të bardha ku shkruheshin fjalët: Liri a Vdekje! U vra në pabesi në tetor 1912, vetëm pak ditë para se të shpallej Pavarësia e Shqipërisë. Spiro Bellkameni ka thënë Gjer sot punova për botën, paskëtaj do punoj për kombin tim. Revista Ylli i Mëngjesit i vitit 1918 shkruan për Spiro Bellkamenin: Tradhtia dinake dhe e poshtër rrëmbeu një nga trimat të shquar. Veprat e tij janë të gjalla, Jeta, veprat atdhetare të Spiro Ballkamenit janë të ditura prej çdo shqiptari Bellkameni (Dhrosopigi) dhe Negovan (Flamburo) ende ruajnë traditat shqiptare sidomos në dasmat e tyre. Një studim rreth martesave tradicionale shqiptare në këto dy fshatra ka botuar vite më parë në revistën BESA që e botonte Lidhja e Arvanitasve të Greqisë shkrimtari Harallambu Stiliadhi. 5-ELEOVÁ Është një fshat që rreth vitit 1878 i përkiste Kazasë së Kosturit dhe në fund të shek.xix i takojë Kazasë së Follorinës. Qeveritë greke duke parë rëndësinë antike të Eleovës ja ndërruan emrin në Lakkia dhe më vonë Levaja (Ëåâáéá). Sot i përket bashkisë Filota dhe ka rreth 826 banorë. Është vend me interesa arkeologjike. Një studim të Lena Jankovski dhe Alex Bakratcheff për ndryshimin e emrave sllavë të 804 fshatrave në Greqinë e Veriut në emra grek, shkruajnë se Eleova i përkiste Kosturit dhe me emrin Lakia. Pra, Lakia ose Lakkia që tej mori emrin Levaia kemi të bëjmë me Eleovën dhe jo me Elevis siç shkruan studiuesi grek Dhimitri Lithoksu. Ne e kundërshtojmë këtë në bazë të burimeve shkencore që Eleovo është quajtur Lakkia dhe më vonë Levaia. Herodoti shkruan: Tani pasardhësi i shatë i këtij Aleksandrit ishte Perdiças i cili së pari u bë despot i maqedonasve, dhe që këtu vijon:- Nga Argos kanë ikur për te ilirët tre vëllezërit pasardhësit e Temenos, Gauanes, Aeropos dhe Perdikas, duke kaluar nga ilirët në pjesët e sipërme të Maqedonisë, ata erdhën në qytetin e Lebaia.

7 SUPLEMENT JAVOR I STUDIMI E diel, 15 korrik (Majtas) Familje shqiptare bellkameni (Lart) Florina 6-ELOVO Më 1928, u emërtua në Ellatia. Rreth vitit 1878 i përkiste Kazasë së Kosturit, por pas disa vitesh u regjistrua si fshat që i takoj Kazasë së Follorinës. Ndodhet në perëndim të Bellkamenit dhe ka qenë i banuar që në kohët e lashta ku në kishën e dëmtuar e Shën Gjergjit gjendet varre të vjetra. Në hartat e vjetra të kohës së Bizantit fshati emërohet Elovo. Në vitin 1937, mbi rrënojat e kishës dhe me gurët e varreve u ndërtua një shkollë për fëmijët e fshatit. Ky fshat ka qenë i vogël ku jetonin vetëm shqiptar ortodoks të cilët e braktisën atë. Në këtë fshat të vogël ka pasur një kishë dhe një shkollë fetare. Pas vitit 1950 nuk ekziston në hartën e fshatrave në Greqi. 7-GERMAN Më 1926, ju ndërrua emri në Agjios Germanos. Agjios Germanos (Shën Gjermanos) është një fshat malor që dikur i përkiste prefekturës së Prespës, ndërsa sot i takon asaj të Follorinë. Gjendet në kufirin midis Greqisë dhe Maqedonisë. Ky fshat ndodhet 48 km nga Follorina dhe 54 km nga Kosturi. Më 1912 jetonin sllavo-maqedonas të krishterë dhe 130 shqiptar mysliman të cilët më 1924 i braktisën shtëpitë e tyre. Ndërsa maqedonasit e braktisën përfundimisht fshatin në përfundim të luftës qytetare më Ata emigruan në ish-jugosllavinë dhe në vendet e Europës Lindore. Në vend të tyre qeveria greke vendosi refugjatë nga Azia e Vogël dhe vlleh nga Epiri. Para luftës qytetare greke fshati numëronte banorë dhe u shkatërrua tërësisht. Sot banojnë rreth 250 njerëz të cilët merren kryesisht me punë bujqësore, blegtori dhe turizëm. 8-KLESHTINO GORNO (Kleshtino e Epërme) më 1926, u emërtua Ano Klines. Më 1912 jetonin 850 shqiptar mysliman të cilët e braktisën fshatin pas vitit Në vend të tyre u vendosën grek nga Thraka, Azia e Vogël dhe 100 maqedonas. Shqiptarët mysliman ju ndalua tua shisnin shtëpitë dhe tokat grekëve të ardhur nga Thraka Lindore kështu ata morën me vete pak gjëra në ikjen me nxitim nga frika e vrasjeve nga ana e grekëve. Më 1926 refugjatët e ardhur filluan punimet për ndërtimin e kishës së parë e cila përfundoj më Ky fshat ndodhet vetëm 8 km larg qytetit të Follorinës. Karvan shqiptar, rruges per ne Follorinë, KLESHTINO DOLNO (Kleshtino e Poshtme) më 1926 u quajt Kato Klines. Në vitin 1912 jetonin afërsisht 450 maqedonas të krishterë dhe 350 shqiptar mysliman. Më 1924 shqiptarët mysliman e braktisën fshatin dhe në vend të tyre u vendosën nga qeveria greke refugjatë nga Kaukazi. Më 1928 në këtë fshat jetonin 500 maqedonas dhe 300 refugjatë. Maqedonasit pas disa vitesh e braktisën fshatin duke u vendosur në ish- Jugosllavi dhe në vendet e Europës Lindore. 10-KLABUÇISTA Më 1926 ju ndërrua emri në Poliplatano. Në vitin 1912 banonin, 550 maqedonas të krishterë dhe 150 shqiptar mysliman. Shqiptarët mysliman e braktisën fshatin në vitin 1924, dhe në vend të tyre qeveria greke vendosi refugjatë nga Azia e Vogël që njihen me emrin Pondio. 11-KOTORI GORNO (Kotori i Epërm), më 1928 u quajtë Ano Ydhrusa. Më 1912 jeton në këtë fshat 220 maqedonas të krishterë dhe 40 shqiptar ortodoks. Disa familje shqiptare quheshin Petro Kaçura, Stravro Kaçura, Ilia Kristo për të cilët Stefos Grigoriu thotë se janë familje shqipfolëse me ndërgjegje greke. 12-KOTORI DOLNO Më 1927 ju ndërrua emri në Kato Ydhrusa (Idhrusa e Poshtme). Është një fshat i vogël ku jetojnë shqiptar të krishterë dhe maqedonas të krishterë. Më 1912 jetonin në këtë fshat rreth 650 maqedonas të krishterë dhe 200 shqiptar të krishterë. Në fund të luftës qytetare greke ( ) 35 familje maqedonase shkuan në ish-jugosllavi dhe 68 njerëz në vendet e Europës Lindore. Në vitin 1981, në Idhrusën e Poshtme banorët janë deklaruar shqiptar dhe maqedonas PLESHEVICA Më 1928 u quajt Kolhiqi. Ishte një fshat i madh ku jetonin rreth shqiptar myslimanë të cilët e braktisën më 1924, dhe në vend të tyre qeveria greke solli në vitin 1928, 350 refugjatë nga Kaukazi. 14-POPLI Më 1926 ju ndryshua emrin në Lefkonas. Ishte një fshat i vogël ku banoni shqiptar mysliman dhe maqedonas të krishterë. Më 1912 jetonin rreth 300 shqiptar dhe 200 maqedonas. Në vitin 1924 myslimanët e braktisën fshatin dhe në vend të tyre qeveria greke vendosi refugjatë nga Azia e Vogël. Pas luftë qytetare greke ( ) shumica e maqedonasve ikën në ish-jugosllavi dhe në vendet e Europës Lindore. Fshati sot i përket bashkisë së Prespës dhe është 42 km nga Follorina. Thuhet se fshati është ndërtuar në vitin MAHALLA Më 1929 u ndërruar emri në Tropaiuhos. Ky fshat përbëhej nga popullsi myslimane në vitin 1912, prej tyre 400 ishin turq dhe 100 shqiptar. Në vitin 1913 fshati u dogj i tëri dhe disa vite më vonë qeveria greke solli refugjatë nga Kaukazi, Azia e Vogël dhe Thraqi. Më 1928, në Mahalla jetonin rreth 240 refugjatë dhe 200 maqedonas. Gjatë luftës për Maqedoninë (1903-) midis grekëve dhe bullgarëve në Mahalla ka qëndruar heroi i Greqisë, arvanitasi Pavlo Mela i cili kishte miqësi me shqiptarët e Mahallës. 16-NEGOVANI Më 1928 ju ndërruar emri në Flamburo. Në këtë fshat banojnë ende shqiptar ortodoks dhe pak vlleh. Nga viti 1912 e deri 1928, në Negovan banonin rreth njerëz. Fshati Negovan është i njohur për atdhetarizmin e banorëve të tij për hapjen e shkollës shqipe dhe mbajtjen meshën në gjuhën shqipe që në fillim të shek.xx. Në këtë fshat kanë lindur shumë figura kombëtare, ndër ta përmendim papa Kristo dhe Theodos Harallambi Negovani, të cilët i vranë grekët më 1905, sepse u mësonin fëmijëve të fshatit gjuhën shqipe. Papa Vasil Gjergji është nipi i Negovanëve i cili më 1910, bëri përpjekje që në kishën e fshatit të mbante meshën në gjuhën shqipe dhe e goditën me thika gjatë meshës, vdiq më 16 janar 1910 në spitalin e burgut të Manastirit. Nga Negovani është dhe ish-ministri i brendshëm i Republikës së Shqipërisë Koçi Xoxe ( ), njëri nga figurat qendrore të Partisë Komuniste. Gjatë kohës së diktaturës komuniste është shkruar se Koçi Xoxe ishte sllavofon, por në Negovan nuk ka pasur asnjë familje sllavofone nga të dhënat e regjistrimeve të popullsisë. Në regjistrimin e vitit 1932 fshati kishte 210 familje të huaja që flisnin gjuhën shqipe dhe pak prej tyre gjuhën sllave dhe rumanishten, dhe 44 familje deklaruar hapët se janë shqiptar. 17-NEGOÇANI Më 1926 ju ndërruar emri në Niki. Më 1912 banonin 500 maqedonas të krishterë dhe 100 shqiptar mysliman të cilët e braktisën fshatin më Në vitin 1928, fshati kishte 580 maqedonas dhe 70 banorë refugjatë. 18-RAMBI Në vitin 1926 ju ndërruar emri në Lamos. Më 1912 banonin rreth 350 maqedonas të krishterë dhe 150 shqiptar mysliman. Në vitin 1903 shumica e shtëpive të fshatit u dogjën gjatë luftës së Ilidenit. Më 1924 shqiptarët e braktisën fshatin dhe në vend të tyre erdhën refugjat nga Turqia dhe maqedonas nga Prespa e madhe e Shqipërisë. Gjatë luftës qytetare greke ( ) maqedonasit u larguan nga fshati për në ish-jugosllavi dhe në vendet e Europës Lindore, dhe në vend të tyre qeveria greke solli 100 vlleh nga Epiri. *)Autori është historian

8 20 MUZEOLOGJI SH SH..com E diel, 15 korrik 2012 SUPLEMENT JAVOR I F OTOT A NALIZA Nga Frederik Stamati Ariola Prifti T ë gjithë atyreve që kanë vizitu ar Ekspozitën fotografike të Mbretërisë, të organizuar në katin e tretë të Muzeut Historik Kombëtar, do tu ketë rënë në sy veshja thuajse gjithmonë ushtarake e Mbretit Zog. Në ato kohëra rrëmuje, kur rendi i shtetit kërkonte diktat, uniforma me spaleta impononte forcën dhe forca ka aleat besnik impresionin. Pjesët që u identifikuan i përkasin një uniforme ceremoniale. Ato janë dy: fraku (xhaketë) dhe brezi i mesit. Fraku është prej stofi të zi, me qëndisma ari në jakë dhe në mëngë dhe me kopsa të arta në të cilat është stampuar gërma Z, që nënkupton emrin Zog. Kjo xhaketë është nga ata që përdoren për të paraqitur madhështinë nëpërmjet meritave. Në një dalje ceremoniale meritat shprehen me anë të dekoratave, urdhërave dhe medaljeve, që për një mbret janë vetëm të arta. Madhështia harmonizohet me vlerë. Në frakun e zi, të mbushur me filiqe ku vareshin dekoratat, ari shkëlqente më tepër dhe një mbret e ka të domosdoshëm shkëlqimin. Duke i u kthyer frakut, kushdo e merr me mënd që copa të jetë e një cilësie të lartë. Të tetëdhjetë vjetët e kaluara që nga koha e prodhimit nuk kanë arritur të lënë gjurmët e shkatarrimit, vetëm se filli i artë i qëndismave ka filluar të errësohet. Në hastarin e mëndafshtë të frakut ka të qepur etiketën e firmës prodhuese: Identifikohen dy pjesë nga uniforma ceremoniale e mbretit Zog Fraku prej stofi te zi PARIS TSCHOTT 11, RUE DU HAVRE Kjo adresë tregon një rrugë jo shumë larg Luvrit. Në këtë adresë ka qenë një rrobaqepsi artizanale ku stiloheshin dhe qepeshin veshje të ndryshme të kohës, edhe per personalitete. Sot aty ndodhet nje butik dhe pranë tij dyqane të shumta për veshje të ndryshme. Brezi i mesit është prej lëkure të erne, tepër e varfër me objekte, kërkon ekzemplarë dhe nga ky këndvështrim, identifikimi është i rëndësishëm. Përdorëm edhe fjalën zbulim. Pse? Herë-herë nëpër shkrime të ndryshme kemi përdorur për të tilla raste edhe këtë fjalë. Ne nuk e dimë akoma se si janë bërë pjesë e muzeologjisë shqiptare këta dy objekte. Por dimë se në vitin 1946 apo 1947, objektet e Muzeut Kombëtar dhe objekte të tjera të sekuestruara me urdhër, i kaluan fondit etnografik pranë Institutit të Shkencave. Nuk kemi gjetur akoma ndonjë inventar apo rregjistër, që do të na tregonte origjinën. Rreth dyqint objekte mbetën pa u rregjistruar dhe pa histori. Dhe të kesh në dorë një objekt për të cilin nuk di asgjë dhe ta identifikosh, është pa dyshim një zbulim i vërtetë. Dimë se në vitin 1946 apo 1947, objektet e Muzeut Kombëtar dhe objekte të tjera të sekuestruara me urdhër, i kaluan fondit etnografik pranë Institutit të Shkencave zezë i veshur me një thurje argjendi të larë me ar. Në mes ka një pafte vezake me shqiponjën me dy krerë në relief. Ky brez është përdorur me uniforma të ndryshme, siç edhe vërtetohet nga fotografitë e arkivit mbretëror. Në një vështrim kalimthi identifikimi, apo zbulimi i dy pjesëve të njërës prej uniformave ceremoniale të Mbretit Zog, duket një lajm pa rëndësi. Mirëpo muzeologjia jonë e kohërave mod- Mbreti Zog me kostum ceremonial dhe pjesë të uniformës që u indetifikuan se fundmi