RILINDASI. faqe 16. Kodra në roman, sot në ditëlindjen e piktorit. Në nderim të kujtimit të artistit të njohur Ibrahim Kodra, botojmë pjesë nga romani

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli SA KOHË NJERËZIT I PRESIN PËREGJIGJET NGA TRIBUNAT, DEMOKRACI S DO KETË NË SHQIPËRI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr:16 E diel, 22 prill rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online EDI RAMA, PROFECIA E 1992 Politika është si shkallare, duke u ngjitur bëhesh kurban Admirina Peçi P olitika më është dukur gjithnjë si një shkallare pa fund, në çdo shkallë të së cilës, duke u ngjitur, duhet të bësh kurban një pjesë të vetvetes.... E përfytyroj Edi Ramën piktor, ndërsa, i ulur në shkallët para Akademisë së Arteve, në këtë foto të gazetarit italian të Avvenire Giovanni Ruggiero, do të ngrihet e do ta ndërmarrë këtë rrugëtim, drejt politikës, e mbase shumëçka nga vetja do ta bëjë KURBAN. Kjo frazë ishte në të vërtetë një ftesë ngacmuese, ndërsa e lexova në krye të një interviste mbreslënëse, botuar në gazetën DRITA më 26 prill të vitit 1992, realizuar nga gazetari Arben Kallamata. Por vijimi i leximit ishte më sfidues. Herë-herë duket se Edi Rama piktor dhe intelektual aktivist i 1992, reflekton idetë e sotme për shumë koncepte mbi politikën, trashëgiminë dhe marrëdhëniet e intelektualëve me forcat politike. Mustafa Kruja, të fshehtat e jetës në një letër Në përgjigjen e tij për studentin Oruçi, Merlika rrëfen për rininë e tij, djalin Besimin që i vdiq, përpjekjen 15 vjeçare për fjalorin që ia kishin përvetësuar në Shqipërinë komuniste, etj... Arben Kallamata: Rama i 92 që njoh unë do ta komentonte ashpër Ramën e 2012 Admirina Peçi ë çkushte u zhvillua kjo intervistë e Nprillit 1992 mes Arben Kallamatës dhe Edi Ramës? Deri në ç pikë u përfshi Rama në ndryshimet e -90-ës, ç nënkuptonte ai me përcaktimin politikë antipolitike... Shumë detaje ngacmuese dhe një portretizim i veçantë i Ramës artist e intelektual i atyre viteve së bahsku me një pyetje aktuale për Ramën e 2012, zbulohen si më poshtë në këtë intervistë me gazetarin Arben Kallamata A ju duket pak profetike kjo interviste? Si në pyetjet tuaja por edhe në përgjigjet e Edi Ramës piktor trajtohen çështje, që po ndodhin sot, pas 20 vitesh? Apo mos ndoshta koha është ndalur në vend për shqiptarët?... faqe 16 Ndonjëherë frazat pa optimizëm të thëna në 1992, duket sikur janë thënë sot...e duket sikur demokracia s ka mbërritur kurrë në Shqipëri. Konceptin e ringjalljes e cila s duhet të mbështetet tek politika por tek individi, apo konceptin e gënjeshtrave të vjetra dhe të reja, deri tek përgjgijet e gatshme që shqiptarët edhe sot 20 vite më vonë vijojnë ti marrin nga tribunat...të gjitha këto e veshin këtë rrëfim më një tis gati profetik, të cilin nëse duam ta shpërfillim, do të na duhet të përqafojmë idenë se kjo intervistë na kujton që koha ka nceur në vend për shqiptarët. Edhe pse intervistuesi dhe i intervistuari përpiqen të flasin për artin e ta lënë mënjanë politikën, ajo vijon të ndërhyjë mes rreshtash. E megjithëkëtë, shumë probleme të artit dhe intelektualëve shqiptarë të fillimviteve 90-të shpalosen në analizën e thellë e mbresëlënëse të artistit Edi Rama... vijon në faqen Edi Rama në vitin 1992, foto e gazetarit italian Giovanni Ruggiero Rreshpja, vetmia e dhimbshme e një bardi të rrallë Vetmia e tij, si në jetë ashtu dhe në poezi, nuk ka dyshim është e dhimbshme. Sikur vetmia jonë, sikur vetmia e botës dhe sikur vetmia e universit... Mustafa Kruja Ju lutem, këtë deshir t emin diku e në mos e paçi gati, tash Ju vjen rasa me m a dërguem nji fotografí t Uejën kur t a keni. E âmbël, e çëmueshme fort ka qênë për mue edhe karta urimtare me katër nënshkrime të shokve t Uej universitarë aty. Por këtyne tash u përgjigjem mbë vete me adresën e Spiros. Jam gzuem pa masë qi Ramleh, 6.I.1953 I dashtuni mik, (Hamdi Oruçi) Nji dhuntí mâ e çmueshme për mue se letr e Juej për këtë vjetë të re, vetëm nji e tillë prej Petritit t em qi po kalbet në burgun e Tiranës qe tetë vjet e këndej kishte mujtun me qênë. Nuk më bieshin tekembramja ndër mênd as emni as tiparet e djaloshit bujar qi më pat falë atë kujtim të mallëngjyeshëm ditt e para të dhetorit 1944 në Vjenë. Si do t i mbajsha mênd, kur mênd në krye s më kishin mbetur? Por tash po e dij se kush ka qênë ai mik i dashun i t im bir të pafat. Mëngon edhe vetëm nji send: nji foto e Jueja pranë asaj të Besimit. E shënoni, paskeni mundun me e siguruem të kryemit e studimeve t Ueja në mjeksí. Qoftë bekuem prej Zotit kush qoftë bâmë shkaktar për këtë punë të bukur, për të mirën qi Ju ka bâmë Juve e shërbimin qi i ka bâmë tërthorazi vêndit t onë! Tue ndjekun argumentat e letrës s Uej, tash po më duhet me folë për... faqe Kodra në roman, sot në ditëlindjen e piktorit Në nderim të kujtimit të artistit të njohur Ibrahim Kodra, botojmë pjesë nga romani i porsa ribotuar,, Në kohën e britmës të shkrimtarit Visar Zhiti faqe 17 Uk Lushi ibri me lirika Vetmi Li Frederik Rreshpjes është një vëllim i mbushur plot me diamante poetike. Shumica e vjershave të këtij botimi janë aq të shndritshme, sa që lexuesit të cilët magjepsen prej bukurisë, do të ndihen të tunduar të lexojnë vjershat edhe nga katërpesë herë. Poeti Rreshpja ka shpirt të lindur poetik. Ritmi dhe sensualiteti i vargjeve në poezitë e këtij vigani janë ndër më të fuqishmet në historinë e vjershërimit shqip. Rrallë ndodh të hasësh vjershëtor që tregon zotësi në përdorimin e krahasimit, metaforës dhe pikësimit në mënyrë efektive, si Rreshpja. Sa për të ilustruar këtë konkludim, ja tri vargje nga faqet 14, 17 dhe 31: Trëndafili çeli në kopësht. Eh, si një psherëtimë. Netët e lumtura, si zilkatringëllijnë në degët e kujtesës... Lirikë Ti dole nga amforat e lashta të fund-detit Flokëmbështjellura me erë. Titulli i librit e reflekton temën besnikërisht vetëm sipërfaqësisht. Poeti Rreshpja është njeri i lirë dhe i zënë me krijimtari, në këtë aspekt... faqe 20

2 14 E diel, 22 prill 2012 SUPLEMENT DOSSIER JAVOR I 1992 INTER NTERVIST VISTA E 1992 EDI RAMA, PROFECIA E 1992 Politika është si shkallare, duke u ngjitur bëhesh kurban Sa kohë njerëzit i presin përegjigjet nga tribunat, demokraci s do ketë në Shqipëri Admirina Peçi vijon nga faqja 13...Kështjella e realizmit socialist, kontribuesit që e ngritën deri në qiell, e përballë kësaj, një koncept interesant për kështjellën e realizmit demokratik, mandej lumi i disidentëve që vërshoi në 90-ën e debatet për disidencë të vërtetë e të rreme... Edhe në hullinë e diskutimeve mbi artin biseda e Kallamatës dhe Ramës është tejet aktuale edhe sot. E parë në këtë këndvështrim, botimi i kësaj interviste në faqet e Rilindasit na u duk me mjaft interes. Sikundër edhe një intervistë aktuale për N, me gazetarin Arben Kallamata, i cili 20 vite më vonë, ka një pyetje thelbësore për ti bërë sot, Edi Ramës politikan: Sa i kanë hyrë në hak dhe sa e kanë mjegulluar lëshimet dhe kompromiset vizionin e tij fillestar? E thënë ndryshe, unë thjesht jam kurreshtar të di se si do ta komentonte Edi Rama i vitit 1992 Edi Ramën e vitit Duke pasur parasysh atë Edi Ramë që njoh unë, kam frikë se komenti do të ishte tepër ashpër... Në Plenumin IV? Rrënqethem i tëri kur imagjinoj Plenumin IV. Në atë kohë ku ta dish se ç do të bëja? Mund të isha armik i regjimit, por mund të isha ndoshta edhe spiun; mund të shihja se si më dilnin shokët në gjyq, por edhe mund të kisha sot me vete turpin e një dëshmitari të rremë. Në foto: Edi Rama në vitin 1992, foto e gazetarit italian Giovanni Ruggiero *** Disidentët Të rremët Kështjella e pamposhtur e realizmit socialist nuk ra nga Më vjen për të qeshur qielli me të gjithë disidentët e vitit 90. Me veten Intervistë me piktorin Edi Rama nuk qesh sepse nuk e kam quajtur veten Arben Kallamata: Ç lidhje ka arti me politikën? kurrë të tillë. Edi Rama: Mund të merrnit një përgjigje sikur këtë pyetje Disidentët janë të t ia bënit një politikani që merret me art, ose një artisti që tjerë. merret me politikë dhe jo mua, pasi unë merrem vetëm me art. Politika më është dukur gjithnjë si një shkallare pa fund, Të vërtetët në çdo shkallë të së cilës, duke u ngjitur, duhet të besh kurban një pjesë të vetvetes. lindjen dhe rritjen e Ata nuk kontribuan në Angazhimi im në proceset e vitit të fundit nuk është aspak Enver Hoxhës, ata vendosje lidhjesh me politikën, por vetëm protestë instiktive nuk ndenjën si e artistit ndaj gënjeshtrave të vjetra dhe të reja, që sjellin triumfatorë në bedenat e kështjellës së papërgjegjshmërinë, tjetërsimin dhe asimilimin e individit, realizmit socialist duke krijuar një shumicë, të mësuar me sytë përpjetë, për ti marrë si të mirëqena, si të vetmet të vërteta të mundshme, Sot përgjigjet e gatshme që vijnë nga lart-poshtë, (duke kuptuar Disidentët edhe sot e me lart jo lartësinë qiellore prej nga marrim frymën e zotit, gjithë ditën meditojnë por lartësinë e tribunës). A nuk ishin përgjigjet e gatshme që dhe punojnë, sepse e mbajtën të gozhduar në të pesë cepat e yllit të kuq, njeriun disidentët kanë moral, shqiptar? sepse protesta e tyre Personalisht, përgjigjet e pyetjeve të mia nuk më pëlqen aspak pikësëpari është t i marr nga lart, e kësisoj e kam të pamundur t i shmangem protestë ndaj vetes. tentacionit të prononcimit tim në publik, prononcim që më shumë se sa politikë, siç ju pëlqen politikanëve ta cilësojnë çdo qëndrim të pavarur, unë vetë do ta quaja politikë antipolitike, sipas konceptit të Havelit. Fjala vjen, kur pyes veten se sa do të vazhdojë errësira në Shqipëri, nuk më pëlqen të përgjigjeve që vijnë të gatshme nga lart, demokraci në Sh- në mjedisin tonë do të jetë i tjetërsuar në funksion të dëgjoj nga tribuna se nata e gjatë mbaroi dhe se tani filloi qipëri nuk do të ketë. Ju takon të gjithë atyre intelektualëve dita, sepse gjithkush që dëshiron të mendojë, mund ta kuptojë fare lehtë, që nata e gjatë e komunizmit nuk mund të para se të vihen me zell në shërbim të partive, të mbrojnë pa që e kuptojnë këtë, sado të paktë të jenë në numër, që për- mbarojë me mitingje, dhe as demokracia nuk mund të agojë kompromise individin, si të vetmen alternativë konkrete për me mitingje. Më vjen zor nga vetja kur njerëz që njihen për të ngritjen e një rendi demokratik që nuk mund të jetë kurrsesi ditur shkruajnë dhe thonë se më 22 mars erdhi demokracia, produkt i populizmit e i fundamentalizmit, por rezultat i përpjekjeve të vazhdueshme sipas principit të vetmuar dhe sol- sikur demokracia të ishte Plaku i Vitit të Ri, që do t ju sjellë shqiptarëve të materializuara në pako me fjongo të kaltra, idarë. ëndrrat e tyre shumëvjeçare. Në ditën historike të 22 marsit ne mundëm komunizmin dhe, në këtë mënyrë krijuam A.K. Nuk iu përgjigjët pyetjes... premisën themelore për të ngritur një shtet demokratik, por E.R. E di. ama nga krijimi i premisës tek krijimi i shtetit na ndan një kohë shumë më e gjatë se sa kohëzgjatja e entuziazmit të A.K A mund të bisedojmë dot vetëm për artin pa përmendur ligjshëm të fitores. Nejse nuk dua të zgjatem, dua vetëm të asnjëherë nocionin politikë, apo ndihesh sikur të censurojnë them se as kam pasur dhe as kam iluzione të bazuara tek mendimin? formulat magjike të tribunave, qofshin këto edhe më të kal- E.R. Jetojmë inercinë e diktaturës, domethënë imponimin e trat në botë. I besoj individit të lirë dhe, përderisa ky individ paaftësisë me anë të censurës, ose më saktë një lloj më të veçantë censure, kështu që edhe sikur të ndihem i censuruar, ngushëllohem me rastin që më jepet për ta pohuar këtë ndjenjë zyrtarisht, gjë që deri dje qe e pamundur. Para së gjithash këtu në Shqipëri, s më duket se bëhet fjalë ende për nocione politike. Tanimë dihet se ç ka u quajt këtu politikë për gjysmë shekulli me radhë qe thjeshtë një terror i organizuar policor mbi individin, ndërsa ajo që quhet sot politikë është një lëvizje mbarëpopullore e etur për demokraci. Në këtë kontekst vështirë t i ndash proceset e përshpejtuara që ndodhin në ndërgjegjen e çdo njeriu të artit në rrethanat e reja. Për këtë flet vetë amullia e madhe që ka pushtuar opinionin rreth meritave dhe përgjegjësive të artistëve në diktaturë, zhurma shurdhuese e mijëra intelektualëve impotentë nga të gjitha fushat e jetës shqiptare, të cilat shpresojnë se magjistarja demokraci do t ju japë më në fund kënaqësinë e orgazmës, ankim i pareshtur i virgjëreshave sterile, në trajtë burrash ose grash, që betohen se kurrë nuk kanë flirtuar me realizmin socialist. Arti apo më mirë ajo që kuptohet këtu me art, është përzierë

3 SUPLEMENT JAVOR I DOSSIER E diel, 22 prill Politika më është dukur gjithnjë si një shkallare pa fund, në çdo shkallë të së cilës, duke u ngjitur,, duhet të besh kur- ban një pjesë të vetvetes. Angazhimi im në proceset e vitit të fundit nuk është aspak vendosje lidhjesh me politikën, por vetëm protestë instik- tive e artistit ndaj gënjeshtrave të vjetra dhe të reja A nuk ishin përgjigjet e gatshme që e mbajtën të gozhduar në të pesë cepat e yllit të kuq, njeriun shqiptar? Kur pyes veten se sa do të vazhdojë errësira në Shqipëri, nuk më pëlqen të dëgjoj nga tribuna se nata e gjatë mbaroi dhe se tani filloi dita,...nata e gjatë e komunizmit nuk mund të mbarojë me mitingje, dhe as demokracia nuk mund të agojë me mit- ingje......as kam pasur dhe as kam iluzione të bazuara tek formulat magjike të tri- bunave, qofshin këto edhe më të kaltrat në botë... I besoj individit të lirë dhe, përderisa ky individ në mjedisin tonë do të jetë i tjetërsuar në funksion të përgjigjeve që vijnë të gatshme nga lart, demokraci në Shqipëri nuk do të ketë Intelektualët përpara se të vihen me zell në shërbim të partive, të mbrojnë pa kompromise individin, si të vetmen alternativë konkrete për ngritjen e një rendi demokratik Qindra dështakë të realizmit socialist, janë kapur pas anijes së ish-opozitës zyrtare për të vënë gjethen e fikut mbi të kaluarën e tyre të dështuar. Politika do të jetë më agresive sesa arti deri kur njerëzit ta kenë mbështetur shpresën për ringjallje tek ajo, ose ndry- she deri kur individi në Shqipëri, të jetë kaq pa vlerë sa ç është sot. keqas me moralin apo më mirë me atë që kuptohet këtu e moralshme, sepse qindra dështakë të realizmit socialist, ashtu si qindra të tjerë të paaftë, në shkenca, në ekonomi, ose ca më keq në vetë karrierën politike në PPSH, janë kapur pas anijes së ish-opozitës zyrtare për të fituar atë që paaftësia e tyre nuk ua dha në kohën e diktaturës. Në rastin më të mirë për të identifikuar me anë të së ashtuquajturës politikë, unin e tyre amorf e në rastin më të keq për të vënë gjethen e fikut mbi të kaluarën e tyre të dështuar. A.K. Po ja të flasim jashtë politikës për artin e realizmit socialist... E.R. Realizëm socialist, sociologjizëm vulgar apo barbari estetike, këto janë terma të mbyllura në vetvete që tani kanë mbetur në kujtimet e Enver Hoxhës, në përsiatjet e profesorëve me PROF përpara apo në fjalorin e atyre që kanë kohë për të humbur në mënyrë persekutivo-mediative. Kështjella e pamposhtur e realizmit socialist nuk ra nga qielli, ajo u ndërtua dhe u mbrojt me fanatizëm nga po ajo armatë, e cila sot e ka braktisur, e ka rrethuar dhe po e sulmon me teorizime që çdo idiot do t i kishte zili. Nuk arrij të kuptoj pse askush nuk e pranon hapur kontributin që ka dhënë në ndërtimin dhe mbrojtjen e asaj kështjelle, arsyet e jashtme dhe motivet e brendshme që e kanë shtyrë në një ndërmarrje kaq të nderuar për vështirësinë që paraqiste?! Artistit nuk mund ti bëhet gjyq, sepse është ai vetë që e gjykon vetveten e që pastaj zgjedh: të rrëfehet për hir të brezave që vijnë, apo të bëjë vepra të denja për një sistem të ri vlerash. Kur të tillë nuk gjenden a mund të mendosh se kemi të bëjmë me artistë? Sidoqoftë kujtdo i duhet kohë. Hë për hë magjia e rinovimit i ka pushtuar të gjithë të ikurit nga kështjella e Realizmit Socialist dhe është për të ardhur keq, kur sheh se ata jo vetëm nuk kanë kohë të na rrëfejnë gjësendi me vlerë, jo vetëm nuk gjejnë kohë të krijojnë gjësendi me vlerë, por edhe të ardhmen e shohin me sytë e të kaluarës. Ende ndihen të lidhur me ushkurin e shtetit, e me sa duket ëndërrojnë të ndërtojnë një kështjellë të re, që fare mirë mund ta quajnë kështjella e realizmit demokratik. A.K. Ju pyes për artet figurative. A mendoni se gjithçka e krijuar gjatë diktaturës i përket realizmit socialist? A ka vepra realiste dhe a ka vlera mes tyre? E.R. Pavarësisht se ju më pyesni kryesisht për artet figurative futemi përsëri në rrethin vicioz, ku ka mbetur armata e lartpërmendur në një kohë që gjërat janë relativisht të thjeshta, them relativisht të thjeshta, sepse mjaftojnë disa nocione fillestare të interpretimit filozofik të vlerës artistike, për të mos u futur në këtë rreth vicioz, ku në fakt kanë mbetur të gjithë ata që duan të ngrenë një sistem të ri vlerash sipas gjykimit marksist të së bardhës dhe të zezës. Kësisoj dialogu humbet çdo mundësi për të ekzistuar dhe sistemin nuk e përcakton ekzistenca e tij reale, por qenia në këtë apo atë krah të barrikadës, paçka se në këtë mënyrë shumëkush nuk e kupton si bëhet në të njëjtën kohë gjykatës dhe i pandehur, nëse do ti referoheshim konceptit bergsonian të së kaluarës si pjesë e së tashmes. E shihni që përsëri hyjmë në relacionet midis të ashtuquajturës politikë ekzistuese dhe të ashtuquajturit art i trashëguar nga e kaluara? Mendoj se arti i së kaluarës në vend që të bëhet kalë beteje për kalorësit, që pelerinën e kuqe e ngjyrosën në të kaltër, apo edhe për ata që pa dashje pelerinën e kaltër po e njollosin me të kuqe, duhet ti nënshtrohet gjykimit kritik në funksion të vlerës. Në këtë mënyrë ky art duhet parë në disa shtresa duke marrë përsipër rriskun e madh të keqkuptimit me faktorin kohë. Pikërisht ekziston në artin e të kaluarës një lidhje eksplicite midis veprës dhe politikës, e kjo i përket pothuajse të gjithë asaj që arriti të krijohej në sistemin ekzistues të vlerave me ndonjë përjashtim që përforcon rregullin. Mirëpo menjëherë pas kësaj lidhje eksplicite, që e nxjerr në pah veprën e artit si shprehje të politikës, duke rrezikuar të na vendosë në pozicionin e mohuesit marksist, gjejmë fenomenin e ambiguitetit të vlerave artistike. Duke qenë një shprehje simbolike e realitetit, arti është fenomen ambicioz që sipas kohërash e tendencash të ndryshme, mund të marrë edhe interpretime të ndryshme. Mbi prillin e thyer mund të ngresh kultin e diktaturës, po aq sa edhe kultin e pavarësisë së individit. Tendenca që e njejëson artistin me njërën anë të shfaqjes së simbolit, është melankolikisht marksiste, e kësisoj edhe kritika sipas kësaj tendence mbështetet mbi një subjektivitet ideologjik, i cili në të dy kahjet e tij mbetet në funksion të një politike të caktuar dhe i cunguar në funksion të gjykimit kritik. Gjithashtu s duhet të harrojmë në analizën tonë fenomenet artistike pannjerëzore, të cilat mund të gjejnë shtrat në të gjithë llojet e perceptimit të veprës, pavarësisht nga funksioni ideologjik, për të përfunduar pastaj me nocionin e thjeshtë filozofik sipas të cilit arti dhe politika janë dy gjuhë të ndryshme e për këtë, të paasimilueshme me njëra-tjetrën. Në kontekstin e këtyre shtresave mund të shihet më qartë arti i së kaluarës, i cili edhe pse përfshihet i tëri, të paktën arti që njohim deri tash, në çatinë e realizmit socialist, nuk mund të gjykohet nga baza e një politike, që tenton jo gjithmonë me sukses të mos jetë më ajo e dikurshmja, por nga baza e një sistemi të ri vlerash. Ajo që duhet të preokupojë ata pak artistë e njerëz të kulturës, të cilëve nuk iu fanepset para syve kështjella joshëse e realizmit demokratik, është pikërisht krijimi i një sistemi të ri të vlerave. Ky sistem kërkon artin e ri sepse përndryshe e bjerrim kohën kot me diskutime e artikuj që çdo sy gjakftohtë nga jashtë do ti merrte për bëma grindavecësh injorantë sikundër dhe janë në fund të fundit. Kemi përpara ëndrrën e një Shqipërie të re dhe trashëgojmë nga e kaluara dy Shqipëri: e Enver Hoxhës me gjuhë e duar të këputura dhe Shqipërinë e realizmit socialist me pushkë e kazëm në dorë e libër nën sqetull. Këto dy Shqipëri duhen organizuar thellë, nëse duam të bëjmë realitet ëndrrën e Shqipërisë së re. Artikujt e shumtë, krejt të cekët jo vetëm që nuk ndihmojnë në analizën që nevojitet, por ç është më e keqja, venisin ëndrrën. A.K.Sidoqoftë, nga të gjitha format e shprehjes artistike në këtë periudhë kaosi 1-vjeçar veç piktura ka qenë aktive. Të tjerat përegjithësisht kanë vegjetuar,, ose në atë pak raste lëvizjeje nuk kanë mundur t i shkëputen rutinës së më- parshme. Ç mendoni? E.R. Përgjithësisht piktorët shqiptarë nuk shkruajnë artikuj dhe kohët e fundit nuk kanë pasur rast të ndeshen për heroizmat e të kaluarës, duke përjashtuar ndonjë moment të veçuar. Nuk është hera e parë që pohoj se Shqipëria është një vend piktorësh dhe se ka disa piktorë të shkëlqyer me potencë. Tendenca për të kthyer potencën në art, në kushtet e reja të cilat janë shumë më të favorshme për piktorët, i ka shtyrë ata të punojnë dhe të hapin ekspozita. Në disa nga këto ekspozita ndihet që piktura ka hyrë në rrugë të re, e cila edhe pse është ende larg reflektimit të vlerave reale, që kanë këta autorë, mbetet e vetmja iniciativë konkrete në mjedisin shqiptar që tenton për nga Evropa. Nuk do të isha dakord që të tjerët kanë vegjetuar, por duhet të kuptojmë pozicionin e tyre tani që protektorati i shtetit nuk ekziston më. Piktorit i mjafton qoftë dhe një letër e një laps, ndërsa shkrimtarit i duhet shtëpi botuese, për të mos folur pastaj për regjisorë e aktorë. A.K. Çfarë roli ka në këtë mes komercializmi? E.R. Ka edhe komercializmi rolin e tij, por unë nuk fola këtu për ata që rendin pas turistëve, me plot të drejtë për vetë talentin dhe aspiratën e tyre... A.K. Në një intervistë të dhënë para disa muajsh gazetës tonë, keni përmendur pikat e një programi ambicioz të de- gës së arteve figurative në Akademinë e Arteve. Sa është realizuar ky program dhe sa mendoni se do të ndikojë? E.R. Ende jemi në komunizëm si mendësi dhe si potencial ekonomik. Kështu si të gjithë programet ambicioze të bëra në Shqipëri, ndoshta ka mbeture për të ardhmen. A.K. Si e shpjegoni që ju si dhe shuam të tjerë të brezit tuaj, ose edhe të brezave rrotull ndonëse të mbrujtur me programe socialiste i bëtë rezistencë rutinës, dhe ishit të parët që u hodhët drejt lirisë së shprehjes. Mos vallë programi mësimor nuk ka të bëjë fare, ose të paktën disa njohuri për real- izmin janë kurdoherë të domosdoshme? E.R. Pikë së pari nuk mendoj se jam mbrujtur me asnjë program socialist, as unë dhe as shokët e brezit tim. Së dyti ishim ne të parët që u hodhëm drejt lirisë së shprehjes, sepse koha ishte me ne. Nuk besoj se në përgjithësi jemi më trima ose më me talent se paraardhësit. Më me fat po. Hymë në shkollën e artit, por sidoqoftë ishte vetëm një fasadë, pas së cilës kush kishte talent, mund të vazhdonte të thellohej në punën e tij. Rrënqethem i tëri kur imagjinoj Plenumin IV. Në atë kohë ku ta dish se ç do të bëja? Mund të isha armik i regjimit, por mund të isha ndoshta edhe spiun; mund të shihja se si më dilnin shokët në gjyq, por edhe mund të kisha sot me vete turpin e një dëshmitari të rremë. Më vjen për të qeshur me të gjithë disidentët e vitit 90. Me veten nuk qesh sepse nuk e kam quajtur veten kurrë të tillë. Disidentët janë të tjerë. Ata nuk kontribuan në lindjen dhe rritjen e Enver Hoxhës, ata nuk ndenjën si triumfatorë në bedenat e kështjellës së realizmit socialist, ata edhe sot e gjithë ditën meditojnë dhe punojnë, sepse disidentët kanë moral, sepse protesta e tyre pikësëpari është protestë ndaj vetes. A.K. U munduam t i shmangemi politikës dhe më duket se nuk ia dolëm dot. Aty këtu na u fut nëpër rreshta. Të jetë vallë politika më e fortë, më agresive se sa arti. Nëse po e mendon këtë si një superioritet momental apo të përhershëm? E.R. Politika do të jetë më agresive sesa arti deri kur njerëzit ta kenë mbështetur shpresën për ringjallje tek ajo, ose ndryshe deri kur individi në Shqipëri, të jetë kaq pa vlerë sa ç është sot. Por kam besim se sa për paaftësi të politikanëve, aq edhe për shkak të zhvillimit të natyrshëm të tyre, shumë shpejt njerëzit do ta kuptojnë pse demokracia do të ishte sistemi më i keq, sikur sistemet e tjerë të mos ishin treguar edhe më të këqinj. Bisedoi: Arben Kallamata Gazeta Drita 26 prill 1992

4 16 E diel, 22 prill 2012 SUPLEMENT DOSSIER JAVOR I 2012 INTER NTERVIST VISTA E 2012 Admirina Peçi N ë çkushte u zhvillua kjo intervistë e prillit 1992 mes Arben Kallamatës dhe Edi Ramës? Deri në ç pikë u përfshi Rama në ndryshimet e -90-ës, ç nënkuptonte ai me përcaktimin politikë antipolitike... Shumë detaje ngacmuese dhe një portretizim i veçantë i Ramës artist e intelektual i atyre viteve së bahsku me një pyetje aktuale për Ramën e 2012, zbulohen si më poshtë në këtë intervistë me gazetarin Arben Kallamata A ju duket pak profetike kjo interviste? Si në pyetjet tuaja por edhe në përgjigjet e Edi Ramës piktor trajtohen çështje, që po ndo- dhin sot, pas 20 vitesh? Apo mos ndoshta koha është ndalur në vend për shqiptarët? ARBEN KALLAMATA: Rama i 92 që njoh unë do ta komentonte ashpër Ramën e 2012 RRËFIMI I GAZETARIT/ ARIT/...Isha i bindur se ai do të mbetej, siç e përcakton edhe vetë në intervistë politikë antipolitike, me një fjalë një kritik i përhershëm dhe i papajtueshëm me politikën. Me sa duket një rol i tillë është tepër i vështirë në Shqipëri... Më tepër do të anoja nga a dyta - domethënë që gjërat, në thelb, kanë ecur shumë ngadalë. Politikanët kanë mbetur thuajse po aq të etur dhe të pangopur sa edhe 20 vjet të shkuara, ndonëse metodat e tyre janë stërholluar dhe zbukuruar. Sidoqoftë, nuk mund të jesh fare skeptik dhe të mos e pranosh se gjërat kanë ndryshuar. Forca politike dhe politikanë të sotëm as guxojnë t i shkojnë në mend, aq më pak të dalin hapur në mbrojtje të gjërave për të cilët ata ulërinin dhe përbetoheshin para njëzet vjetëve. Pavarësisht nga interesat dhe praktikat e përfitimit sa më të madh dhe më të shpejtë, unë them se politikanët e sotëm kanë mësuar dhe vazhdojnë të mësojnë çdo ditë nga lidhjet e vazhdueshme me Europën dhe Perëndimin në përgjithësi. Ju e pyesni për politikë një artist, e mandej kur e vendosni të mos flisni më për poli- tikë, piktori vijon të flasë për politikë deri në fund të bisedës... A e mendonit atëherë se ai njeri do të ishte një ditë lider i të ma- jtës në Shqipëri? Atëherë kur është kryer intervista vërtet nuk e mendoja. Dhe kjo për disa arsye. Në 1990-tën (ndoshta edhe qysh në gjysmën e dytë të 1989-tës) Edi Rama, bashkë me Ardian Klosin dhe të tjerë, u bënë shumë të njohur me refleksionet që organizonin në Institutin e Lartë të Arteve. Disa prisnin që ata të ishin aktivë edhe në organizimet politike që pasuan lëvizjen e Dhjetorit të, por kjo s ndodhi. Unë, personalisht, nuk e kam dashur politikën dhe jam përpjekur t i qëndroj sa më larg, prandaj edhe këtë mosangazhim të Ramës në atë kohë e kam parë me simpati. Unë isha i bindur se ai do të mbetej, siç e përcakton edhe vetë në intervistë politikë antipolitike, me një fjalë një kritik i përhershëm dhe i papajtueshëm me politikën. Me sa duket një rol i tillë është tepër i vështirë në Shqipëri dhe rrethana të caktuara të detyrojnë ta braktisësh lirinë dhe komoditetin etiko-moral që të jep ai, për t iu përveshur gjërave vetë. Kthimi nga një individ i pavarur e me mendime të lira, në politikan të heq lirinë, të detyron t i nënshtrohesh një disipline të caktuar, të kufizon veprimet. Në 1992 ishte e vështirë ta përfytyroje Edi Ramën në këtë rol. Por ajo që ishte edhe më e pamundur për t u përfytyruar në atë kohë ishte që Rama të kthehej në udhëheqës të Partisë Socialiste. Kush i ka përjetuar nga pranë zhvillimet politike të viteve në Shqipëri e di mirë që, në atë kohë Partia e Punës së Shqipërisë sapo kishte ndërruar emrin dhe shndërruar në Parti Socialiste. Ndërrimi i emrit u krye në një kongres të Partisë së Punës. Strukturat organizative, anëtarët e partisë dhe përkrahësit e saj mbetën po të njëjtët. Nuk pati asnjë ndryshim. Madje edhe celulat organizatave bazë të partisë Edi Rama, për këdo që e ka ndjekur në vitet ishte një nga zërat më të artikuluar për demaskimin e komu- nizmit dhe të Partisë së Punës, për ata që rinia e fillimit të viteve 1990të i quante kasketat. Për këto arsye unë në atë kohë nuk kisha asnjë mënyrë se si ta mendoja që do të vinte një ditë dhe Edi Rama do të bëhej kryetar i Partisë Socialiste dhe do të mbështetej edhe te votat e kasketave vazhduan të vepronin për një kohë të gjatë - dhe ndoshta vazhdojnë edhe sot e kësaj dite. Ndërkohë, Edi Rama, për këdo që e ka ndjekur në vitet ishte një nga zërat më të artikuluar për demaskimin e komunizmit dhe të Partisë së Punës, për ata që rinia e fillimit të viteve 1990të i quante kasketat. Për këto arsye unë në atë kohë nuk kisha asnjë mënyrë se si ta mendoja që do të vinte një ditë dhe Edi Rama do të bëhej kryetar i Partisë Socialiste dhe do të mbështetej edhe te votat e kasketave. A mbani mend prapaskena nga ai takim, pra detaje që s janë përfshirë në këtë inter- vistë të botuar? D.m.th. ku jeni takuar,, si ishte veshur Rama piktor,, si sillej, sa i sig- urt ishte në përgjigje, sa meditativ... Gjatë kohës që punoja në gazetën Drita kam pasur rastin të bashkëpunoj disa herë me Edi Ramën. Ishte modern dhe biseda me të të sillte kënaqësi intelektuale. Jemi takuar në mjediset e Lidhjes së Shkrimtarëve. Të them të vërtetën, nuk i mbaj mend detajet e kësaj interviste, por më ka mbetur në kujtesë fakti që Edi Ramën ishte vështirë ta kapje. Me një fjalë, i kërkoje diçka për të cilën ai binte dakort, pastaj duhet t i jepje këmbëve e të bridhje për ta gjetur përsëri që t ia merrje. Është e pamundur të them se si vishej, pasi unë nuk ua ve shumë veshin veshjeve (aq më pak te burrat). Por mund të them që Rama ishte elegant dhe nuk mund të thuash se dukej si piktor, në kuptimin shabllon të fjalës. Domethënë, nuk mbante berete të zezë të shkarë pak anash, dhe as bluzë me vija paralele. Unë e kujtoj si një njeri me humor paksa të ndryshueshëm - herë ishte tepër i këndshëm, komunikues dhe i qeshur; herë tjetër ishte pak i ashpër, ndoshta arrogant. Gjithmonë i bindur që kishte të drejtë për ato që thoshte. Nëse do ta intervistonit sot Edi Ramën, për çfarë çeëhtje do të interesoheshit? Nëse do ta intervistoja sot Ramën unë do të isha kurreshtar të dija sa i kënaqur është ai me vetveten. Me një fjalë, a mendon ai se e ka kryer apo po e kryen rolin që mund Në foto: Gazatari Arben Kallamata në fillimvitet `90-të (siper) faksimile e gazetës drita 26 prill 1992 ku u botua intervista e Edi Ramës dhe duhej të luante në zhvillimin e shoqërisë së sotme shqiptare. Kur Rama befasoi shumë njerëz me vendimin për t iu futur politikes dhe, veçanërisht me kahun që zgjodhi për ta bërë këtë, unë mendova se po synonte emancipimin e një force politike që mbante me vete shumë bagazhe të dyshimta (për të qënë sa më i butë). Në këtë vështrim dalja e tij në politikë për mua ishte një zhvillim pozitiv, pasi u pa si një njeri që po merrte përsipër të pastronte diçka vërtet të vështirë për t u pastruar. Natyrisht, që një politikan të vërë në jetë agjendën e vet, atij do t i duhet të bëjë shumë kompromise, lëshime dhe marrëveshje të pakëndëshme, jo vetëm me ata që ka përreth, por edhe me vetveten. Pikërisht këtu qëndron edhe pyetja: sa i kanë hyrë në hak dhe sa e kanë mjegulluar lëshimet dhe kompromiset vizionin e tij fillestar. E thënë ndryshe, unë thjesht jam kurreshtar të di se si do ta komentonte Edi Rama i vitit 1992 Edi Ramën e vitit Duke pasur parasysh atë Edi Ramë që njoh unë, kam frikë se komenti do të ishte tepër ashpër.

5 SUPLEMENT JAVOR I PROZA E diel, 22 prill ARTISTI PËR ËRVJETORI Si sot më 22 Prill të vitit 1918 lindi piktori Ibrahim Kodra, i njohur si postkubisti i fundit në botë, ndërsa në Tirané vazhdon të jetë e hapur një ekspozitë antologjike me veprat e tij. Por ai ka 6 vjet që nuk është më. Do të donim ta kishim midis nesh, ta dëgjonim, t i merrnin autografe. Shkrimtari Visar Zhiti një mungesë të tillë të dhëmbshme do të këtë ndjerë, që ka futur si personazh në romanin e tij Në kohën e britmës, që të na i risillte, ta shikonim Në nderim të kujtimit të Ibrahim Kodrës, botojmë pjesë nga romani i porsa ribotuar. Ngjarja zhvillohet në Milano dhe ne sikur zbulojmë të përditëshmen e tij, bisedat, klubet, si punonte, shtëpinë, atë vetë, që sot sikur na duhet më shumë se çdo herë. Nga Visar Zhiti DON T MOVE! (Fragment) - Po vjen Maestroja, - tha Vilma, është me një shok. Piktori plak ecte rëndë-rëndë, tamam siç shkruanin gazetat Zhan Gabeni i ngjyrave. Xhaketë me kuadrate të bardha, pantallona me kuadrate të zeza, kapele me kuadrate të verdha, shall blu, të mëndafshtë rreth qafës, flokë të rralla, por me pak bisht pas, e kam shpikur unë, thoshte, pastaj u bë modë, këpucë me tre ngjyra të tjera. Ç ishte ajo te këmbët, kone e vockël? Jo, i kishte rënë llapa e njërës prej çorapeve. Veshur vërtet në mënyrë piktoreske. Gjithë mirësi në fytyrën e rreshkur, me rrudha të shumta, me një hundë të madhe e buzë të trasha, e poshtmja pak e kthyer, sytë e vegjël, të qashtër. Në gishta unaza të shumta si të arixhinjve, byzylykë dhe zinxhirë të florinjtë - Bah, duket që është i madh, - u entuziazmua Evgjeni. Mitik dhe ky... - Sa pleq të mirë ka Shqipëria, tha me vete, veçanërisht kur janë mërgimtarë! Po im atë si po plaket? Maetroja u drejtua për në tryezën e vet, tërhoqi karriken... Tjetri, që i shkonte nga pas, ishte burrë i ri, një poet italian, tha Vilma. Meraku i tij është nëse i shkon xhaketa me sherrin me gruan që bashkëjeton, kështu thotë. Kamerierët e dinin se ç duhej të sillnin si fillim. Maestroja hante pa u ngutur, me sqimë, i mbushte vetë gotat me verë, të kuqe patjetër, jo vetëm që s të bën dëm, por mirë gjithmonë, nga pak, se Zoti na e ka dhënë përjetësinë, njerëzit s dinë dhe vdesin, thoshte Kodra dhe dëgjonte ç thoshte tjetri, tundte kryet i qeshur, fuste lugën e madhe në tarator, i bërë për qejfin e tij. Mbaroi më përpara se tjetri në tryezë. Ti ha, i tha, peshku duket shumë i mirë, ka fosfor, të bën mirë për kujtesën, merr dhe ëmbëlsirë. E di ti që kam botuar në Corriere della Sera në faqet Salute për ushqimet dhe shëndetin, çfarë të forcon njëra dhe çfarë tjetra dhe si duhen përdorur? Vëri re frutat, çdo prodhim, ka formën e një organi të njeriut, të atij që i bën më mirë. Molla i bën mirë zemrës. Po edhe domatja, prite dhe shiko si është e ndarë na 4 xhepa si zemra. Se, po s e gjete ngjashmërinë së jashtmi, ndaje frytin, autopsi... shiko një rrotëz karrote, është si irisi, se i bën mirë syrit. Dardha, patëllxhani, ka formën e seksit të gruas, atë e ushqejnë më shumë si fiqtë që i duhen burrit të hajë, përnjiment e kam, farzat brenda ndihmojnë farzat. Dhe më vinin letra nga gratë, kërkonin të dinin se çfarë u bënte mirë... deri dhe për qerpikët më pyesnin. Pisha, thosha, të zjesh halat e tyre. Dhe qeshi. Maestro, pse s je martuar? Kam patur raste shumë, nuk u thosha unë ikni, iknin vetë, të duan të gjithin ato, unë vazhdoja të puno- KODRA NË ROMAN Sot, në ditën e lindjes së piktorit të famshëm ja. Maestros i sollën një pije tjetër me pak akull brenda. Duhej të ishte e fortë. Heshtëte dhe shikonte pa u kuptuar se po kqyrte përreth. Dhe kthente herë pas here gotën. Dhe filloi mrekullia. Ai nisi të bëjë atë për të cilën kishte ikur herët nga shtëpia, që para luftës, nga fshati i tij, nga atdheu, përshkoi qytete e shkolla dhe moshën e vet e u bë piktor, ndër më të njohurit, shkonte kudo me ekspozita, në të gjithë kontinentet, por vetëm në atdhe s mund t i çonte veprat e tij. Ishte i ndaluar ai lloj arti, modern, abstrakt, kubist, hermetik... Ai po vazhdonte të vizatonte mbi një gazetë çfardo. Ngadalë. Me qejf. E shikonte fletën e madhe, përllogariste shkronjat, vizat e tij, e anonte, hidhte sytë nga tryezat përtej. Nxori një tjetër tip stilolapsi nga xhepi i madh i xhaketës, me majë të trashë. Ik më merr një gjethe nga ajo vazoja atje, i tha atij që kishte pranë, jo, jo, atë tjetrën. E mori gjethen, e bëri shuk me gishtat e trashë dhe e ngjeshi mbi vizatimin. E kaloi disa herë lart e poshtë deri sa ajo lëshoi ngjyrë aq sa donte, një e blertë natyrale. Demokracia më e mirë është ajo në natyrë, kishte thënë Kodra në një intervistë, njëlloj janë palmat në Afrikë me palmat në Vlorë dhe ato s u bëjnë gjë mollëve. Edhe bari s ka frikë nga ullinjtë. Bëj një apel, Maestro, i tha gazetari, që në Shqipëri të votojnë për... Po pse që këtej do t i mësoj unë se ç duhet të bëjnë shqiptarët, e ndërpreu, ata e dinë vetë se ç duhet të bëjnë. Maestro, kanë kapur bashkatdhetarë të tu në stacion të trenit me drogë... S kanë faj emigrantët, tha ai i qetë, por qeveria, pse s u jep shtëpi e punë. Vazhdonte të vizatonte. Portret gjysmë i blertë dhe gjysmë natë dhe lajmet e botës. Nënshkrimi poshtë, për të cilën Pikasso i kishte thënë: firma jote është një vizatim më vete, shqiptari im. I bëri shenjë kamerieres. Iu Në foto: Ibrahim Kodra Maestro, pse s je martuar? Kam patur raste shumë, nuk u thosha unë ikni, iknin vetë, të duan të gjithin ato, unë vazhdoja të punoja afrua një shoqe e Vilmës. Çoja, të lutem, atij, i tha më zë të urtë. Uaa, sa bukur, kush e bëri, po bisedohej në tryezën tjetër, ai plaku, kush është kush?... Po, e kemi dëgjuar, faleminderit shumë, ç kujtim, do ta vë në kornizë. Ndërkaq Kodra po fshinte me cepin e shamisë së tij një pjatë të bardhë porcelani. Shko tek ajo gruaja matanë, i tha prapë shokut të tryezës, merri pak të kuqin e buzëve. Dhe po vizatonte i ngazëllyer mbi pjatë me të kuq buzësh. Sy, flokë, buzëqeshje, qafa e mjellmët. Çoja... ç mrekulli, sa me fat sonte! Uaa, che bello, a mund ta marr pjatën, i tha kamerieres gruaja e vizatuar. Po, po, urdhëri i Maestros. Dhe ajo sikur donte të thoshe diçka tjetër, po hapte çantën, të paguante të paktën verën a të porosiste ndonjë gjë tjetër, jo, jo, i tha Maestroja moskokçarës. Dhe ajo e puthi në faqe. Plaku u skuq. Mori pjatë tjetër bosh. Po shikonte nga salla. - Është e kotë t i lutesh, - po thoshte Vilma, - nuk dëgjon, vizaton atë që do ai, kush ta ketë fatin. Po grumbulloheshin njerëz përreth tij. Është Kodra i madh, po thoshin. E shikonin me adhurim si punonte. U afrua dhe Evgjeni. I doli nga pas. Si e lëviste dorën e trashë si degë të zhveshur. Maestro, sa rron ky vizatimi në pjatë? Jo dhe aq, nja 50 vjet, buzëqeshte. Një si zhurmë karrikesh, shtyrje dhe zëra, hapuni, ej, dhe dy burra të çuditshëm përballë, njëri me një gotë wisky në dorë dhe tjetri me një revole të gjatë në brez. - Bëja portret një zotnias tim, shpejt, këtu, - urdhëroi me një italishte çapraz ai i revoles. Tjetri me gotën e wisky-t ktheu karriken duke nxjerrë shpinoren e saj nga përpara, u plandos mbi të dhe fill po pozonte i kreshpëruar. Dhe po gajasej. Duhej të ishin ca çakërrqejf nga pija. Heshtje dhe ankth. Dhe një revole në brez. Dukej. - Një sheik arab me shoqëruesin, vijnë shpesh këtu, - u dëgjua të shpjegojë njëra nga kamerieret si për të qetësuar gjendjen. - Ishin lart. Panë vizatimet dhe morën vesh se na paskësh ardhur një piktor i madh. Plaku Kodra s tha asgjë. Pa u shqetësuar e vërejti shejkun si të ishte tigër pas hekurave. Mori një pjatancë, e rrotulloi dhe nisi të vizatojë. Në fillim mustaqet e pakta alla frënga. Shejku u zgjat që nga karrikja dhe buzëqeshi. Linja e gjatë e fytyrës, sytë... Prapë shejku lëvizi, iu afrua vizatimit, hetoi atje dhe u rregullua mbi karrike. E kishte harruar pozicionin e parë. Mjeshtri priti pak. Dhe po zhgarraviste flokët. Shejku qeshi dhe u ngrit përgjysmë. Piu një gllënjkë nga gota që i dridhej. Njëri vesh... Tjetri. Shejku u përkul përsëri mbi vizatimin dhe qeshi sikur e gjithë kjo punë të ishte meritë e tij. Pa nga njerëzit më këmbë përreth karrikes së tij, piu dhe një gllënjë tjetër dhe... - Don t move! bërtiti Maestro Kodra. Se si i doli zëri, si i kuajve. Sheiku ngriu. Shoqëruesi i tij vuri dorën mbi revolver, priste urdhërin. Martini u bë gati t i hidhej. Njerëzit panë njëri-tjetrin. Eja, futu në kuzhinë, i mërmëriti Vilma Adrianit. Vetëm piktori plak ishte i qetë dhe po vazhdonte të vizatonte sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Evgjeni shikonte i mrekulluar sheikun e ngrirë. Nuk lëviste sikur t i kishin bërë magji. A merrte frymë? Atij, siç duket, nuk i bërtiste kurrkush, zevzek siç duhej të ishte, vetëm urdhëronte. Dhe i plotësohej çdo dëshirë prej pasurisë që mund të kishte. Dhe ja, për herë të parë një plak në vend të huaj i klithi: mos lëvis! Dhe ai u pataks. Me sy të palëvizur shikonte piktorin. Zbuloi se kishte patur mall t i thoshin një gjë të pazakonshme për të, aq e zakonshme për të tjerët. Pra, kishte më të fuqishëm se ai dhe kjo e bënte që të besonte, se herë-herë kishte patur frikë nga fuqia e vet, të gjithë në jetën e tij prisnin prej tij dhe i bindeshin. Dikush e urdhëroi, Allah, Allah, bekuar qoftë! Edhe unë qenkam si të tjerët dhe kjo s është pak. Vizatimi mbaroi. Emri në fund si me shkronja arabe. Gjindja përreth duartrokiti. Bravo, Maestro! Sheiku në pjatancë shkëlqente si në pasqyrë, i qeshur dhe njerëzor. Plaku ia zgjati pa thënë asnjë fjalë. Sheiku e mori pjatancën me dy duar dhe gati sa s po fluturonte nga gëzimi. Diku tjetër fytyra e tij na paskësh tjetër tërheqje, sharm dhe një lloj sigurie, sa po e rikrijoi dikush mbi një sipërfaqe të pakët, të brishtë, të thyeshme, që i thirri: don t move! Ia dha pjatën shoqëruesit dhe i shtrëngoi dorën piktorit plak. Ha-ha-ha, qeshi dhe seç i tha në gjuhë e tij njeriut të vet duke ia marrë përsëri pjatën. - Sa para pagojmë? pyeti shoqëruesi. - Ikni! tha Kodra. Mirë është që pjatanca të lyehet me llak, për t u mbrojtur portreti. - Ka llaku këtu? Asnjë përgjigje. Shoqëruesi i shejkut iu drejtua përsëri Mjeshtrit: - Sa duhet pagojmë ne, thoni që firmos çekun ai. - Nuk dua gjë, ua thashë njëherë. - Zotëria im jo qetë, po nuk dha çmimin. - Dëgjoni, - ndërhyri më në fund ai që kishte qenë në të njëjtën tavolinë me Kodrën, - ç kini për të dhënë, çoheni në banak dhe vijmë e pijmë ndonjëherë tjetër këtu. Të gjithë qeshën me zgjidhjen. Dhe arabët ashtu bënë. Sheiku doli duke përshëndetur me njërën dorë, kurse me tjetrën mbante pjatancën e paketuar mirë në kuti picash. - E dini sa kanë paguar, - tha Vilma në tryezën, ku ishte Adriani me shokët dhe zuri kokën me duar, - qyqja, moj nane, e bëri llogarinë banakieri, sa të hanë darka për nja 20 vjet rrjesht këtu. - Për natë do ju vijmë, - tha seriozisht miku i tryezës së Kodrës. Maestroja buzëqeshte heshturazi. - Eja dhe vetëm, kur unë s do të kem kohë. - T ju njoh me Maestron? pyeti Vilma dhe pa marrë përgjigje i tha shqip: janë nga Shqipëria,duan t ju përshëndesin. - Po afrohuni, mor çuna, - i ndritën sytë Kodrës, - ç kemi andej? Si po janë punët? Ju si ja çoni? Uluni, bashkë jemi parë dhe një natë tjetër, i tha Adrianit, po, po, çfarë do të merrni, apo shkojmë në një lokal tjetër, Il sole mio? Është këtu afër, pijmë ndonjë gja. - Mjafton të jemi me ju, ku të doni...

6 18 E diel, 22 prill 2012 SUPLEMENT LETERKEMBIMI JAVOR I LETRA ETRAT E PANJOHURA L etra e mëposhtme, pason letrën e stu dentit Hamdi Oruçi që botuam javën e shkuar. Në përgjigjen e tij për studentin Oruçi, Merlika rrëfen për rininë e tij të hershme, djalin Besimin që i vdiq dhe plagë të tjera familjare, përpjekjen 15 vjeçare për fjalorin voluminoz, për të cilin kishte dëgjuar që ia kishin përvetsuar në Shqipërinë komuniste, lajmet që mori dhe si e përjetoi mbylljen e Luftës në Shqipëri, kujtime të shumta për ditët e kuvendit të Vlorës, ku ai nënshkroi Aktin e Pavarësisë, etj... Siç e thamë edhe herën e shkuar letrat janë botuar për herë të parë në Hyllin e dritës, ndërsa për lexuesin e gjerë i sjellim të plota, me lejen dhe kujdesin qe ka treguar për këtë botim Eugjen Merlika. Letra e Mustafa Merlikës për Hamdi Oruçin MUSTAFA KRUJA Të fshehtat e jetës në një letër Në përgjigjen e tij për studentin Oruçi, Merlika rrëfen për rininë e tij të hershme, djalin Besimin që i vdiq dhe plagë të tjera familjare, përpjekjen 15 vjeçare për fjalorin që ai kishte dëgjuar që ia kishin përvetësuar në Shqipërinë komuniste, etj... Ramleh, 6.I.1953 I dashtuni mik, (Hamdi Oruçi) Nji dhuntí mâ e çmueshme për mue se letr e Juej për këtë vjetë të re, vetëm nji e tillë prej Petritit t em qi po kalbet në burgun e Tiranës qe tetë vjet e këndej kishte mujtun me qênë. Nuk më bieshin ndër mênd as emni as tiparet e djaloshit bujar qi më pat falë atë kujtim të mallëngjyeshëm ditt e para të dhetorit 1944 në Vjenë. Si do t i mbajsha mênd, kur mênd në krye s më kishin mbetur? Por tash po e dij se kush ka qênë ai mik i dashun i t im bir të pafat. Mëngon edhe vetëm nji send: nji foto e Jueja pranë asaj të Besimit. E shënoni, Ju lutem, këtë deshir t emin diku e në mos e paçi gati, tash Ju vjen rasa me m a dërguem nji fotografí t Uejën kur t a keni. E âmbël, e çëmueshme fort ka qênë për mue edhe karta urimtare me katër nënshkrime të shokve t Uej universitarë aty. Por këtyne tash u përgjigjem mbë vete me adresën e Spiros. Jam gzuem pa masë qi tekembramja paskeni mundun me e siguruem të kryemit e studimeve t Ueja në mjeksí. Qoftë bekuem prej Zotit kush qoftë bâmë shkaktar për këtë punë të bukur, për të mirën qi Ju ka bâmë Juve e shërbimin qi i ka bâmë tërthorazi vêndit t onë! Tue ndjekun argumentat e letrës s Uej, tash po më duhet me folë për punimet e mija letrare. E të më falni nëse ky argument, për t a ndriçuem mâ mirë ndër disa aspekte të tij, ka me më shtwmë aty - këtu edhe jashta kufîjve të vet. Isha nja vjeç, n atë shkâmb të shênjtë e të dashun të Krujës ku kisha lemë, kur nxûna me kënduem gjuhën qi flitsha, tinëz për mos me më hetuem bashkë me atê qi më mësonte, Ibrahim Beg Podgoriçani, komandar i gjindarmërisë së vêndit. N atë moshë s dijsha me e kuptuem këtë frikë, por bâjsha ashtu si më thojshin, u ndëgjojsha të mëdhajvet. Veçse ato frasa, Mos të na shohë Ibrahim Begu, rueju, se po të pa t i ep veshët në dorë e tjera si këto më kishin mbetur të dhênduna në shpirt. E s ishte nji gjâ e rrallë qi më çonte kureshta me e pyetun veten: Pse vallë nuk dashka Ibrahim Begu qi të këndohet shqip? Si kisha mbushun 15 vjet moshë, më dërguen në gjymnaz të Janinës me nji tyrqishte qi mezi përtypsha, të nxânë prej një hoxhe tyrk në Ryshdije të Krujës. N atë internat pashë se qarkullojshin gjithë librat e Neim Frashërit dorë mbë dorë të studentavet shqiptarë e gjithmonë tinëz e me dró. Mosha kishte përparuem, mêndja ishte çelë e Histori e Skënder Beut e Neimit sidhe Shqipria ç ka qênë, ç êsht e ç do të bêhet e Sami Frashërit bânë të veten. 17 vjetsh isha bâmë Shqiptar i flakët, siç thuhej aso kohe. Në gjymnaz të Janinës, mbas nji aso kontrollimesh qi bâheshin herë mbas here prej policisë tyrke ndër studentat për libra e fletore të ndalueme qi vijshin së jashtmi, pata shpëtuem prej nji qime pa u dëbuem prej shkolle. Qeshë dëbuem mâ vonë në Mylqije të Stambollit ku bâjsha studimet e nalta, por qeshë pranuem rishtas mbas disa muejsh me shumë mundime e përkrahje. Fat i im, veç, ishte damë për tânë jetën, qe nji gjymsë shekulli, s kam dijtun të rroj as për vete as për familjen t eme: mênd, dije, vullnet, energjí, gjithë ç më kishte falë Zoti i shpenzova në nji drejtim, për një qëllim të vetëm pa shikuem djathtas e mângjëtas, por vetëm përpara. Me fjalë, me pêndë e me pushkë, në Shqipní të Mesme, në Mirditë, në Shkodër, në Shkup e në Vlonë luftova për lirin e atdheut t em. Djelmnija e brezit t em më pat adhuruem si leader, por 32 vjetsh më bâni ministër e aty e mbrapa më ktheu shpinën. Nji koleg i im i atëhershëm, Mufid Beg Libohova, më pat bâmë këto urime ironike: Gëzonem që u bêtë edhe Ju bej tani! Mufidi shihte si lëvizuer të valës së të rijvet intelektualë kundra bejleret qi kishte plasun në Shqipní aso kohe, smirën. I drejtë ase jo ky gjykim i tij, për mue paskish pasë bâmë profetí. Deri qi më ra me u mërguem në dhé të huej në 1924, s kisha shkruem veçse artikuj gazetash, tyrqisht në Stamboll kur isha student e mbrapa shqip në Shqipní. Gjatë mërgimit t em n Italí e në Helvetí përpilova fjalorin shqip dhe botova përkthimin Shqiptarët e Fuqit e Mëdhá të Vladan Gjorgjeviqit nga sërbishtja me nji para - e nji pasthânë. Për fjalorin kisha për bazë tre fjalorët kryesorë të shqipes n atë kohë: Meyerin, Kristoforidhin e Bashkimin. Shumë fjalë qi s kishin ata i dijsha ase i kisha Shumë miq janë përpjekun të më bindin me shkruem kujtimet e mija, qi janë mâ se 40 vjet historí shqiptare mbledhun vetë. Qenë bâmë nja 3000 faqe shkrim dore carta commerciale me viza. U dojshin pare shumë për me e shtypun. Pak kohë para katastrofës së 1944-s e pat marrë mbi vete Instituti i Studimevet Shqiptare. I pata dorzuem këtij gjithë shkrolën A të daktylografueme. Kur po u nissha për Vjenë, e pata vëndosun në nji kasë bashkë me sa lândë e burime tjera qi pata mujtun të mbledh për me e marrë me vete. Kur i dhashë dum se sa i vështirë kishte me qênë ai udhtim për mue n ato rrethana, u shtrëngova me e lânë atë barrë nja 50 kilesh. E lashë ndore nji miku. Miku âsht i sigurtë, por vepra ka tre anmiq të rreptë: miun (mînin), lagshtinën e komunizmën. Kam ndëgjuem se regjim i sodshëm ka botuem ase âsht tue botuem nji fjaluer shqip, të spjeguem shqip, pra mun ashtu si âsht i imi. Uroj qi t a kenë gjetun e botuem atje me çfarëdo emni, saku t a hanë mijt ase t a kalbë lagshtina. Populli shqiptar s bier gjâ, Në foto: Mustafa Kruja në një takim në Kosovë në vitet `40 emn i im, s ka gjâ, edhe me dekun bashkë me mue. Kjo, historij e fjalorit t em, e mundës dhe vdigës së 15 vjetve. Gjatë atij mërgimi, va lashë tjervet barrën me u marrë me politikë e komplote; mue m u duk se mund t a shfryjsha energinë t eme mâ dobishëm për kombin t onë tue i përgatitun nji fjaluer. Në 1945 hwna n Italí, prej Vjene sikurse e dijni, moralisht i dekun. Humbja e Besimit më kishte lânë si një kufomë ambulante sa me bâmë hije mbi tokë. Të mbrapmet fjalë të Tija më tingullojshin or e ças në vesh. Po Ju a diftoj, mbasi letr e Juej âsht e dyta provë e gjallë qi më tregon se sa e keni dashun. Ishte 20 nânduer, nji ditë para se mbaronte. Vota në mëngjes, si çdo ditë, e i pashë përmbi shtrat Völkischer Beobachter. Porsa mora nji karrikë e i u ula pranë, shtrîni atë dorë skeletrike e rroku gazetën me m a zgjatun me këto fjalë: - Qyre pak, lalë, edhe ti: ka nji lajm të mirë për Shqipninë, po kushedi a do të jetë i vërtetë! Ishin pak rreshta në nji kolonë të s dij cilës faqe me titull Zhbarkim ingliz në Shqipní. Un mezi merrsha vesht atëherë pak gjermanisht. Por me të pamë titullin e pa e lexuem ende mirë, i u përgjegja: - Ah, posi, bir i im! Këtë lajm qyshë mbrâmë m a ka kallzuem edhe nji zyrtar i sigurtë i vêndit, âsht i vërtetë e porsa desha me t a thânë. Kurrkush s më kishte thânë gjâ, por e pashë se shpirt i Tij kishte nevojë për atë vërtetim. Oh! i a bâni, t anët e gjithë Shqipnija paskan shpëtuem atëherë... Këto qenë fjalët e mbrapme të Tija, dhe hwni n agoní, për mos me çelë gojë mâ kurrë. Besimi, gjithsa kisha lânë në Shqipní e fat i ksaj s kishin pra si mos me m a premë çdo shijë jetet. Me gjithë këtê, atje në gjî të Dolomitevet, në nji pensjon të vogël 1400 m. nalt, medis breshtash të qeta, e gjeta djalin tjetër qi kisha n Italí e nji t ime motër. E kështu, dalkadalë nisa me u qetuem disi edhe un. Shpirti, veç, kishte gjithmonë nevojë me u shkëputun prej kujtimesh t idhta, me u përqëndruem në diça qi të më bânte me harruem, me e humbun veten krejt. U vûna me nxânë gjermanishten. Libra kisha. Me ditë e me natë, nuk më qe e vështirë me nxânë gjithsa ishte theorí, gramatikë e syntaksë. Për shqiptimin e drejtë të saj, posë methodash (Gaspey Otto Sauer, Assimil e nji gramatikë të përsosun Ëillomitzer - Tschinkel e Leopold Brandl) kisha dhe nji Ëörterbuch für Rechtschreiben und Rechtlauten der Reichssprache. Tue dashun qi prej studimeve të mija autodidakte të përfitonte nji ditë ndokush, methodën Assimil u vûna e e përktheva edhe shqip nga frëngjishtja. Âsht aty gati, dorshkrim. Për mâ tepër, gjithnji për me forcuem në kujtesën t eme ç kisha studjuem, shkrova në gjuhë italishte nji monografí themelore mbi verbin e gjermanishtes. Mos të kishte qênë nji epokë, në të cilën asnji shtëpí botuese n Italí nuk shihte interesë për mësimin e gjuhës gjermane, këtí të fundit ndoshta kisha mundun edhe me e botuem. Në fillim të 1948-s erdha këtu. U vûna e shkrova nji gramatikë me nji fjaluer praktik nja 3000 fjalësh për të huejt mbi arabishten. Gramatikën frëngjisht me nji shkurtim shqip, fjalorin arabisht - frëngjisht - shqip. Ishte fjala aso here se gjithë mërgata shqiptare do të përmblidhej këhâ ndër Shtetet arabe. Kjo nuk u bâ, jo vetëm, por ndër këto anë shpejt nisi me frymë nji erë ksenofobije qi ishin të tepër edhe ata libra arabisht e me gërma latine qi ishin botuem mâ parë për të huej. Kështu qi si punimet e mija n Italí për gjermanishten ashtu edhe ato të vjetës së parë këtu për arabishten, më vjeftën vetëm mue. S po shkoj mâ gjatë mbi punimet tjera, të gjitha historike e jo, kurrgjâ, gjuhsore deri tash përveç nj asaj vepre modeste qi keni për t a marrë për së shpejti. S po shkoj mâ gjatë, po them, mbasi Abetari i të Mërguemit i shënon të gjitha ato punime e sa Ju shkrova mâ nalt, në faqen 2 te Vepra tjera t auktorit.

7 SUPLEMENT JAVOR I LETERKEMBIMI E diel, 22 prill Shumë miq janë përpjekun të më bindin me shkruem kujtimet e mija, qi janë mâ se 40 vjet historí shqiptare. Kam qëndruem si nji shkâmb graniti kundra gjithë këtyne tëndimeve. Kishte me u dashun të flas tepër për vete e për temperamentin t em kjo âsht nji gjâ e mënishme; sidhe për shumë aktorë, ende gjallë vetë ase familjarët a partizanët e tyne, të ksaj drame qi përbân historinë t onë të ksokohshme. Pra më ka pëlqyem mâ mirë me ikun deri në parahistorí se me shkruem historin e kohës s eme. Historí e vërtetë âsht ajo qi shkruhet mbasi ndodhitë qi i përkasin kanë kaluem nëpër kullojsën e shumë brezave. Kush mund të jetë i sigurtë për objektivitetin e plotë të vetin në gjykimin e faktevet në të cilat ka luejtun role kryesore edhe vetë? Profesorin La Piana e njoh qyshë heret nëpër nji gramatikë të gjuhës shqipe qi ka pasë shkruem e botuem, në mos u gabofsha, kur ishte në Bari si mësues i gjuhës s onë në shkollën tregtare t atij qyteti. Në biblijothekën t eme qi kam lânë në Tiranë ka qênë edhe vepra e tij. Mbas asaj kam kënduem vetëm këto dit sa ka botuem Flamuri e e kam çëmuem tejet. Jam shum i lum me qênë në letërshkëmbim me tê. E kam pasë kujtum Italjan, por po gzohem mâ fort tash qi po e marr vesht prej Jush se qênka Italo - Shqiptar. Kam vûmë ró se albanologët e huej, tue mbërrîmë deri te Jokli, gabohen shpesh në semantikën e në syntaksën e shqipes së sodshme. E kjo âsht nji gjâ krejt e natyrshme, mbasi shqipen ata e dijnë prej tekstesh vetëm e jo prej nji studimi të thellë, të gjatë e direkt prej gojës së popullit nëpër djalektet e ndryshme të vêndit. Tekstet t ona janë relativisht të pakta shumë prej tyne dhe shkruem pa kujdes e pa kompetencë. Për mâ tepër, krejt letërsij e shqipes përfaqëson vetëm të katërtën e gegnishtes e gjithaqë të tosknishtes. Qe se pse thashë se po gzohem qi Prof. La Piana qênka Italo - Shqiptar. Jemi të sigurtë se studimet e tija pështeten mbi gjuhën e gjallë, dalin prej gurrës së kulluetë të popullit drejtpërdrejtë, së paku t Arbreshve t Italisë. Në mos u gabofsha, ka nja 15 vjet qi më ka pasë rânë në dorë i pari fashikull i fjalorit të Mann-it. kërkonte pajtime atëherë. Ndoshta tue mos pasë mundun me mbledhun pajtime të mjafta e ka pasë pezulluem botimin. Mundet edhe qi mos t a ketë pasun gati. Ju lutem me më dërguem hollsisht adresën për t a porositun atë fjaluer. Tash po bâjmë dý fjalë bashkë, në kshill, për fjalorin e Zit La Piana. Ju thom të drejtën se tue kënduem ato pohime të tija qi më shkruejshi për këtë vepër, mbeta pakëz si i topitun fjalë shqipe pa njehun ato qi kanë hwmë prej gjuhve të hueja (tyrqisht, slavisht et.)! Shpresoj qi të ketë ndonji keqkuptim në këtë mes. Aqë fjalë shqipe të njohuna deri sod mezi të bâhen e pale a bâhen me të tâna fjalët e hueja bashkë, me të gjithë synonymat e panevojshëm (si vajzë, çikë, cucë, gocë, keçe) dhe format djalektore (si shîj, fshij, pshij, mëshîj, mbëshîj). Natyrisht, synonyma e forma të ndryshme kaqë shumë gjinden rrallë. Un do t isha fare i kënaqun sikur gjuh e jonë, me gjithë fjalët qi ka marrë hua gjuhësh hueja e bluem në mullî të vet, por e xhveshun prej fjalësh të njikuptimshme e formash djalektore si ato qi rreshtova aty para, të kishte edhe vetëm ! Flas për fjalë të popullit, për ato qi gjêjmë edhe në Shalë, në Mirditë, në Lurë, në Lumë, në Myzeqé, në Kurvelesh e në Lunxhërí; e jo për ato qi kanë sendërgjuem e shtuem shkrimtarët, të cilat, prej gjuhësh të hueja apo prej rrânje shqipe, s kanë hwmë ende në gojë të popullit. Se bashkë edhe me këto neologjizma ndoshta bâhen edhe e me shtimin e dý kategorive të padobishme për gjuhën kombtare mund të kapen edhe në Po e shihni se sa largas gjindemi me Zin La Piana. E pra këtu jemi në nji aspekt mathematik të gjuhës. Por Ju nuk më thoni nëse fjalori i përmêndun âsht shqipshqip, shqip-italisht apo italisht-shqip. Se po të jetë kjo rasa e fundit, mundet qi Auktori ka rreshtuem vokabuj italisht të tfilluem shqip me fjalë korrespondente a perifrasa si ka mundun, e gjithmonë, pa pikë dyshimi, tue përdorë fjalë shqipe me gjithë rrânjët e hueja siç i ka populli vetë e tue shtuem neologjizma, të tijat e të tjerë shkrimtarve. Z. Oruçi! Tash kam mbërrîmë n argumentin mâ delikat të letrës s Uej. E në trajtimin e tij nuk do të jemë mâ pak i sinqertë seç keni qênë Ju me mue në këtë letër. Madje, edhe në qoftë se Juve ndryshim i madh i moshës ndërmjet nesh dhe nisjativa e këtij letërshkëmbimi kanë mujtun me Ju imponuem ndonji reservë, un Ju thirra qyshë në krye i dashuni mik, ashtu siç e ndieva tue kënduem letrën t uej, e t a dijni se çdo fjalë e ime me Juve âsht e frymzueme prej ksaj ndiesije. Mb anë tjetër ky âsht edhe temperamenti i im, kështu edhe konceptet e mija morale. Ajo shijesë e vogël autobijografike qi keni lexuem në fillim të ksaj letre mjafton për me Ju siguruem se jam shpirtnisht krejt i përgatitun për t a kuptuem shpirtin e të rijvet. Askush s âsht plakun pa pasë qênë i ri, por shpresoj se do të besoni, edhe në mos paçi pasun kurrnji rasë me ndiem gjâ për të ritë t em prej tjetërkuj, se të rij qi kanë jetuem si un, tue i a kushtuem veten me mish e me shpirt detyrave t imponueme prej nji ideali, edhe në pastë janë thjesht miza të bardha. Shpesh herë më tëndon djalli e më vjen si nji melankoní pendimi, më vete mêndja te Faust i Goethes! E pse?, m a bân Mefistofli, Ç fitove, tekembramja? Të shame e të përbuzuna, burgje e mërgime, rrenimin e familjes e gjithmonë me xhepa shpuem! Por shpejt e kap veten e i bërtas të mallkuemit: Retro, Satana! T ishe i mirë ti nuk ishe ai qi je. Zotit s i besohet për shpërblimet qi premton, Ai s adhurohet me uzdajë të parrijzit, por vetëm pse âsht Zot; nânës s i bihet mohit pse nga nji herë piell edhe bij të këqij; as vëllaznit s urrehen e nuk vriten veçse kur bâhen âmvrasë! E kështu qetohem. E kur mbandej fluturon e vjen edhe nga nji fjalë e mirë nga s e pret e s e kujton, kështu si letra e Juej e urimet e shokvet të Juej e për mâ tepër kur ajo fjalë tingullon si nji lajmsí (messaggio) e nji bashkarije djelmnore, ngushullimi bâhet edhe mâ i madh. Pra, lum miku, e kuptoj fare mirë un djelmninë idealiste shqiptare. E kuptoj si në rrugë të mbarë ashtu edhe në të mbrapshtën, kur ka të drejtë edhe kur s ka. Në mbledhjen revolucjonare të Shkupit në korrikun e 1912-s isha edhe un përfaqsues i Krujës. Kurrë s e harroj: u kapa me Nexhib Dragën kundra 14 pikavet në bazë të të cilavet parija e Kosovës kishin qênë marrë vesht me Marshal Ibrahim Pashën para se t arrijshim na tjerët. Un dojsha autonominë e plotë të Shqipnisë, me katër vilajetet. Më vinte çudë se si ai burrë i pjekun, aq i zgjuetë e i kulturuem kishte dalë nga Mylqija edhe ai sidhe patrijot, kishte Historí e vërtetë âsht ajo qi shkruhet mbasi ndodhitë qi i përkasin kanë kaluem nëpër kullojsën e shumë brezave përmetuem qi të birej ajo rasë qi na kishte dhânë në dorë ngadhnjim i armet. Në këtë polemikë e sipër ndodhi pikë së pari nji incident komik ndërmjet nesh. Un s kisha mbushun ende 25 vjet e isha i veshun me kostum Kruje i armatosun deri në dhâmbë. Nexhibi s më njihte. Kishte pranë Rexhep Mitrovicën, qi ishte i kunati, të cilit i sillet e e pyet frëngjisht: Mais qui est ce diable-là? un bâna buzën në gaz. Rexhepi diç i çyçlloi në vesh. Duket se i diftoi kush isha. Nexhibi u zbut atbotë dhe nisi me më folë ashtu si i flitej nji djaloshi të stërvitun, qi diç kishte jo sall në zêmër, por edhe në trû. Ndëgjo, më tha, se un tý jam tue të kuptuem; por me gjasë ti s po më kupton mue. Un s e njoh mirë popullin e anve të jueja, por ndoshta as ti s po e njihke popullin e Kosovës dhe rrethanat e lëvizorët e kryengritjes s onë. E pra po t i kallzoj un. Ky popull âsht çuem mbë kâmbë për tri gjâna: 1) për me fituem të drejtën Në foto: Faksimile e letrës së Mustafa Krujës për studentin Oruçi e bartjes s armet i patrazuem; 2) për me u shkarkuem nga çdo detyrë pagese; 3) për me nxjerrë nga burgu Sulltan Hamidin e me e hypun përsri në thront. E kurrgjâ tjetër. Na parija e kemi mashtruem e me këtë mashtrim mujtëm me siguruem ato 14 pika të shkreta, të cilat me gjithë qi tý s po të duken kurrgjâ, prap se prap janë nji fillim i mirë si kontrabandë. Na intelektualët jemi larguem tepër prej popullit t onë, s kemi të përbashkët me tê veçse gjuhën e gjakun. I kemi harruem zakonet e tija, mendsin e tij s e kuptojmë aspak. Duhet t a stërvizim nji herë këtë popull, t i a ndërrojmë mendsinë qi ka me shkolla, qoftë edhe me shkolla tyrke, qi të na kuptojë e t a kuptojmë. Kemi fituem tash shkollat fillore shqip për gjithë Shqipninë, e tý po të duken pak, po të duken kurrgjâ e don autonomí të plotë. Por na s jemi të zott me shfrytuem e zbatuem as kaqë: ku i kemi mësuesat për me mësuem shqip e ku i kemi librat? Nexhip Draga më mbylli gojën me nji mësim realizme qi kurrë s e kisha ndëgjuem der atëherë. Isha i ri si ju sot, edhe un aso kohe. Isha shumë larg realitetit të kombit t em. Aqë larg qi kur katër muej mâ vonë, tue pamë qëndrimin apathik, ça po thom? jo apathik, por anmiqsuer të popullit t onë për shpalljen e pavarsisë kombtare qe tue më dalë mêndja prej gazepit. E keni lexuem sigurisht në Shqiperinë e 28 Nândorit qi shkoi e në tê proces-verbalin e mbledhjes së parë të kuvêndit të Vlorës. (Mustafa Asim Efendiu jam un! S kishte atëherë ende zotní, por beglerë, efendilerë e agallarë. Titullin shqip, veç kur e përdorte ndonji sekretar arbitrarisht!) Por a i keni vûmë ró ndopak me kujdes këto fjalë të kryetarit? Pasi që nuk mbetej mê asnjë shpresë për t a shpëtuar Shqiprinë me armë (këndo: nga pushtimi i fqinjet balkanikë), e vetmja udhë shpëtimi ishte ndarja e Shqiprisë nga Tyrqija! Ksaj i thonë tragjedí. Ismail Kemali e shihte se vetëm tue i dëftyem rrezikun e gogolit shqa mund t a bindte popullit t onë me i u shtruem... fatkeqsisë së të damit nga Tyrqija, me pranuem mâ të lehtën ndër dý të këqija. Un, me gjakun e 25 - vjeçarit qi më vlonte ndër dejt, qeshë zgjuem deri diku para katër muejsh me mësimin e Nexhib Dragës në Shkup. Me gjithë këtê, s m a pat marrë mêndja qi nji realitet aq i idhët do t i dorzohej historisë s onë aqë solemnisht. E kuptoj pra un, lum miku i dashun, e kuptoj djelmninë idealiste edhe kur vërshon pa vênd. Por do të m a donte shpirti dhe e lyp e mir e kombit t onë qi edhe të rijt t i kuptojnë pleqt. Nji popull, tek i cili hov i guximshëm i të riut nuk përkoret prej matunisë refleksive të plakut, ai popull âsht në rrezik me thyem qafën në ndonji greminë; nji komb që bân flí njâjze të tâna traditat e tija shekullore për maninë e një përparimi të zoritun e të kopjuem ndokah pa kurrfarë kriteri, ai komb i ka ramë mohit vetvetes. Besoj se nuk jam i gabuem në qoftë se e shoh të mirën e atdheut t onë vetëm në nji bashkpunim të harmonishëm ndërmejt pleqvet qi përfaqsojnë të kaluemen e traditat e shqiptarisë dhe urtinë e fitueme nëpër valët e jetës së gjatë të tyne e të rijvet qi personifikojnë ândrrat e përparimit, guximin e vetmohimin. Mjerë na, po qe se kontingjencat e kohës në të cilën po jetojmë ka tash sa vjet e tektej kanë me mbaruem me nji frakturë të preme ndërmjet dý palvet, po qe se djalit qi ka marrë vrullin kah gremina i ep edhe i ati nji shkelm përmbrapa me nji zëmrim të çëmêndun e djali mohon t anë dhe ka paturpsinë me e quejtun edhe tradhtuer sall pse nuk don me i u turrë greminës bashkë me tê. Qi Ju vetë edhe nj ata katër shokë t Uej qi kanë pasun bujarinë me më kujtuem mue me uromet kryevjetore të tyne gjindeni bashkë me mue në këtë rend mendimesh, e provojnë vetë letra e karta e juej. Por Ju më flitni edhe si interpret i djelmnisë shqiptare mbarë e un, besa, jam tepër shqeptik për të vërtetën e këtij pohimi. Kurrkush s kishte me qênë mâ i lum se un sikur t a bâjë Zoti e të dal i gabuem në këtë mendim. N Albanie Libre janë botuem dý serí artikujsh të mij, ato mbi emnat t anë kombtarë dhe ata mbi dynastin e Kastrijotvet. Nuk dij a i keni kënduem të dý palët. Do të Ju a dijsha fort për nderë sikur të m i shkruejshi objekcjonet qi keni mbi ta. Gjithashtu pres me gzim edhe çdo kritikë gjuhe sidomos n Abetarin qi kam me Ju dërguem porsa t a kemë gati. Due me i a dërguem nji copë edhe Zit (Imzot?) Gaetano Petrotta, me gjithë qi s më kishte gjetun të denjë për emnin shkrimtar as deri te Ismet Toto me shokë! E Ju, mbandej, mik i dashun, keni guximin me më shkruem se në letrat shqipe duhet të zini vêndin qi meritoni! Gjithashtu due me i a dërguem edhe Dr. Petrottës (Eçellenza? e emnin, ky, si e ka?). mbasandej, natyrisht, Prof. La Pianës. E prof. Schiroi qi ka qênë në Shqipní a ndodhet aty? Imz. Schiro-in nuk dij a e kam njohun. I a lumsha për punën qi paska bâmë. Por, më falni, po s jam tue marrë vesht: ç punë kishte në Shqipní vepra e Imz. Schiroit? A ka qênë edhe ky në Shqipní? Qyr pra nji herë sa jam hutuem! Ju lutem, mos pritoni me m a dërguem nji listë emnore të gjith atyne qi meritojnë me va dërguem veprën t eme, sado modeste qi âsht. A ka ndopak gjasë qi Buzuku i Prof. Schiroit të shohë dritë ndonji ditë? Edhe Prof. Resuli kam pasë ndiem se i ka transkriptuem me komentime disa të motshëm t anë. Këto janë punë! Punë qi ishte dashun t u bâjshin shumë mâ parë e t u mësojshin nëpër gjymnazet e normalet t ona. Prof. Xhuvani s i paska tradhtuem Schironë e Buzukun: mund t i ketë pasë dalë mêndsh, por mund të jetë edhe zgjim i nji shkrupulli në ndërgjegjen e Xhuvanit ish - nacjonalist. Ç më ka mbetun tash mâ? Urimet për vjetën e re. Pikë së pari due me u bâmë edhe un jehonë e urimit t Uej aqë të bukur; Qoftë mot shqiptar! Por qoftë i mbarë edhe për shëndeten t Uej e për studimet e Jueja. A të them edhe un tash se Ju mërzita me nji letër kaqë të gjatë e të Ju kërkoj ndjesë? Jo, përkundrazi, po Ju lutem qi sa herë mos të keni punë tjetër shkruejmëni edhe Ju kështu e merrnie gjakun shqiptarisht. P.S. Po Ju ap nji lajm qi do të Ju gzojë. Nuk e dij se cilës zonë i ka pasë ramë për pjesë kremator i Vjenës. Por edhe në qoftë jashta hijes bolshevike, hîn i bekuem i t im bir të dashun s kishte shka bânte atje afër tyne. E kam transferuem në Graz. Mustafa

8 20 ESE E diel, 22 prill 2012 SUPLEMENT JAVOR I LIBRI LIRIKU Uk LUSHI L ibri me lirika Vetmi i Fre derik Rreshpjes është një vëllim i mbushur plot me diamante poetike. Shumica e vjershave të këtij botimi janë aq të shndritshme, sa që lexuesit të cilët magjepsen prej bukurisë, do të ndihen të tunduar të lexojnë vjershat edhe nga katër-pesë herë. Poeti Rreshpja ka shpirt të lindur poetik. Ritmi dhe sensualiteti i vargjeve në poezitë e këtij vigani janë ndër më të fuqishmet në historinë e vjershërimit shqip. Rrallë ndodh të hasësh vjershëtor që tregon zotësi në përdorimin e krahasimit, metaforës dhe pikësimit në mënyrë efektive, si Rreshpja. Sa për të ilustruar këtë konkludim, ja tri vargje nga faqet 14, 17 dhe 31: Trëndafili çeli në kopësht. Eh, si një psherëtimë. Netët e lumtura, si zilkatringëllijnë në degët e kujtesës... Lirikë Ti dole nga amforat e lashta të fund-detit Flokëmbështjellura me erë. Titulli i librit e reflekton temën besnikërisht vetëm sipërfaqësisht. Poeti Rreshpja është njeri i lirë dhe i zënë me krijimtari, në këtë aspekt nuk është fare i vetmuar. Poezitë e Frederik Rreshpjes janë të vërshuara nga lule, drunjë, kafshë, zogj dhe yje. Njeriu nuk është fizikisht i pranishëm në vargjet e tij, porse është mu kjo mungesë Në foto: Frederik Rreshpja në vitin 1992 foto e Giovanni Ruggiero-s FREDERIK RRESHPJA Vetmia e dhimbshme dhe magjepsëse e një bardi të rrallë Vetmia e Frederik Rreshpjës, si në jetë ashtu dhe në poezi, nuk ka dyshim është e dhimbshme. Sikur vetmia jonë, sikur vetmia e botës dhe sikur vetmia e universit. Fredrik Rreshpja ishte si pak nga njerëzit...ama secili nga ne është pakëz apo shumë si Fredrik Rreshpja Rreshpja asnjëherë nuk akuzon, përveç kur denoncon spiunët dyfytyrësh që deri dje kishin qenë ndjekës, kurse sot e tutje donë të shesin veten si ëngjuj të lirisë njerëzore që e identifikon njeriun si shkaktarin kryesor të vetmisë. Sidoqoftë, përkundër melankolisë poetike dhe trishtimit personal me fatin e tij jetësor si i burgosur politik, Rreshpja asnjëherë nuk akuzon, përveç kur denoncon spiunët dyfytyrësh që deri dje kishin qenë ndjekës, kurse sot e tutje donë të shesin veten si ëngjuj të lirisë. Rreshpja (ri)kujton dhe (ri)thotë faktet mbi botën. Libri: Vetmi Autor: Frederik Rreshpja Gjinia: Poezi Botues: medaur, Tiranë Viti i botimit: 2004 ISBN ar parajsën, lulekuqet, vjollcat, lisat, ketrat, kuajt, krillat, qyqet, hënën, yjet...dhe Rreshpja është në kërkim të pafajësisë dhe rifitimit të besimit humanist. Poeti nuk heziton të sakrifikohet përsëri dhe përsëri ndërsa shkruan thuase po len amanetin e tij poetik në faqe 19: O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri! Çuditërisht, Rreshpja nganjëherë mund të çorientojë dhe të mbushë mendjet e lexuesve se është një poet klasik, e ndoshta edhe rilindas i vonuar, si fjala vjen kur përdor rimën për të fortifikuar ritmin poetik; porse kjo ndjenjë është mirazh i qëllimshëm dhe rezultat i mjeshtërisë së poetit. Përndryshe, Rreshpja nuk e fsheh ujin që e pin nga lashtësia Poeti me nivel poetik gjenial nga Shkodra mundohet që përmes të kaluarës të gjej të ardhmen, sepse në fund të fundit gjithçka fillon dhe mbaron me zanafillën. Vetmia e Rreshpjes nuk është personale siç mund të pandehet me mendjelehtësi; vetmia e tij është universale dhe sa individuale, po aq edhe kolektive. Njeriu dhe njerëzimi kanë harrudhe bashkëkohësia e poezisë. Ai është bujar i vertetë me Homerin, Fishtën dhe Migjenin kur u thur kurora me gonxhe dhe burbuqe fantastike vjershërore; megjithatë dedikimi më i hijshëm është poezia në faqen 108 Vdekja e Ese- ninit. Mbase devotshmëria dhe lidhja e tejbotshme me poetin e vetëvrarë rus, e shprehur stilistikisht në këtë poezi, lirisht i lejojnë njeriut të deklarojë që Frederik Rreshpja është sinonimi shqiptar i Eseninit. Çdo të premte Lounge Bar, me çmime 200L Lounge Drink, Çdo të shtune Karaoke Night me Kelly, Blerina dhe Graciela Çdo ditë një menu e pasur me gatime shtepie dhe Italiane. Çdo ditë Menu ofertë 500Lku është e përfshirë një pjatë e parë, pjatë mishi ose gatime shtëpie, dhe një pije. Catering të shpejtë në shtëpinë tuaj RRUGA "MUSTAFA MATOHITI", PËRBALLË PALLATIT ME BIRRILA Cel Vetmia e Frederik Rreshpjës, si në jetë ashtu dhe në poezi, nuk ka dyshim është e dhimbshme. Sikur vetmia jonë, sikur vetmia e botës dhe sikur vetmia e universit. Fredrik Rreshpja ishte si pak nga njerëzit...ama secili nga ne është pakëz apo shumë si Fredrik Rreshpja. Nëse nuk më besoni, lexojerni fragmentin e mëposhtëm rreshpjan: Nganjëherë, më vjen t i thyej këto mure. Mirëpo ndofta këto nuk janë muret e mija, Mirëpo ndofta këto janë muret e vetmisë së botës. Libri Vetmi i Frederik Rreshpjes nuk bën të mos lexohet. Vetmia e Rreshpjes është e dhimbshme, por edhe magjepsëse e qëndisur nga një bard i rrallë. Gjejeni librin sa më shpejt!