ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9-11 DECEMBER Edited by

Transkript

1 1 1 1 ~. ı KAFKASYA'DA İSLAM MEDENİYETİ MiLLETLERARASI SEMPOZYUMU TEBLİGLERİ BAKÜ-AZERBAYCAN, 9-11 ARALIK 1998 ISLAMIC CIVILISATION IN CAUCASIA PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL SYMPOSIUM BAKU-AZERBAIJAN, 9-11 DECEMBER 1998 Edited by Rafiq Aliyev Halil Bal IRCICA ve Azerbaycan İlimler Akademisi tarafından ortaklaşa düzenlenmiştir Organised jointly by IRCICA and Aıerbaijan Academy of Sciences ISTANBUL

2 HISTORY OF MUSLIM NATIONS SERIES No: 5 ISBN: X Copyright IRCICA, 2000 Hazırlayanlar: Birinci Bölüm: Rafiq Aliyev 1 İlrlıici Bölüm: Halil Bal Dizgi ve sayf~ düzeni: Acar Tanlak Kapak: Hatice Polat Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Barbaros Bulvarı; Beşiktaş, İstanbul P.K. 24, Beşiktaş- Istanbul Telefon: (00 90) Fax: (00 90) web-site: ircica@ superonline.coın K.atkasya' da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu (9-11 Aralık 1998: Bakii) Kafkasya'da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sernpozyumu Tebliğleri= lslarnic Ci viiisation in Caucasia Proceedings of the İn ternational Syrnposiurn 1 prepared by Rafiq Aliyev and Halil Bal. istanbul: ffi.cica, xl, 257 p.; 24.5 cm.- (History of Muslim Nations Series; No. 5) ISBN: X 1. Civilisation, Islarnic-Caucasia. I. Aliyev, Rafiq (prep.) II. Bal, Halil (prep.) lll. Title. IV. (Series) Bu kitapta yer alan makalelerin sorumluluğu yazariarına aittir. r ~- -~ Baskı/Printed at: Yıldız Matb4acılık ve YayıncılıkA.Ş.~- İstanbul 1

3 OSMANLlLAR DÖVRÜNDE AZERBAYCANDA VEQFLER Büsameddin Memmedov XVI esrin sonu ve XVIII esrin 20-ci illerinde Osmanlı-Sefevi qarşıdurmasında herbi vasitelere daha çox üstünlük veren Osmanlı iniperiyası Avropa dövletlerinin Yaxın Şerqde olan maraqlannı siyasi yolla öz meqsedlerine tabe etdirmeye müveffeq olaraq her iki qarşıdurmanın neticelerinden maksimum istifade etmekle Seteviler dövletinin şerq bölgelerindeki erazileri ele keçirmiş, 1590-cı ve 1724-cü illerde bağlanılmış İstanbul müqavileleri ile herbi uğurlannı hüquqi yönden de esasalandırmışdı 1 XVI esrde bütünlükle, XVIII esrin 20-ci illerinde ise Şirvan ve Xezeryanı bölgeler istisna olmaqla torpaqlannın hamısı Osmanlılarm eline keçmiş Azerbaycanda idareetme işlerinin tenzimlenmesi meselesi ilk növbede dağıdıcı müharibelerin neticelerinin aradan qaldınlması istiqametinde apanlması ile hellini tapmışdı. Bununla bele, Osmanlılar dövlet quruculuğu işinin özlerinden evvelki, Sefevilerin merkezi dövlet ve eyalet idareetme strukturlannın dirçeldilmesi yolu ilemi, yoxsa Azerbaycan üçün yeni olan Osmanlı merkezi dövlet ve eyalet idareetme strukturlannın tetbiqi yolu ilemi apanlması meselesi ile yanaşı, sosial ve iqtisadi salıelerdeki fealiyyetlerinin evvelki, Sefevi, yoxsa tamamile yeni olan Osmanlı qaydalanna uyğun olaraq heyata keçirilmesi meselesi ile de qarşılaşmışdılar. Eyni zamanda, helli baxımından qeyd edilen bu meselelerden heç de asan olmayan diger çox mühüm meselelerden biri de mezhebine göre Osmanlılardan ferqlenen yerli ehalinin ekseriyyeti ile münasibetler, habele dini ayin ve merasimlere hansı mövqeden - resmi Osmanlı süniıi mezhebi üzerinde qurulmuş dövlet maraqlanna cavab veren, şielerin canlannın ve mallannın qıyılmamasına çağıran müftilerin fetvalanndaki müddealar mövqeyindenmi, mezheb ferqleri baxımından yarana bilecek her hansı bir ixtilafın önlenmesi meqsedi ile şieleri sünni mezhebine keçmeye mecbur etme ve ya köçmeye inandırma mövqeyindenmi, yoxsa Sefevilere qarşı müharibede ideoloji xettin özeyini teşkil eden ve Seteviler Tarix elınleri namizedi, Azerbaycan Elınler Akademiyası Z.Bünyadov adına Şerqşünaslıq institutu 85

4 dövletinin dini işleri nizama salınağa yönelmiş fealiyyetinin ziddine hereket ederek heç bir mezheb bağlılığına ehemiyyet vermeme mövqeyindenmi yanaşılması meselesi idi. Osmanlı-Sefevi qarşıdurmasının Osmanlıların qelebesi ile neticelenmesine baxmayaraq, öz geosiyasi maraqlarını qorumaq üçün yuxarıda qeyd edilen istiqametlerde tarazlaşdırılmış siyaset yürütmekle sabitliye nail olmağın Osmanlıların daxili siyasetinin strateji xettine çevrildiyini onların ele keçirdikleri torpaqlarda gösterdikleri fealiyyetden görmek mümkündür. İster XVI esrin sonu, isterse de XVIII esrin 20-ci illerinde tertib olunmuş müfessel ve icmal defterlere, eyni zamanda Osmanlıların merkezi hökumeti terefinden verilmiş fermanlara, beratlara, buyuruldulara, hökmlere ve s. senediere esasen her iki dövrge Osmanlıların Sefevi dövlet strokturlarını tamarnile leğv etdiklerini, Osmanlı imperiyasında mövcud olmuş dövlet strokturlarını heç bir deyişiklik etmeden Azerbaycanda tetbiq etdiklerini ve buna müvafiq olaraq öz idareetme üsullarına emel etdiklerini söyleye bilerik. Ölkenin erazi-inzibati bölgüsü tabeçilik baxımından aşağıdan yuxarıya doğru, şaquli istiqametde kend, nahiye, qeza, sancaq (liva) ve eyalet xetti üzerinde qurulmuşdu. İdareetme aparatının selahiyyetli nümayendeleri olan beylerbeyi (m.ir:rriiran), sancaqbeyi, qazı, subaşı ve s. ile yanaşı, eyni zamanda yerli ehaliden olan ve Sefevi yerli idareetme aparatında çalışmış me'murlar da kömekçi funksiyalan ile icraçı kimi yeni, Osmanlı idareetme aparatında temsil olurımuşdular. Ölkenin bütün erazilerinde, xüsusile qalalarda Osmanlı ordu qanıizonlan yerleşdirilmiş, Sefevi ordusu Osmanlıların ele keçirdikleri erazilerden tamarnile çıxarılmış, lakin bununla bele yerli ehalinin bir qismi, ehtimal ki, Seteviler dövründe herbçi olmuş şexsler ya siyasi meqsedle, ya da iqtisadi maraqlardan dolayı Osmanlıların xidmetine girmiş, adlarını Osmanlı "esame"lerine saldırmış ve maaşlarını almışdılaı-2. Hüquqi ve eyni zamanda inzibati meseleleri hell etmeye selahiyyetli olan qazılar ve onların aparatının müselmanların ve_ qeyri-müselmanların (xristianların, yehudilerin)' yığcam yaşadıqlan yerlerdeki fealiyyeti barede xeyli tedqiqat işleri vardjil. Bununla bele, ehalisinin ekseriyyetinin şielerden ibaret olan yerlerde Osmanlı dövletinin qazı şeriet mehkemesinin fealiyyeti barede, demek olar ki, tedqiqatlar yoxdur, halbuki mehz bu strokturun 86

5 fealiyyet istiqameti prizmasında:rı.. baxdıqda Osmanlllann Sefevi. torpaqlannı ele keçirdikçlen sonra, Osmanlı-Setevi münasibetlerinin ikinci merhelesinde, ye'ni dinc dövı-de bilavasite yerli ehali ile münasibetlerinin xarakterini müeyyenleşdirmek mümkündür. Bu mesele ile bağlı aixiv senedierinin elimizde olmaması ucbatından yalnız mövcud imkanlardan çıxış ederek qazının bilavasite rehberiiyi ile fealiyyet gösteren şeriet mehkemesinin qeran ile (hüccet) tesdiq olunan veqflerin fealiyyetini izlemekle Osmanlılar dövründe veqflerin mezheb bağlılığı ile elaqesinin olub-olmadığını deqiqleşdirmek, Osmanlllann Azerbaycanda fealiyyet gösteren şie müqeddeslerinin adlan ile bağlı veqflere münasibetinin xüsusiyyeti, veqflerin sosial-iqtisadi inkişafdakı rolu meselesine aydınlıq getirmek isterdik. Müselman dövletlerinin ictimai-siyasi, iqtisadi ve medeni heyatında apancı rol oynamış veqflerin Osmanlllara qeder Azerbaycanda te' sis olunması, fealiyyeti ve ehemiyyeti barede bir sıra eserler yazılmışdır ki, bunlar da esasen Bakının Şıxlar kendindeki Bibiheybet meqberesinin veqfi ve böyük şair Nizarninin veqfine hesr olunmuşdur 4 Lakin burada bir meseleye de toxunmaq isterdik. Bu da ondan ibaretdir ki, Osmanlllara qeder Azerbaycanın şimalında veqf te' sisetme en' en esi güclü olan bölge Gence-Qarabağ beylerbeyi ve Naxçıvan tümeııi olmuşdur. Tiflis ve İrevan (Çuxurse'd) beylerbeyliklerine geldikde ise, görünür, bu erazi-inzibati vahidlerinde ya veqf te' sisetme en' en esi zeif olmuş, ya da te' sis olunmuş veqflerin her hansı bir sebebden, mesel en, imkansızlıq ucbatından dağılması neticesinde onlar barede menbelerde heç bir me'lumat yoxdur. XVI-XVIII esrlerde Azerbaycanda mövcud olmuş veqflerin yayılma coğrafiyasına nezer saldıqda onların geniş bir eraziye yayılmadığını, hetta lokal xarakter daşıdığını görürük. Gence Qarabağ eyaletinde XVI esrin sonunda dörd veqfin mövcud olması ve bunlann da gelir obyektlerinin Gence şeherind~, Gencebasan, Kürek, Böyük Kürek, Dağlıq Kürek nahiyelerinde, Arasber, Dizak ve Hekeri livalannda yerleşmesine baxmayaraq, XVIII esrin cu illerinde Gence-Qarabağ eyaletinde yalnız bir veqf - sultan III Ehmedin Gence şeherindeki camesinin veqfi te'sis edilmişd~. XVI esrin sonunda İrevan eyaletinde, daha doğrusu, İrevan qezasında heç bir veqf te'sis edumediyi halda, XVIII esrin I rübünde İrevan. şeherinde ve iğdır nalliyesinin İbrahimabad kendinde sultan I. Mahmud un ( ) şerefine ucaldılmış iki 87

6 came üçün bir veqf te'sis edilmişdir 6, halbuki Naxçıvan bölgesinde ister XVI esrin sonunda, isterse de XVIII esrin cu illerinde xeyli sayda veqf te'sis edilmişdir: misal uçun, Naxçıvan sancağında XVI esrin sonunda dörd, XVIII esrin I rübünde ise beş veqf fealiyyet göstermişdir. Tiflis eyaletinde XVI esrin sonunda mövcud olan veqfler barede heç bir me1umat olmasa da, XVIII esrin 20-ci illerinde Tiflis şeherinde dörd veqf fealiyyetde olmuşdur ki, bunların da hamısı sultan III Ehmedin ( ) şerefine ucaldılmış came ve Tiflis medresesinin veqfleri olmuşdur1. Osmanlılardan qabaq te'sis edilmiş veqflere diqqet yetirilerse, onların hamısının cemiyyetde "müqeddes" kimi qebul edilen şexslerin meqbereleri üçün te'sis edilen veqfler olduğu aydın olar. Gence-Qarabağ eyaletinde şeyx Nizami, şeyx Siraceddin, imamzade şeyx Mehemmedin veqfleri, Naxçıvan tümeninde imam Eli er-rizanın veqfi, Seyid Haşim zayiyesinin veqfi, şeyx Emineddinin veqfi, Bakının Şıxlar kendinde imam Rizanın bacısı Hökume xanımın veqfi bele veqfler olmuşdur. Bununla yanaşı, XVI esrin sonu-xviii esrin ortalarında fealiyyet göstermiş bu veqflerin hamısı XVIII esrin cu illerinde Osmanlı idaresinde olan erazilerde fealiyyetlerini dayandırmışdılar. Osmanlılardan evvel te'sis edilmiş ve XVIII esrin cu illerinde fealiyyet göstermiş veqf Ordubad şeherindeki Mirze İbrahim medresesinin veqfi idi 8. Fealiyyetini iqtisadi ve ya diger obyektiv sebeblerden dolayı dayandıran veqflerden ferqli olaraq, Mirze İbrahim medresesinin veqfi bir növ "özünü maliyyeleşdiren" obyekt olduğu üçün onun fealiyyeti de iqtisadi ve ya siyasi konyunkturadan asılı olmamışdır. Osmanlıların veqf te' sisetme meselesine münasibetlerine geldikde ise, bununla bağlı aşağıdaki meqamlan qeyd etmek isterdik. Birincisi, veqfler Allah yolunda xeyriyye meqsedleri ile te'sis edildiyi üçün Osmanlılar da Azerbaycan torpaqlannı ele keçirdikleri dövrde burada fealiyyetde olan veqflerin öz işlerini davam etdirmesi uçun lazımi şerait yaratmış, onların gelir obyektleri xezine üçün xüsusi ehemiyyet kesb etmediyi teqdirde gelirin bütünlükle veqfe aid olmasına maneçilik töretmemiş, tam eksine, lazım geldikde, be'zi Seteviler dövrü mülklerinin bir qismını, yaxud sahibsiz qalmış mülkleri bütünlükle veqfe vermişdiler (şeyx Nizami veqfi ve diger veqflerle elaqedar bu meseleye aşağıda toxunulacaqdır). İkincisi, müfessel ve icmal defterlerden göründüyü kimi, veqfler te' sis ederken ilk növbede 88

7 hakimiyyetde olan sultanın şer-efipe veqf te'sis edilmesine xüsusi diqqet yetirilmiş v~ bunun uçun de gelir obyektleri müeyyenleşdirilmişdir. Meselen, Na.Xçıvanda ve Ordubadda sultan III Muradın, Tiflisde ve Gencede sultan III Ehmedin, İrevanda ve İğdrr nahiyesinin İbrahimabad kendinde sultan Mahmudun şerefine ucaldılmış camelerin veqflerini göstermek olar. Yeri gelmişken qeyd edek ki, Naxçıvanda ve Ordubad şeherinde sultan III Muradın camesinin veqfleri hem XVI esrin sonlannda, hem de XVIII esrin cu illerinde fealiyyet göstermişdir. Bu camenin veqflerinin yüz ilden çox bir dövr erzinde fealiyyet göstermesinin mümkünlüyünü söylemek çetindir. Seteviler ayn mezhebden olan şexsin şerefine ucaldılmış camenin veqfinin fealiyyet göstermesine şerait yaratmazdılar ve bunu ilk növbede hernin müessiseni gelir menbelerinden mehrum etmekle heyata keçire bilerdiler. Lakin sultan Murad camesrnın uçurdulması islam dini baxunından yolverilmez olduğu üçün Seteviler ona bir ibadet yeri kimi toxunmamış ve bu came XVIII esrin I rübünde de fealiyyet göstermişdir. Mehz bu dövrde Naxçıvan sancağı yeniden Osmanlılarm eline keçdikden sonra fealiyyetde olan camenin veqfi berpa edilmişdir. Osmanlılarm te' sis etdikleri veqflerin arasında yüksek vezifesi ve herbi rütbesi olan şexslerin adını daşıyan camelerin de veqfleri olmuşdur. Doğrudur, helelerinden yalnız birini göstermek olar ki, o da Naxçıvan şeherinde XVIII esrin I rübünde fealiyyet göstermiş Hezret paşa camesinin veqfi olmuşdur. Müselman dünyasında Allahın lütfünü qazanmaq namine cemiyyet üçün böyük. xercler teleb eden xeyriyyeçilik işi ile esasen geniş maddi imkanlan olan şexsler meşğul olurdular. Azerbaycana geldikde, veqf te'sis edenlerin maddi imkanlannın ne derecede geniş olduğunu söylemek çetindir. Lakin menbelerin me'lumatına esasen onlann ali ve orta tebeqelerden olduqlannı söyleye bilerik. Misal uçun, şeyx Nizami veqfinin esasını Hemduniyan kendini hediyye etmekle XII esrde atabey Qızıl Arslan qoymuşdursa, Osmanlılar dövründe (XVI esrin sonu) veqfin gelir obyektlerini genişlendirenler arasında Gence-Qarabağ eyaletinin beylerbeyisi ve tirnar sahibieri olmuşlar. Şeyx İzzeddinin övlad veqfini ve imamzade şeyx Mehemmed veqfinin esasını qoyanın adı me'lum olmasa da, Osmanlılar dövründe yene de Gence-Qarabağ eyaletinin beylerbeyisi ve tirnar sahibieri onlara mexsus xass ve timariann gelirlerinin bir hissesini bu veqflere 89

8 bağışlamışdılar. XV1II esrin I rübünde, Osmanlılar dövründe Tiflis şeherinde fealiyyetde olan veqflerin esasını bu eyaletin ve qonşu Gence-Qarabağ eyaletinin beylerbeyileri, yeniçeri ağasının kömekçisi qoymuşdular. Naxçıvan şeherindeki şeyx Emineddin mescidinin xerclerini ödemek üçün veqf te'sis edenler ruhani silke daxil olan Naxçıvan ve Ordubad şeher qazılan mövlane Süleyman ve Baqi Efendi adlı şexsler olmuşlar. Bu dövrde sultan III Ehmedin Geneecteki camesinin veqfine kimlerin gelir obyektleri bağışlaması haqqında eyaletin müfessel defterinde heç bir qeyd yoxdur. Bundan elave, orta tebeqeye mensub bir çox şexsler Naxçıvanda ve Ordubadda sultan Murad camesi veqfine öz dükanlannı, karvansara ve deyirmanlannı veqf olaraq bağışlamışdılar 10 Azerbaycanda Osmanlılar dövründe ve ondan evvel te' sis edilmiş veqfleri iki kateqoriyaya aid etmek olar: 1) xeyriyyeçilik meqsedi ile te' sis edilmiş veqfler ve 2) övlad veqfleri. Haqqında Osmanlı menbelerine esasen me'lumat elde etdiyimiz 18 veqfden yalnız üçü - Gence-Qarabağ eyaletinde şeyx Siraceddin, şeyx İzzeddin veqfleri (XVI esr) ve Naxçıvan eyanından olan mövlane Mühemmedin veqfi (XVI esr) övlad veqfleri olmuşlar. Diger veqfler ise birinci kateqoriyaya daxil idiler. Birinci kateqoriyaya daxil olan veqflerin te' sisçilerinin veqfin gelirine ve gelir obyektine qarşı heç bir temennası olmadığı halda, övlad veqflerinin te' sisçisi veqfe çevirdiyi emiakından elde edilen gelirin hamısını özürrün uyğun gördüyü nisbetde övladlan arasında nesli kesilene qeder bölüşdürülmesini, nesli kesilenden sonra ise hernin geliri ya imkansızlara, ya da Mekke ve Medinenin kasıblanna sert olunması şertini qoyurdu 11 Nezerden keçirdiyimiz veqflere verilmiş obyektler arasında mühüm yeri istehsal obyektlerinin en başlıcası olan ve eyni zamanda veqflere böyük gelir getiren eraziler - ekin saheleri tuturdu. Veqfnamelere göre, bunlann onu mezre'e, üçü zemin, o cümleden biri çeltik, biri bostan, biri de illik mehsulu 20 tağar denli bitki olan ekin sahesi, ikisi ciftlik olmuşdur. Bütünlükle veqflere bağışlanan on üç kendle yanaşı (bunlardan 6 kend sultan III Ehmedin Geneecteki camesinin veqfi idi), ayrı-ayrı kendierin erazisine daxil olan mirmiran (beylerbeyi) xassı, ayn-ayrı şexslere mensub olan tirnarların gelirlerinin müeyyen bir hissesi de veqflere bağışlanmışdı. Misal üçün, şeyx İzzeddin veqfinin beş yerde, imamzade şeyx Mehemmed veqfinin iki yerde, şeyx Nizami 90

9 veqfinin ve şeyx Siraceddin y~qfinin heresinin üç yerde ekin saheleri xass ve timarl~rdan aynlıb veqflere bağışlanmışdı. Bununla beraber, Osmanlılaidan evvel veqflerin öz ekin saheleri, gelir obyektleri olmuşdur: mövlane Süleyman veqfine iki uzum bağı, mövlane Mehemmed veqfine bir mezre' e ve iki kend, Acısu veqfine bir çiftlik, şeyx Siraceddin veqfine dörd kend ve dörd mezre' e, şeyx Nizami veqfine bir kendin (hemduniyan) gelirinin yarısı, bir çeltik zemini, iki mülkün tam geliri, bir mülkün ise gelirinin yarısı, şeyx izzeddin veqfine üç mülkün tam geliri, iki mülkün ise gelirinin yarısı, imamzade şeyx Mehemmed veqfine iki mülkün gelirinin yarısı aid edilmişdir. Osmanlılar dövründe ise şeyx Nizami veqfine bir mirmiran xassının bütün geliri ve üç timarın gelirleri (bir timarın malikane hissesinin gelirinin yarısı, iki timarın da divani hisselerinin bütün geliri), şeyx İzzeddin veqfine mirmiran xassının gelirinin divani ve malikane hisseleri bütünlükle ve üç timarın gelirleri (iki timarın gelirinin divani hisseleri bütünlükle, bir. timarın ise malikane hissesinin gelirinin yarısı), imamzade şeyx Mehemmed veqfine dörd timarın gelirlerinin divani hisseleri bütünlükle, malikane hisselerinin de yarısı bağışlanmışdır 12 Bu gelir obyektlerinin be'zileri haqqında Osmanlılardan evvel veqfe aidiyyatının kimler terefinden tesdiq edildiyi ve bununla bağlı kimlerin Osmanlı sultanı qarşısında vesatet qaldırdığı barede qeydler vardır. Misal üçün, şeyx Siraceddinin övlad veqfine aid olan bir kend ve dörd mezre' e haqqında deyilir ki, bunların hernin övlad veqfinin olması barede Ağqoyunlulardan Hesen padşah (Uzun Hesen), Cahanşah ve şeyx Üveys Bahadırxanın verdikleri temessükleri vardır. Ve yaxud Bitlis hakimi Şeref xanın ve Maku sancaqbeyisi Evez beyin Osmanlı sultanına yazdıqları mektuba esasen, Qızılbaşlara qarşı döyüşlerde gösterdiyi şücaete göre Naxçıvan nahiyesinin Cehri, Qıvraq kendieri ve N ürküt mezre' esi evvelki dövrlerde olduğu kimi,. Naxçıvan eyamndan olan mövlana Mehemmedin övlad veqfi kimi qeyde alınmışdır ve s 13 Daşınmaz eınlak. meselesine gelince, şeyx Nizami ve imamzade şeyx Mehemmed veqfinin her birisinin Gence şeherinde bir deyirmam, mövlana Süleyman veqfinin ise bir eczaxanası olmuşdur. Diger veqflerin, o cüınleden hem XVI esr, hem de XVIII esrin veqflerinin daşınmaz eınlakı esasen Osmanlılar terefinden bağışlanmışdır: şeyx Nizami veqfine Gence şeherinde bir karvansaranın iki hücresi ve dörd dükan, o cüınleden iki 1 91

10 nalbend, bir qessab ve bir çörek dükanı, sultan m Ehmedin Geneecteki camesinin veqfine üç deyirman, sekk.iz ding, sultan Murad camesinin veqfine ise (XVIII esr) Ordubad şeherinde bir karvansara bağışlanmışdır. Veqflere bağışlanmış diger daşınmaz emlak, esasen ticaret (dükan), neqliyyat (iskele), sosial (hamamlar) ve istehsal (ipekxana) obyektlerinden ibaret olmuşdur. Qeyd edilen sonuncu növ gelir obyektleri XVIII esrin 20-ci illerinde Naxçıvan sancağında olan veqflere, Tiflis şeherindeki sultan m Ehmed camesinin ve Tiflis medresesinin veqflerine bağışlanmışdır. Misal uçun, Naxçıvandakı sultan Murad camesinin veqfine ekser sahibierinin adı qeyd edilen 94 dükan bağışlanmış, bundan elave, 104 dükan da veqfin xeyrine icareye verilmişdir (icareye verilen dükanların yetmiş dördünün sahibinin adı Naxçıvan sancağının müfessel defterinde bir-bir yazılmışdır); Ordubad şeherindeki Sultan Murad camesinin veqfine 150 dükan, illik geliri ağca olan karvansara ve Bazarbaşı hamarnı (gelirinin 1/6 hissesi); bu şeherde fealiyyet gösteren Mirze İbrahim medresesinin veqfine bütün geliri ile Tekne hamamı, 50 faiz geliri ile ipekxana, 40 faiz geliri ile Aras çayı üzerindeki iskele, ayda 15 ağacdan ibaret olmaqla illik ağca geliri ile 30 dükan, Tiflis şeherindeki sultan m Ehmed camesinin ve Tiflis medresesinin veqflerine Tiflis qalası ve etrafında olan dörd hamam (bunlardan ikisi qaynar me'den suyu - hamam-i ılıca ile işleyen hamam idi), 23 dükan, 25 hücreli bir karvansara bağışlanmışdır. Veqflerin gelirinin serf olunması veqfi te'sis edenin şertlerine uyğun olaraq heyata keçirilirdi. Şeyx Nizami veqfinin illik gelirinin ( ağca) 86,5 faizi ( ağca) veqfin mütevellisi şeyx Babaya (günde 5 ağca) Gence camesrnın müderiisi mövlana Mehemmede (günde 15 ağca) ve hemçinin şeyx Nizami zaviyesinde imkansızlara, yolçulara, zaviyenin işçilerine verilen yemeye (teamiyye), zaviyenin nezaretçisine, katibine, ferraşına ve qurban kesmeye, imamzade şeyx Mehemmed veqfinin illik gelirinin (5.308 ağca) hamısı mütevelliye, ferraşa, türbedara, vergi toplayana ve qurban kesmeye ayrılmışdır, o cümleden mütevelli şeyx Necmeddine günde 8 ağca, vergi toplayan molla Se' deddine günde 2 ağca te'yin edilmişdir. Naxçıvan şeher qazısı mövlane Süleyman te'sis etdiyi veqf üçün bele bir şert qoymuşdu ki, iki üzüm bağının vergileri ödenildikden sonra gelirin yerde qalan hissesi Naxçıvandakı sultan Murad 92

11 camesinin nezdinde tikdirdiyt. eczaxananın ve şeherdeki şey:x Emirreddin mescidinirr xerclerinin. qarşılanmasına sert olunsun. Ordubad şeher qazısı Baqi Efendi de te'sis etdiyi veqfin mövlane Süleymanın şertine benzer şertini İrevan eyaletinin müfessel defterine qeyd etdirmiş, öz gelirinin bir qismini Naxçıvandakı sultan Murad camesinde "Qur'ani-ezimden be'zi cüz'i-şerifi" oxuyanlar ve yene hernin şeherde olan "şey:x Emirreddin mescidinin xerclerinin ödenmesi" uçun ayırm.ışdı. Naxçıvan sancağının Qarabağ nahiyesinin Acısu ciftliyinden elde edilen gelirin veqfin te'sisçisi terefinden Naxçıvandak.ı sultan Murad camesrnın imamının, xetibinin ve müezzınının maaşma sert edilmesi şertlendirilmişdi. Tiflis şeherinde te' sis olunmuş dörd veqfin te'sisçileri de veqfe bağışladıqlan obyektlerden elde edilen gelirin sultan Ehmed camesinin ve Tiflis medresesinin işçilerinin maaşı üçün ayrılmasını buyurmuşdular. Eyni veziyyetle Naxçıvan sancağında da rastlaşınq. XV1II esrin 20-ci illerinde burada te'sis olunmuş veqflerden sultan Murad camesi, Hezret paşa camesi ve Seyid Haşim zaviyesinin veqflerinden elde edilen gelir de esas e'tibarile din xadimleri ve hernin obyektlerin işçilerinin maaşlanna sert olunmuşdur: sultan Murad camesinin mütevellisine günde 25 ağca, imam ve xetibi olan molla Mehemmede günde 25 ağca, müezzin Ehmede günde 8 ağca, ferraş ve qapıçı Eliye günde 11 ağca, katibe günde 8 ağca, vergi toplayana günde 8 ağca, Hezret paşa camesinin imam ve xetibi Şefiye günde 20 ağca, müezzin molla Mehemmede günde 6 ağca, ferraş ve qapıçı molla Eliye günde 1 O ağca, Hezret paşanın Elince nahiyesinin Xaçaparaq kendindeki camesinin imam ve xetibine günde 1 O ağca, müezzine günde 4 ağca, Ordubad şeherindeki sultan Murad camesinin gelirinden mütevelliye günde 15 ağca, müezzine günde 12 ağca,. ferraşa günde 8 ağca, qeyyuma günde 8 ağca, imama günde 20 ağca, xetibe günde 25 ağca, hernin şeherde olan Mirze İbrahim medresesinin veqfinin gelirinden müderrise günde 30 ağca, mütevelliye 12 ağca, qapıçıya günde 6 ağca, medrese telebelerine 5 ağca 14 aynlmışdır. Sultan Mahmudun şerefine İrevan şeherinde ve İğdır nahiyesinin İbrahimabad kendinde İrevan beylerbeyismin tikdirdiyi iki came üçün te' sis edilmiş veqfin gelirini teşkil eden İbrahimabad kendinin ağcalıq gelirinin hamısı bu camelerin işçilerinin maaşı ve diger xerclerini ödemek üçün aynlmışdır. Sultan III Ehmedin Geneecteki camesinin veqfinin gelirinin nece sert olunması barede me'lumatımız yoxdur. 93

12 Veqf gelirinin serf olunması meselesi ile veqfin mutevellisi meşğul olmuş ve bununla bağlı olaraq defterlerde xüsusi qeydler edilmişdir, meselen, Naxçıvan şeherindeki sultan Murad camesi, Hezret paşa camesi ve Seyid Haşim zaviyesi veqflerinin geliri ile elaqedar yazılmışdır ki, xercleri ödendikden sonra gelirin artıq qalan hissesi "adlan çekilen camelerin qendil ve başqa ehtiyacı üçün serf olunsun". Defterlerde hemçinin Ordubaddaki sultan Murad camesrnın "veqfinin gelirinin artıq qalan hissesi mütevellinin öhdesindedir gerek olduqca o, gelirin qalan hissesini camenin ve onun veqfine aid tikililerin te'mirine serf eylesin" ve bu şeherdeki "Mirze İbrahim medresesinin veqfinin gelirinin artıq qalan hissesini mütevelli qoruyub saxlasın ve gerek olduqca o, gelirin qalan hissesini (medresenin ve onun veqfine aid olan tikililerin) te'mirine serf eylesin" 15 şeklinde qeydler edilmişdir. Veqflerin gelirinin serf olunma maddelerinin deqiqlikle bilinmesi bu veqflerin Azerbaycanın sosial-iqtisadi heyatındaki rolunun müeyyenleşdirilmesini zerurt edir. Veqfin gelirinin artıq qalan hissesinin de onun obyektlerinin te'mir ve diger işlerine serf olunması esiinde veqflerin sosial-iqtisadi heyatında heç bir rolunun olmaması, ilk növbede, gelirin artıq qalan hissesinin qeyri-semereli istifade edilmesi ve döner sermayeye çevrilmemesi fikrini destekleyir. Bununla bele, XVIII esrin 20-ci illerinin veqfleri arasında Naxçıvan ve Ordubad şeherinin veqflerinin Tiflis şeherinin veqflerinden ferqli olaraq, ticaret obyektlerinin, dükanlann böyük ekseriyyetinin sahibi kimi çıxış etmesi, eyni zamanda Aras çayı üzerindeki iskelenin illik gelirinin 40 faizine, Ordubad ipekxanasının ise 50 faizine nezaret etmesi, onun bu dövrde bölgenin ticaret heyatını tenzimleme ve ona müdaxile edile bilme mexanizmine te'sir gücünü gösterir. Ordubad şeherinde formalaşan illik gelirin 62,5 faizi, Naxçıvan şeherinde ise 21,5 faizi veqflerin payına düşürdü, halbuki XVI esrin sonlannda Azerbaycanda fealiyyet gösteren veqflerin iqtisadi imkanlan baxımından XVIII esrde Naxçıvan ve Ordubad şeherinde olduğu kimi ticaret heyatında xüsusi bir rolu olmamış ve onlar te'sirsizlik faktorunun daşıyıcısı kimi ticaret heyatında hetta periferik mövqede olmuşlar 16 Veqflerin te'sisi ve fealiyyeti ile ilk baxışda elaqeli olan mezheb mensubiyyeti meselesinin aydınlaşdırılmasına da böyük ehtiyac vardır. Meselenin bu şekilde qoyuluşuna sebeb ister XVI esrin sonunda, isterse de XVIII esrin 20-ci illerinde Osmanlı-Sefevi 94

13 qarşıdurması erefesinde Osmanlı.. terefinin Setevi dövletinin ehalisinin ekseriyyetinin şle, demeli, "rafizi" olduğunu vurğulayan fetvalar vermesi olmuşdur. İster mezmunu, isterse de lehcesine göre her iki dövrün fetvalarının ferqi, demek olar ki, çox cüz'idir. 15'18-ci ilde verilmiş beş bendli fetvaya göre, Qızılbaşların - şielerin "dinsiz olmalarına göre katirierden heç bir ferqi yoxdur", "Qur'ani-kerime İnanmayanların, şeriet kitabiarını yandıranların", "din alimlerini alçaldanların qetli" halal buyurulmuşdur. Sefevilere olan eyni münasibet 1722-ci ilde verilmiş fetvada da öz eksini tapmışdır. Bu senedde -şieler "rafizi" kimi tesvir olunmuş, diyariarının "darül-herb" olduğu beyan edilmiş, özlerine qarşı ise mürtedler uçun nezerde tutulmuş hökmlerin tetbiqi uyğun görülmüşdür 17 Her iki dövrün qarşıdurması neticesinde çox sayda insan telefatı olmuş, çox adam esir götürülmüş, miqrasiyalar başlanrnışdır. Netice e'tibarile Gence-Qarabağ, İrevan eyaletlerinin ve Naxçıvan sancağının bir çox yaşayış meskenleri boşalmışdır. İrevan şeheri Osmanlıların eline keçdikden sonra şie (azerbaycanlı) ehali üç gün erzinde şeherden çıxrnış 18 (1724), Gence şeheri ise tamamile boşalmışdır. Gence hetta 1727-ci ilde Gence-Qarabağ eyaletinin müfessel defteri üzerinde iş bitdikden sonra da bomboş idi: defterde yalnız mehellelerin adları yazılrnışdır 19 Şahseven camaatının oymaqlarının harnısı, Kebirli camaatının oymaqlarından da bir qismi Muğan çölüne çekilmişdw 0 Osmanlı hakimiyyeti altına keçdikden sonra Azerbaycanın şimal eyaletlerinde mezheb ferqlerine göre yerli ehali ile münasibetlerde Osmanlı müftilerinin verdikleri fetvalara uyğun hereket edilmemesini Osmanlıların buralarda heyata keçirdikleri vergi siyaseti ile bağlı fealiyyetlerinden görmek mümkündür. hk olaraq Seteviler dövründeki vergi siyasetinin dağıdıcı xarakteri müeyyenleşdirilmiş, o dövrde xezineye borcu olanlar borcdan azad edilmiş, ağır vergi siyaseti ve müharibeler neticesinde iqtisadiyyatı herbad hala düşmüş bölgelerin iqtisadiyyatının canlandırılması ve. sosial rifalım cuz ı de olsa yaxşılığa doğru deyişdirilmesi meqsedile deyilenlere mane olan bir sıra vergi ve rüsurnların müveqqeti de olsa yığılması dayandırılrnışdı. Gence-Qarabağ eyaletinde "resmi-çift", "tapu", "bennak", "badi-hava" vergi ve rusumları ci illerde yığılmamışdtr 1 Qonşu İrevan eyaleti ve Naxçıvan sancağında XVI esrin sonunda toplanmayan vergi olmamışdır, lakin XVIII esrin 20-ci 95

14 illerinde tertib olunan müfessel defterlerin qanunnameleri olmadığına ve yaxud elave olunmadığına göre buralarda vergi siyasetinin yumşaldılmasına doğru fealiyyet haqqında bir şey söylemek mümkün deyildir. Bununla hele, bu bölgelerin Gence Qarabağ eyaletine yaxııılığı, sosial-iqtisadi inkişaf baxımından hernin eyaletle eyni seviyyede olması, hemçinin Osmanlılardan evvel eyni dağıdıcı vergi siyasetine me'ruz qalması ile elaqedar olaraq burada da Gence-Qarabağ eyaletindeki veziyyete benzer veziyyetle qarşılaşan Osmanlılar, ehtimal ki, Gence-Qarabağ eyaletinde tetbiq etdikleri vergi siyasetini heyata keçirmişdiler. Deyilenlerden hele netice çı:x:armaq olar ki, Osmanlılar ister 1578-ci ilde, isterse de 1722-ci ilde verilmiş fetvaların müddealarından daha çox müharibe qanunlarına uyğun hereket etmiş, qelebe çalandan sonra ise şieleri te' qib etmemiş, dinc heyatın telebierine uyğun olaraq fealiyyet göstermiş, tebeelerine iqtisadi maraq mövqeyinden yanaşmış ve bu maraqların tam ve dolğun şekilde te'minine üstünlük vermişdiler. Bu baxış bütün Osmanlı aparatında yekdil şekilde qebul edildiyine göre artıq Osmanlı dövlet siyasetinin esas istiqametine çevrilir. Mezheb ferqine göre fetvalara istinaden şie ehaliye qarşı tetbiq olunması gözlenilen repressiv münasibet aradan götürülür ve bu ehali iqtisadi münasibetlerin subyektine çevrilir. Bu prizmadan baxdıqda, görürük ki,_ Osmanlılar Azerbaycanda onlardan evvel fealiyyet göstermiş veqflere münasibetde mezheb ferqine göre ayrıseçkilik etmemiş, onların dövründe fealiyyetde olan şie müqeddeslerinin adı ile bağlı veqflerin fealiyyetine engel töretmemiş, ali ve orta tebeqelerin nümayendelerinin veqflere elave gelir obyektleri bağışlamasına revac vermişler. Belelikle, XV1-XV1li esrlerde Azerbaycanda Osmanlıların mezheb ferqi baxımından sosial siyaset yürütmediklerini, ölkede mövcud olmuş veqflerin. normal fealiyyetine lazimi şerait yaratdıqlarını, lakin buna baxmayaraq, bu veqflerin Osmanlı imperiyasında olduğu kimi Azerbaycanlll ister iqtisadi, isterse de medeni heyatında apancı rolunun olmadığını söylemek mümkündür. QEYDLER 1. Osmanlı-Sefevi siyasi münasibetleri haqqında etraflı bax: Ş.F.Ferzelibeyli. Azerbaycan ve Osmanlı imperiyası. B., 1994; F.M.Aliev. Aırrmıpaııcırn:e BhiCTYJIAeHH5! H 6opı,6a rrpotirn rypeı::ı;ımh: 96

15 OI<.KYTiaı::ı;mı B A3ep6aifAJKaııe B I.rroAOBHHe XVIII BeKa. E., 1975;. T.T.MycTacpa3aAe. A3epoaifAJKaH H pyccko-typeıı;ıare othomemrn: B rrepbo:h Tpenı XVIII B. E., 1993; O.A.3cpeHAHeB. A3ep6aifAJKaııcKoe rocyaapctbo CecpeBH.AOB B XVI BeKe. B., 1981; F.M.Kirzioglu. Osmanlıların Kafkas ellerini fethi ( ). Ankara, 1993; B.Kütükoslu. Osmanlı - Iran siyasi münasebetleri. Istanbul, Bu eserlerde mövzu ile bağlı geniş biblioqrafiya da vardır. 2. Misal üçün, bax: HapoAHa 6H6AHoTeKa HM. KHpHAa H MecpoAIDJ:. - Cocp:mı (HEKM), <DaHA 313 A, Apx. ea. 196, A. l; Apx. ea. 192, A. 1-1; Apx. ea. 218, A. 1-2; Apx. ea. 239 Be Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi. c. I. Ed. E. Ihsanoglu. Istanbul, 1994, s Eserde mövzu ile bağlı geniş biblioqrafiya da vardır. 4. H.Araslı. Nizami veqfi haqqında yeni sened. - "Edebiyyat ve incesenet" qezeti, ; Z.Bünyadov, H.Memmedov. Nizami veqfi haqqında senede dair. - "Edebiyyat ve incesenetil qezeti, ; T.Musevi. Bakı şeheri haqqında farsdilli senedler. B., 1965 ve b. 5. Gence-Qarabağ eyaletinin icmal defteri. İstanbul, Başbakanlık Arxivi, N2 699, s ; Gence-Qarabağ eyaletinin müfessel defteri. - Yene orada, N2 903, s. 36, 44, 51, 56, İrevan eyaletinin icmal defteri. Araşdırma, tercüme, qeyd ve elavelerin müellifleri Z.Bünyadov ve H.Memmedov (Qaramanlı). B., 1996, s Tiflis eyaletinin müfessel defteri. - İstanbul, Başbakanlık Arxivi, N2 897, s Bu defter sehifelenmemiş olduğundan veqfler haqqında me'lumat veren sehifelerin nöınrelerini biz qoyduq, her halda gösterdiyinıiz sehifeleri şerti qebul etmek düzgün olardı. 8. Naxçıvan sancağının müfessel defteri. Giriş ve tercümenin müellifleri Z.Bünyadov ve H.Memmedov (Qaramanlı). B., 1997, s İrevan eyaletinin müfessel defteri. - İstanbul, Başbakanlık Arxivi, N2 633, s. 113, Naxçıvan sancağının müfessel defteri, s , B.Yediyıldız. Ordu katası sosyal tarihi ( ) Ankara, 1985, c Osmanlılar dövrünün veqflerine bağışlanan torpaq salıelerinin gelirlerinin bağışlanma prinsipleri ile elaqedar Osmanlıların tetbiq etdikleri torpaq sahibiiyinin Azerbaycanda unikal bir ceheti ile qarşılaşırıq: bu, Osmanlı aqrar tarixinde şerti olaraq "malikane-divanin sistemi adı ile bilinen torpaq mülkiyyetinin verilmesi ve istifadesi üsulu idi. Osmanlılar tarixlerinin erken dövründe ele keçirdikleri erazileri dövlet mülkiyyeti (''miri 11 ) e'lan edir, sonra ise bu eraziler müeyyen şert ve ya qulluq qarşısında "xass 11 11, Zeametn ve "timarn şeklinde ayn-ayrı şexslere paylarıırdı. Osmanlılardan evvel hernin erazilerde torpaq mülkiyyetinin sahibi olan şexs Osmanlı hakirniyyetini qebul edib onun tebeeliyine keçirdise, onun öz mülkü 97

16 üzerinde sahibiiyi qorunub saxlanırdı. Lakin sahibiiyi neminal xarakter daşıyan hernin şexsin mülkünün müeyyen bir hissesinin geliri "xass"lara, "zeamet" ve "timar"lara verilirdi. Evvelki mülk sahibine verilen hisseye "malikane", yeni salıibe verilen hisseye ise "divani" adı verilmişdir. Bununla bele, evvelki mülk sahibinin sahibiiyi hernin erazide ekilib-becerilen mehsulun 1/10-i ile mehdudlaşırdı. Sahibliyin nominallığı da mehz buradadır. Bir mülkden, torpaq salıesinden hem evvelki mülk sahibi, hem de yeni sahib mehsulun 1/10-ni alırdılar ve buna senedlerde, o cümleden şeyx Siraceddin veqfinde yazıldığı kimi, "iki başdan" (ye'ni hem malikaneden, hem de divaniden üşrün alınması) ve yaxud "iki başdan te' şir" deyilirdi. Bu qayda Osmanlı imperiyasında XVI esrin sonuna qeder tetbiq olunmuşdur (bu barede daha etraflı bax: B.Yediyıldız. op. cit., s ). 13. Gence-Qarabağ eyaletinin icmal defteri, s. 286; İrevan eyaletinin müfessel defteri, s Naxçıvan sancağının müfessel defteri, s. 52, Naxçıvan sancağının müfessel defteri, s Mirze İbrahim medresesinde tehsil alan telebelerin sayı bilinmediyi üçün onlara verilen teqaüdün hecmini hesablamaq mümkün olmadı. 16. Elavede verilen cedvele bax. 17. Fetvaların metni üçün bax: F.M.Kirzioglu, op. cit., s. 281 (dipnot); Y.Halaçoglu. XIV-XVII y.y'da Osmanlılarda devlet teşkilati ve sosyal yapı. Ankara, 1991, s M.Aktepe Osmanlı-Iran siyasi münasebetleri ve Silahsor Kemani Mustafa aganın Revan fetihnamesi. Istanbul, 1970, c Gence-Qarabağ eyaletinin müfessel defteri. - İstanbul, Başbakanlık Arxivi, N2 903, s Yene orada, s Yene orada, s