SİİRT'TEKi MANASTIR ve KİLİSELER

Transkript

1 YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BU.İMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ SA YI: 2 YIL: 2001 l.. SİİRT'TEKi MANASTIR ve KİLİSELER Yrd. Doç. Dr. Ali BORAN* yrd. Doç. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOGLu Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün izni ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi Araştırma Fonu'nun desteği ile yürütülen "Siirt ve Çevresindeki Sanat Eserlerini Araştırma Projesi' çerçevesinde tespit edilmiş Mfr Yalcub Manastırz, Hadrianus Kilisesi, Dilektepe Köyü Kilisesi ve Adakale Köyü Kilisesi, bu makale kapsamında incelenecektir. 1. MİR Y AKuB MANASTIRI Botan çayının kenarında, Siirt'in güneyinde ve Siirt'e 6 kın.'lik bir toprak yolla ulaşılmaktadır. Günümüzde bir köylünün özel mülkiyeti olan manastır, ev, ahır ve samanlık olarak kullanılmaktadır. Manastıra ait kitabe yakın zamanda çalınmıştır. Ancak / tarihli ve 422 numaralı Bitlis Şer'iyye Sicilli'ne göre yapının Keldfuıi milletine ait olduğu, Siirt'e bağlı Dir Maryakup Kö- Y.Y.Ü., Fen-Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Bölümü. " Y.Y.Ü., İlılhiyat Fak. Türk İslam Sanatlan Tarihi Ana Bilim Dalı. 1 Maddi destekte bulunan Yllziincü Yıl Üniversitesi Araştuma Fonu'na teşekkür ederiz.

2 18 1 A. BORAN; A. TÜFEKÇİOGLU yü'nde yer aldığı,.. Dir Maryakub Manastırı" adıyla kaydedildiği, buna ait bağ-bahçe-tarla-değirmen gibi vakıf mallannın var olduğu belirtilmektedir. 2 Bu bilgilerle birlikte yapının plan ve malzemesini de dikkate alarak manastırı XVIT. Yüzyılın ortalarına kadar tarihlernek uygun düşmektedir. Mir Yakub Manastırı, ana kilise, kütüphane, keşiş odaları, misafirhane ve yemekhaneden oluşmaktadır. Günümüide ana kilisenin bir bölümü, keşiş odaları ve yemekhane bölümü yıkılmıştır (Resim, 1-2). Manastır; 4 ı.00x3 ı.00 m. ölçülerinde dikdqrtgen bir alana oturtulmuştur. Yapıda genel olarak kırma taş, kilise ve eyvanlı bölümde tuğla kullanılmıştır (Çizim, ı). İki katlı olarak düzenlenen yapının kuzeydoğu köşesinde merkezi planlı bir kilise, bunun güneyinde beşik tonozlu orta kısımdaki eyvanlı üç ayrı mekan ile beşik tonozlu llzlld 'bol kahntısı yer. almaktadır. Güney taraftaki girişin hemen üzerinde ( olduğu söylenen kitabe çalınmıştır. Bu girişin üzeri biriket malzeme ile örülerek ev haline dönüştürülmüştür. Kuzey taraftan ikinci kata çıkılmaktadır. İkinci kat, oda şeklinde düzenlenmiş olup bu kısımlar büyük bir tahribata uğramıştır. Batı taraftaki asıl giriş bölümünün iki yanında dikdörtgen planlı olan mekanlar ile bunların açıldığı işlevi tam aniaşılamayan yine dikdörtgen bir bölüm vardır (Resim, 3). Asıl giriş mekanının kuzey tarafında ince uzun beşik tonozlu bir bölüm daha vardır. Bu yöndeki diğer bölümler yıkılmıştır (Resim, 4-5). Ana kilise kuzeydoğuda yer almaktadır. Kilisenin bir bölümü yıkılmıştır (Resim, 6). Anıtsal bir taçkapı formu ile vurgulanan ana kilise, süsle~e ve malzemesi ile diğer mekanlardan ayrılmaktadır (Resim, 7). Taçkapının sütüncelerinde akantus yaprağı motifı ile üstte geometrik bir kuşak dqlaşmaktadır (Resim, 8). Köylüler, apsis yarım yuvarlağı ile kilisenin bazı bölümlerinin yakın zamanda yıkıldığını belirtmektedir(resim, 9). Ana kilisenin batı tarafındaki dikdörtgen planlı mekan büyük tahribata uğramıştır. Yine bu mekanın yanındaki bölümler de yıkıl numaralı Bitlis Şer'iyye Sicili'nde, manastı~ ve ona bağlı vakıf malları hakkındaki bilgiler için bkz. Naciye SUBAŞI, 422 Numaralı Bitlis Şer'iyye Siciline Göre Siirt H (1 & ), (Y.Y.Ü. Sosyal Bilimler EnstitUsU, Basılmamış YOksek Lisans Te.zi), Van, 1998, 120 ve 126.

3 Siirt'teki Manastır ve Kiliseler 1 19 Saman ve otla dolu olduğundan birinci kattaki bazı bölümlere m ı ştır. iirilememiştir.../ 2. HADRİANUS KİLİSESi Siirt'in güneybatı tarafında Kapalı Cezaevi'nin az ilerisinde, şehirden yaklaşık 3 km. uzaktadır (Resim, 1 0). Kilisenin etrafına, yakın zamanda besihaneler yapılmıştır.v apı il yıllığında ve bölge halkı arasında.bu isimle anılmaktadır. Kilise, tepenin yamacındaki düzlük üzerine inşa edilmiştir. Yapının beden duvarlannın büyük. bölümü günümüze sağ lam olarak u l aşmıştır. Kilisenin giriş kısmının yer aldığı güneydeki bölüm, temel seviyesine kadar yıkılmıştır. Ayrıca yapının kuzey tarafındaki beden duvarlannın batı kısmı ile batı yönündeki cephenin tamamı yık ı lmış durumdadır. Dıştan 16.30x6.10 m. ebatlarında, doğu-batı ekseninde dikdörtgen planlı asıl kilisenin iç mekanı iki bölümden meydana gelmektedir (Çizim; 2). Bunlardan birincisi, doğrudan dışarı ile bağlant ı lı nefbölümü, ikincisi nefden iki kap ı açıklığıyla geçilen doğudaki berna bölümüdür. Dış cepheler çok sade tutulmuş olup moloz taşla örülmüş duvarın üzeri sıvanmıştır. Güney cephede, batı tarafa kaydırılmış sivri kemerli bir girinti teşkil eden taşıntısız kapı yer almaktadır. Ası l kapı açıklığı dikdörtgen şeklindedir (Resim, 11-12). Batıdaki nef bölümünün üzerini beşik tonoz örtmektedir (Resim, 13). Doğudaki berna bölümü kare planlıdır. Doğu duvarının ortasına dikdörtgen planlı apsis nişi açılmıştır. Kutsal nişin yanındaki kuzey duvarmda yer alan dikdörtgen görünümlü pencere, ortada silmelerle sınırlandırılmıştır (Resim, 14). Bu bölümün küçük bir kapı olduğu, fakat daha sonraki dönemlerde kapatıldığı anlaşılmaktadır. Bunun yanında da basık kemerli dikdörtgen şekilde bir n iş açılmıştır. Kutsal nişin güney tarafındaki duvarda yine ortada basık kemerli dik-. dörtgen kapı ve bunun doğusunda basık kemerli dikdörtgen bir niş ile batı tarafta ayrıca ikinçi bir niş açılmıştır. Kutsal niş sivri kemer almlıklı ve dikdörtgen planlı olup, dışa taşıntı yapmaktadır (Resim, 15). Kilisenin iç mekfuunda, kapı ve nişlerin üzerinden geçen ve iki kademeli şerit şeklindeki silmeler dolanmaktadır.

4 20 1 A. BORAN; A. TÜFEKÇİOGLU Hadrianus Kilisesi'nin yapım tarihi ve yaptıranı ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Planı, örtü sistemi ve malzemesi açısından XVII. yüzyılda yapılmış olmalıdır. Ayrıca bu yapı, Nasturi kilisesi olduğu için diğer kiliselerden mekan ve kurgu bakımından ayrılmaktadır. ' 3. DiLEKTEPE KÖYÜ KİLİSESi Baykan ilçes!ne bağlı Dilektepe Köyü sınırları içinde, köye 3 ktri. mesafededir. Patika bir yolla ulaşılan kilise, tepenin yamacında olup bir kısın,ı.iarnanla toprak alt~nda kalmıştır ~esim, ı o). Doğu-batı doğrultusundaki kilise, dıştan 7.20x14.30 m. ebatlarında, dikdörtgen bir plana sahiptir (Resim; 4): Tek nefli kilisenin üzeri beşik tonozludur. Kilisenin apsisinin bir kısmı ile batı duvarı yıkılmıştır.... Yapının beden duvarlarında düzgün olmayan kesme taş malzeme, üst örtüde ise moloz taş malzeme kullanılmıştır. Naosun zemininde ise düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Dış ve iç cephelerde herhangi bir süslemeye yer verilmemiş, fakat iç kısımların sıvah olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır (Resim, 21 ). Tek nefli kilisenin iç mekanı, define avcılar"ı tarafından tahrip edilmiştir (Resim, 22). Beşik tönoz dıştan belli edilmiştir. Güney cephenin batı tarafın da kilisenin giriş kapısı açılmıştır. Kapı, dikdörtgen şekilde olup içten basık kemerle' vurgulanrnıştır. Apsis yarım yuvarlağı önünde karşılıklı dikdörtgen planlı birer niş açılmıştır./ Apsis yarım yuvarlağının başlangıcındaki sivri kemer, hem yönlendlrnıe amacıyla ve hem de strüktür amaçlı olarak yapılmış tır. Apsiste iki adet küçük birer niş daha mevcuttur. Apsisin kuzey yönüne doğru yapılmasında, zeminin kayalık olması etkili olmuş olmalıdır (Resim, 23). Yapının tarihlernesi ile ilgili herhangi bir bilgi ve belge mevcut değildir. Ancak yapım tekniği ve planı düşünülerek XV. yüzyıldan sonra yapıldığı söylenebilir. 4. ADAKALE (DERZİN) KÖYÜ KİLİSESi Baykan ilçesine bağlı Adakale Köyü'nün içinde yer almaktadır. Köye 12 km.lik bir toprak yolla ulaşılmaktadır. Köyün içinde ilkokulun güneyindeki kilise, xl2.00 m. ebatlarında, doğu-batı doğrul-

5 Siirt'teki Manastır ve Kiliseler 121 tusunda dikdörtgen planlıdır (Çiziın, 3; Resim, 16). Yapının bir bölümü günümüze yıkılmış vaziyette ulaşmış olup, bugün halen bir k1smı tandır, bir kısmı da depo olarak kullanılmaktadır. Ayrıca yapının kuzey tarafına yeni bölümler eklenmiştir. Kilisenin beden duvarlarında kesme taş malzeme, kemer geçiş elemanları ve örtü sisteminde ise tuğla malzeme kullanılmıştır (Resim, 17-18). Çok sade tutulan cephelerde herhangi bir süs ya da kabartmaya yer verilmemiştir. Batı taraftaki tek kapıdan naosa girilmektedir. Kapı, sivri kemer alınlıklıdır. Tuğla malzemeden yapılan sivri kemer Ierin desteklediği basık kubbenin eteğinde, tuğla malzemeden oluşturulan balık sırtı motifi yer almaktadır (Resim, 19). Dışa taşıntılı apsis yarım yuvarlağının önündeki kubbeli bölümün güney duvarında iç mekanı aydın latan mazgal pencere açılmıştır. Naosun içi samantarla doldurulduğu için ayrıntılı inceleme imkanı yoktur. DEGERLENDİRl\1E Siirt ve çevresinde yürütülen yüzey. araştırmasında tespit edilen Hadrianus Kilisesi, Dilektepe Köyü Kilisesi, Ada,lcale Köyü Kilisesi ve Mfr Yiikub Manastzrı incelenmiştir. Bunlardan Hadrianus Kilisesi 'nin XVII. yüzyılda yapı ldığı anlaşılmaktadır. Kilise, Haklctiri yöresindeki Kırıkdağ Vadisi Alagipe Kilisesi (Çizim, 5) gibi bazı kiliselerle ve Nasturi kiliseleri ile plan ve örtü sistemi bakımından benzerlik gösterdiğinden, bunun da Nesturi kilisesi o labileceği sonucuna u l aşılmıştır. Bilindiği gibi, Nesturi kiliseleri iki bölüm balinde düzenlenmiş olup doğudaki bölüme kanki (berna) denmektedir. Ayrıca apsis, doğu duvarı içine dikdörtgen niş şeklinde yapılmakta ve kutsal niş adı verilmektedir. Baykan ilçesine bağlı Dilektepe Köyü Kilisesi, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planı ve topoğrafik nedenle düzgün olmayan apsisi ile Van-Murddiye Aziz Etienne Kilisesi'ne benzemektedir. 3 Adakale Köyü Kilisesi, tuğla malzemenin kullanımı ve planı itibariyle XVII. yüzyılda yapılmış olduğu düşünülen kiliseye, yakın 3 A. Uluçam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimôr'isi-1: Van, Ankara, 2000, 127; Y. Karaca, Van ve Çevresindeki Manastır Kiliselerı: (Yüzüncü Yıl ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstittlsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tesi), Van, 1996,31.

6 22 1 A. BORAN; A. TÜFEKÇİOGLU bölgedeki Van-Bahçesaray Santa Sauver (Beyaz) Kilisesi 4 plan ve kemer sistemi olarak benzemektedir. Botan çayının kenarında kurulan Mfr Yakub Manastırı, ana kilise, misafırhane, keşiş odaları, yemekhane gibi elemanları ile genel olarak Van-Çarpanak Manastzrı 'na b~mzemektedir. 5.. Siirt ve çevresindeki Mir Yakub Manastırı, Keldani, Hadrianus Kilisesi ise Nesturi kilisesidir. Bu kiliselerin hiçbirinin kimbesi olmamakla birlikte, sadece Mir Y akub Manastın hakkında 422 Numar~lı Bitlis Şer'iyye Sicili'nde bazı kayıtlar tesbit ediliq.iştir. Yapıların çoğunun, plan ve malzeme kullanımından, xvn. yüzyıldan sonra yapıldığı tahmin edilmektedir. Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan bütün azınlıklar gibi Siirt'teki Ermeniler, Keldanller, Nastfirller ve diğer halklar, kendi dinlerini rahatlıkla yaşamışlar ve dini yapılarını inşa etmişlerdir. Tarihi süreç içinde-dinler arasındaki hoşgörü ve saygının bir örneği olarak Siirt'teki bu kiliseler büyük öneme sahiptir.... J 4 5 Uluçam, a.g.e., 246. Uluçam, a.g.e., 108.

7 Siirt'teki Manastır ve Kiliseler Çizirn 1: Mir Yakub Manastın (Z. Erdal, A. Tüfekçioğlu, A. Boran).

8 24/ A. BORAN; A~ Till:EKÇİOÖLU., o 111'1 ~!!~'!~~-.... ~--._J Çiziin 2: Hadrianus Kilisesi (Z. Erdal, A. Tüfekçioğlu)

9 Siirt'teki Manastır ve Kiliseler 1 25,.,.,--"-... 1;/., 1 ~,, ), ;l 1 \ / 1 ~--~"::::~=:.::~ O 1 ım. ~&-2.--~ ~~~!ii _ iiiiiiiiiii~' Z. Erdal-A.llaırı 2HUID Çiziın 3: Adakale Köyü Kilisesi (Z. Erdal, A. Boran).

10 26 / A. BORAN; A. TÜFEKÇİOGLU.,., O 2m. 15iko-!5il.-5iiiiiiiiiiZ ' ~~-iiiiiiijij' "' J Çizim 4: Dilektepe Köyü Kilisesi (Z. Erdal, A. Boran)

11 Siirt'teki Manastır ve Kiliseler /27 ' r ',! --+_j ,. 1 M. TOP- E.KOÇ A-A' BOY KESiTi Çizim 5: Hakkari Kınkdağ Vadisi Alagipe Kilisesi (M. Top, E. Koç)

12 2X 1\. BOR/\N: /\. Tl'iFI.Kı_ jo(il.l ' i ı \lıı ) ah.ulı \l;ııı;ı...ıııı ilııı ııa ı:-.. ıı ;.:ı,,..: ril!:! ı-;-iı.

13 Siirı"ıl: k i i\. laııa sıır \l: Kilis.:lı:r 29...:...l ı \tir Y;ikııh \l;ııı ;"ı s ıırı"ııııı haıı ~iri~ hiih ı ıııii. -1 1!'dır Y<"ıkııb \laııa:--tır ı ı ıııı ij..iııci J..aıı.

14 ~ı \lir Y :.ı ku h \ L ı n:hıı r k ııı ıı b\iliıııık: r i ııtk ıı h ira~ rııııı. ''l \lır Yakıı. - \ l ; ı ıı: ı, ıı rı ııııı a ıı a ki l i,l..'ıı iı ı d.ığ.udaıı g.i ' rü ı ı ii~ i'ı.

15 Siirı ıı:ki lviana sı ır' L" Kili~ı:lı:r.ll ~ ı..- ı..._... 7) 1\lir Yiikub IVIan.asıırı nııı ana kilıscnin ım:kapısı..;- X) M ir 'ı';ikub i'vlaııastırı ııııı ana kilisenin ım; kapı s ıııdan a~ r ııııı.

16 ~ \.!~ORAN:/\. 'f'('lftkc..'io(i l.l ')J i\lir Yükub \l:ııı~ı;ıın'ııııı aııa kili:-.ı:ııiıı ~;ırııııd:ıl--.i biiliiıııkr. IOıl l:ıdriaııu-, Kıli:-.ı:-,i.ııiıı gı:ııl.'l giirliııii;:-i'ı.

17 ., Siirt'teki Manastır ve Kilisdcr! 33 7 ll) lladrianus Kilisesi'nin glinl ~doğudaıı genel glirlinü:;;ii. i_:j lladriaııu~ ı,ıiı~~.::-ı ııııı du~u \L: ı-.ut.~.:~ ~.:cplıd~.:ıı.