Vak a-nüvis Mehmed Râid Efendi, Hayatı, Eserleri, Edebî Kiilii Vaka-nuvis Mehmed Rasid Efendi, His Life, Works anf Literary Personality

Transkript

1 Vak a-nüvis Mehmed Râid Efendi, Hayatı, Eserleri, Edebî Kiilii Vaka-nuvis Mehmed Rasid Efendi, His Life, Works anf Literary Personality Halit BLTEKN * Özet XVIII. yüzyılın önemli air ve tarihçilerinden olan Mehmed Râid Efendi, stanbul da domutur. Doum tarihi belli deildir. Babası zamanın önemli âlimlerinden Malatyalı Mustafa Efendi dir. 1104/ yılında Ebu Sa id-zâde Feyzu llah Efendi den mülazım olmu, 1116/ senesinde Hacı lyas Medresesi müderrisliine atanmı; daha sonra deiik medreselerde müderrislik yapmıtır. 1126/1714 yılında vak anüvis lik görevine getirilmi; 1135/1723 de Halep kadılıına atanmı; 1140/1728 de Rumeli Beylerbeyiliine getirilerek ran a elçi olarak gönderilmitir. 1141/1729 tarihinde stanbul kadılıına atanan Râid, bu görevinden 1143/1730 da azledilmitir. Patrona Halil ayaklanmasından sonra stanköy, Bursa ve Limni ye sürgüne gönderilen Râid, stanbul a döndükten sonra 1147/1734 da Anadolu kazaskerliine atanmı; 18 Safer 1148/10 Temmuz 1735 te vefat etmitir. iirde Nâbî tarzının takipçilerinden olan Râid in bugün elimizde Târih i, Divan ı, Sıhhatâbâd adlı bir mesnevisi ve bazı fetih-name ile vakfiyeleri vardır. Anahtar Kelimeler: Mehmed Râid, Divan Edebiyatı, Divan, Râid, Vaka-nuvis, Tarih, Sıhhat-âbâd Abstract Mehmed Raid Efendi, one of the foremost poets and historians of XVIII. century, was born in stanbul. His date of birth is unknown. Being from the period s most important scholars Malatyalı Mustafa Efendi was his father. He took the mülazım (= novice) title from Ebu Sa id-zade Feyzu llah Efendi in 1104/ In 1116/ he was appointed to the müderrislik (=professorship) of the Hacı lyas Madrasah. In 1126/1714 he was given the official duty of vak a-nüvislik (=chroniclership ). In 1135/1723 he become the Haleb s Cadi. In 1140/1728 he was settled to the beylerbeyilik (=governorship) of Rumeli province and then sent to Iran as an ambassador. In 1141/1729 he was the Qadi of stanbul until his dismissal at the date of 1143/1730. After the Patrona Halil Rebellion, he was banished to Istankoy, Bursa and Limni in turn. Later on, he returned to Istanbul and appointed as the kazasker (=high officer in the hierarcy of the Moslem Judiciary) of Anatolia. He passed away on 18 Safer 1148/10 July He left us his Tarih (=Chronickle), Divan (= Collection of Poems), masnavi titled Sıhhat-abad, some fetih-name s (= poems celebrating a victory) and vakfiye s (= deeds of trust of a pious foundation). Key Words: Mehmed Rasid, Classical Turkish Poem, Divan, Vaka-nuvis, History, Sıhhat-abad Karlofça antlaması ve Edirne Vak ası adıyla bilinen isyanla XVIII. yüzyıla giren Osmanlı mparatorluu, bu yüzyılda hem devlet yönetimi, hem de sosyal yapı bakımından daılma ve çözülmeye maruz kalmıtır. Böyle karıık bir dönemde sadaret makamına getirilen Nevehirli Damad brahim Paa, aldıı tedbirlerle tarihte Lâle Devri olarak adlandırılan bir huzur, elence ve kültür döneminin olumasını salamıtır. Lâle Devri nin önemli temsilcilerinden biri, bu dönemi bizzat yaayan, yazdıı Târîh e olduu gibi yansıtan, aynı zamanda airlii ile de tanınan Vak a-nüvis Mehmed Râid Efendi dir. Bu yazıda önce Râid Efendi nin hayatı, kaynaklardan ve kendi eserlerinden elde edilen bilgilerden faydanılarak ortaya konulacak; sonra eserleri tanıtılacak, nihayet edebî kiilii üzerine bilgiler verilecektir. 1. Hayatı 1.1 Doum Yeri ve Tarihi Mehmed Râid Efendi, kendisinden bahseden kaynaklara göre stanbul da 1 Fatih-Beyceiz Mahallesi Niancı Caddesinde eski adı ncirli Medrese olan imdiki Fatih Niancı Mehmed Paa lk Okulunun yanında bugün 38/29 parsel sayılı mezarlık olarak gösterilen mahallin yanındaki binada (Dinç, 1965, 1) dünyaya gelmitir. Bazı yerlerde Râid in doum yılı /1670 olarak gösterilmektedir (Günay, 2007, 463). Gerek eserlerinde, gerekse Râid hakkında bilgi veren kaynaklarda doum tarihi ile bilgiye rastlanmamaktadır. Sadece Dîvân ında Kapdan-ı Deryâ Mustafa Paa ya sunduu kasidesinde yer alan * Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öretim Üyesi. 1!"#$$%"#%%&'()*+,- "./0/"/.&1

2 : ; <-=1>>???@A%& # beytinde (Biltekin, 1993, VI) geçen otuz yıldan berü ibaresi geçmektedir. Bu ibareden, otuz yılın nereden balanıp bitirilecei hususunun kesin olmaması sebebiyle, tahminde bulunmak oldukça güçtür. Bu yüzden Râid için verilen bu doum tarihi, onun gerçek doum tarihi deil, tahminen verilen bir doum tarihidir Ailesi Râid in babası, zamanın saygın âlimlerinden Malatyalı Mustafa Efendi dir 3. Mustafa Efendi stanbul a gelerek Kadrî Efendi den 1077/1666 da mülazım olmu; 1087/ de Abdurrahman Paa Medresesine, 1091/1680 de Papasolu Medresesine, 1092/1681 de Hüsrev Kethüda Medresesine, 1093/1682 de Haydar Paa Medresesine, 1097/ da Gazanfer Aa Medresesine, 1099/ de Sahn-ı Semaniyyeden birine, 1100/ da Siyavu Paa Medresesine, 1102/ de Zâl Paa-yı Sultanî Medreselerine müderris olmu; 1103/ de Ordu-yı hümâyun kadılıı görevine getirilmi; 1104/ te Sultan Ahmed Han Medresesine, aynı yıl Süleymaniye medreselerinden birine görevlendirilmi; 1105/ te Kudüs, 1111/ de Bursa kadılıına atanmı; 1112/ de emekliye ayrılmı ve 1113/ de vefat etmitir (Biltekin, 1993, VII). Râid in Abdullah Efendi adında bir de büyük kardei vardır (Fındıklılı smet, 1989, 162; Müstakim-zâde, 1928, 719; Sâlim, 2005, ; Tuman, 2001, 535). äàèid mahlasıyla iirler yazan Abdullah Efendi de stanbul da domu; Râid ile birlikte kazasker Abdu l-bakî Ârif Efendi den hat dersleri almıtır (Fındıklılı smet, 1989, 162; Müstakim-zâde, 1928, 719). Abdullah Efendi, ilmiye sınıfındaki sırasını tamamladıktan sonra 1134/ de Badad, 1139/ de Hemedan, 1144/1731 de stanbul kadılıına atanmı (H.Biltekin, 1993, VII; Sâlim, 2005, 452, Fındıklılı smet, 1989, ), 1150/1737 de Anadolu kazaskerlii görevine getirildikten sonra 1152/1739 da vefat etmitir (Fındıklılı smet, 1989, 163). Fındıklılı smet Efendi nin Tekmiletü -akâyık ında Râid in eyhülislâm müfettii dris Efendi nin damadı olduu kayıtlıdır (Fındıklılı smet, 1989, 91). eyhî Mehmed Efendi nin Vakâyi u l- Fuzelâ sında Van da dünyaya gelen, stanbul a gelip Kadrî Efendi den mülâzım olan, eyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi nin vekâlet-i dersiyye leriyle megul olan bir dris Efendi hakkında bilgiler verilmektedir (eyhî Mehmed, 1989, ). Fakat bu kiinin Râid in kayın pederi olup olmadıı konusunda bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca Sicill-i Osmânî deki bilgilere göre, Râid in brahim Edhem adında bir olunun olduu ve bunun 1185/ de Mısır mollası olarak vefat ettii de bilinmektedir (Mehmed Süreyya, , IV, 301) Müderrislikleri yi bir eitim alan Râid, 1104/ tarihinde Ebu Sa îd-zâde Feyzu llah Efendi den mülazım olmu ve süresinin dolmasını beklemeye balamıtır (Sâlim, 2005, 321) 4. Râid, eyhülislâm Mehmed Efendi nin 1155/1703 te hâric medreselerine girecekler için açtıı sınava süresini tamamlayamadıı için girememitir (Râid, 1282, III, 119) 5. Bu sınava katılamayan Râid, 1116/ te eyhülislâm Seyyid Ali Efendi den ibtidâ -i hâric ile Hacı lyas Medresesi müderrisliine atanmıtır. Râid, eyhülislâm Seyyid Ali Efendi ye sunduu kasidelerinde bu görevi talep ettiini ve göreve atanmasından duyduu ükranı; 2 B "C ".//D"E- F G ( H- B "I- J "* 2 G "K K--L H5 1 3 B9 3M2NO35*B6)G :P!"#$$%"#%%&'Q 3 36)B 6)RS92NO35 N 3 - : B ) B 6)G <:N 3 O9 P 4 "#$$%"D#$&' 259 6N*O -B )9B 6)G <: 59 6< P T9 - T*+Q F 5".//U".$0& 4..$U9P P9 - : G395, OTG 5Q "#$$%"D#.&' P G395, OTG 5Q B -!5"./#0"A./&1 5 V P G <O :P T 9* <-6 *+WT4 NN6*P<O - 6 N9 N 39 *- 5 *97 < -59T*4Q F ".#0#"???"../&1

3 164 B 3N 7- P X* T97NT <N9 2 N N7 : <- 2 N )YP Z <59 9 2: TN; 59 =1>E??@[$"[."[#"[D& beyitleriyle ifade etmitir (Biltekin, 1993, IX). Râid daha sonra 1119/ de Sâdık Efendi yerine Anbar Gazi Medresesine, 1123/1711 de dâhil rütbesiyle Halil Paa Medresesine, 1126 aban ında (Austos 1714) hareket-i dâhil le Hâdim Hasan Paa Medresesine görevlendirilmitir. (Biltekin, 1993, IX). 1126/1714 te vak a-nüvislik görevine getirilen Râid, Mora seferine katılmı, buradaki hizmetlerinden dolayı ehid Ali Paa nın telhisi ve padiahın hatt-ı hümayunu ile 1127/1715 muharreminde görevi Sahn-ı Seman medreselerinden birine yükseltilmitir recebinde (Haziran 1715) ibtidâ -i altmılı rütbesiyle Hankah-ı Ka riyye Medresesine, 1130 evvalinde (Austos 1718) Bayram Paa Medresesine, 1132/ da Ayasofya Medresesine tayin edilmitir (Biltekin, 1993, X; Sâlim, 2005, 321). Bu müderrislikleri sırasında Râid askerî kassamlık görevine de getirilmitir (Râid, 1282, V, 453; Safâyî, 2005, 255). Râid, askerî kassamlık görevini 29 ay sürdürmü, daha sonra 1135/ te stanbul rü ûsunun son halkası olan Süleymaniye müderrisliine getirilmi; bu görevinin yanı sıra Haremeyn müfettiliine de nail olmutur (Biltekin, 1993, X; Râid, 1282, V, 453) 1.4. Vak a-nüvislii lk Osmanlı vak a-nüvisi olarak kabul edilen Na îmâ Efendi nin görevini bırakmasından sonra / tarihleri arasında Râmî Mehmed Paa nın bu göreve efik Mehmed Efendi yi getirdii bilinmektedir (Ahıshalı, 2007, 451; Cemaleddin, 1314, 50). Fakat efik Mehmed Efendi nin bu görevde ne kadar süre ile kaldıı belli deildir. Râid, 1126/1714 te vak a-nüvislik görevine getirilmi; hamilerinden ehid Ali Paa nın emri ile III. Ahmed in tahta çıktıı 5 Rebî ü l-evvel 1115/19 Temmuz 1703 tarihinden itibaren vekayi yazmaya balamıtır (Biltekin, 1993, XI; Râid, 1282, I, 7, 8, 9; V, 451). Bu durum yani Râid in III. Ahmed in tahta çıkıından itibaren tarihini yazmaya balaması, vak anüvislik görevinin o tarihten itibaren bo olduunu göstermektedir. Fındıklılı smet Efendi nin Râid in efik Mehmed Efendi nin yerine 1115/1703 te vak a-nüvislie getirildiini söylemesi bu yüzden yanlıtır. (Fındıklılı smet, 1989, 91). Râid de ehid Ali Paa ya sunduu bir kasidesinde artık geçimini kalemiyle saladıını öyle ifade etmektedir: Benim úalem-rev-i endìe màlikànemdir Baña muúàùaèa-i òàmeden gelir ìràd (K.XIII/78) Râid, vak a-nüvis olarak ehid Ali Paa ile Mora ve Varadin seferlerine katılmıtır (Biltekin, 1993, XI; Cemaleddin, 1314, 44; Ahmet Refik, 1924, 305). Sadrazam ehid Ali Paa, Mora seferi sırasında Râid e niancılık görevi vermek istemi; Râid rahatsızlıını sebep göstererek bu görevi kabul etmemitir. (Râid, 1282, IV, ; Ahmet Refik, 1924, ). Sadrazam Ali Paa, Varadin seferinde ehit olmu; ordu yenilmi ve Osmanlı Devleti Avusturyalılar ile barı imzalamak zorunda kalmıtır. ehid Ali Paa nın yerine sadrazamlık görevine Nevehirli Damat brahim Paa getirilmitir. air ve sanatçıları koruyan, ilme büyük önem veren, komu devletlerle barı anlamaları yaparak Osmanlı Devleti ni kısa süreliine barı ve huzur ortamına 6 R \] 3 N97-3 N < ))9N 3 - *N<O 63M9*+3ITG I)*4 2N9G N9 - N9T*P)T < N P96 - P N <- 9 5*+53 P96 N6- P P96*N W 4 T 3M4T <O : - N 3 N 5 <<NN - PT5*+ < 3 9^*N7W1_ P)T `2 59 * T : 3** T NO9 B 3ITI)*NO IN9 B <F 6*N NN9< T <T *F ".#0#"?E".A0.A/&1

4 165 kavuturan Damat brahim Paa zamanında da Râid, vak a-nüvislik görevine devam etmi; sadrazamın birçok ihsanına nail olmutur (Biltekin, 1993, XII). Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa, Râid in tarih konusunda düüncelerini örendikten sonra ona Na îmâ nın bıraktıı 1070/ tarihinden itibaren geçen olayları yazmasını emretmitir (Biltekin, 1993, XII; Râid, 1282, I, 9-10; Ahmet Refik, 1924, ). Râid, sadrazamın yardımıyla gerekli belgeleri topladıktan sonra Osmanlı vekayiini Na imâ nın bıraktıı 1070 den itibaren kaleme almıtır. Damat brahim Paa nın sadareti zamanında en rahat günlerini geçiren, sadrazamın yakın ilgisini gören, sadrazamla birlikte düzenlenen elencelere katılan, sefirlerin ve elçilerin kabulünde sadrazamın yanında yer alan, sunduu iirler ve yaptıı görevler karılıında birçok ihsana nail olan Râid, 1135 ramazanında (Haziran 1723) vak a-nüvislik görevinden azledilmi ve yerine Küçük Çelebi-zâde Âsım Efendi getirilmitir (Biltekin, 1993, XIII; Râid, 1282, V, ). 1.5 Haleb Kadılıı Râid, Damat brahim Paa ya sunduu bir kasidesinde; G P*24 7*- E F 99 <Pa =1E?@.$.& beytiyle açık bir ekilde Damat brahim Paa dan yeni görevler istemitir yılında Halep kadılıı Mecdî-zâde Ahmed Efendi ye verilmise de, Ahmed Efendi rahatsızlıı nedeniyle bu göreve gidememitir. Bunun üzerine Halep kadılıı, 1135 Ramazanında (Haziran 1723) Edirne payesiyle Süleymaniye müderrisi olan Râid e tevcih edilmitir (Râid, 1282, V, ; eyhî Mehmed, 1989, ; Fındıklılı smet, 1989, 91). Râid in bu göreve atanmasıyla boalan vak a-nüvislik görevine ise Küçük Çelebi-zade Âsım Efendi getirilmitir (Râid, 1282, V, ; eyhî Mehmed, 1989, ; Fındıklılı smet, 1989, 91; Cemâleddin, 1314, 44; Babinger, 1982, 294). Halep te umduunu bulamayan, stanbul da geçirdii günlerin ve ailesinin hasretini çeken Râid, sadrazam Damat brahim Paa ya yazdıı bir manzum arzuhal ile durumunu bildirmi; görev süresini tamamladıktan sonra stanbul a dönmütür. (Ahmed Refik, 1924, 319; Biltekin, 1993, XIII). 1.6 ran Elçilii Osmanlılar ve ran arasında yapılan sava sona ermi; barı anlaması salanmı ve bu anlamanın yapılabilmesi için karılıklı elçiler gönderilmesine karar verilmiti (Ahmed Refik, 1924, 319). Çelebi-zade Âsım ın ifadesiyle bu elçilik görevi için, sadrazam, keskin zekâlı, hazır cevap, aır balı, devletin sırlarını, mezhep ve dini bilen bir elçi görevlendirmek istiyordu 7. Sadrazam, o tarihlerde Edirne payesiyle Halep kazasında vazifesini tamamlamı olan Râid i, bu elçilie görevlendirmeyi uygun buldu (Çelebi-zade Âsım, 1282, 589; Faik Read, 1312, 200; Cemâledddin, 1314, 44-45). Osmanlı Devleti nde gönderilecek elçilerin erbâb-ı seyf ü kitâbetden seçilmesi sebebiyle Râid e de Mekke-i Mükerreme rütbesiyle Rumeli Beylerbeyilii payesi verilmitir (Çelebi-zade Âsım, 1282, 589; Faik Read, 1312, 200; Râmiz, 1994, 108). 1140/1728 tarihinde elçilik görevine tayin edilen Râid, bu görevi baarı ile tamamlayarak 1141 zilhiccesinin (Haziran 1729) balangıcında stanbul a dönmütür (Baysun, , ; Aktepe, 1955, ). stanbul a dönen Râid in rütbesi tekrar ilmiye sınıfına çevrilmitir (Çelebi-zade Âsım, 1282, 589; Faik Read, 1312, 200; Cemâledddin, 1314, 44-45) stanbul Kadılıı Râid in elçilik ile stanbul a döndüü tarihte stanbul kadılıı Zülâlî Hasan Efendi nin üzerinde bulunmaktaydı. O tarihlerde stanbul da bir kıtlık ba göstermi; bu kıtlıın sebebi Zülâlî Hasan Efendi olarak gösterilmitir. Bunun üzerine Zülâlî Hasan Efendi görevinden alınmı; yerine elçilik görevinden baarıyla dönen Râid, 10 Zilhicce 1141/7 Temmuz 1729 tarihinde stanbul kadılıına atanmı; bu görevden 1 Muharrem 1143/17 Temmuz 1730 tarihinde azledilmi (Günay, 2007, ) ve kendisine Manisa kazası arpalık olarak tayin edilmitir (eyhî Mehmed, 1989, 731). Bu görev, Râid in III. Ahmed dönemindeki son görevi olmutur. 7 95T<O +39N33 N;T *"b 5c".#0#"%0/&1

5 Sürgünleri Lâle Devri olarak adlandırılan Damad brahim Paa nın sadareti zamanında devlet erkânı çeitli elencelerle zamanını geçirmekte, halk ise büyük sıkıntılar altında ezilmekteydi. Bunun sonucu olarak Patrona Halil in liderliinde 1143/1730 da bir isyan balamı; bu isyan padiahın tahttan indirilmesi; damatlar ve sadrazamın idamıyla sonuçlanmıtır. Yönetimi eline geçiren isyancılar, sadrazama yakın kiileri stanbul dan sürmeye ve onların mallarını yamalamaya balamıtı. Damad brahim Paa ya yakın olan Râid de önce 1143/1730 da önce stanköy adasına sürülmü; birkaç gün sonra 21 evvâl 1143/29 Nisan 1731 de önce Bursa ya, daha sonra Limni ye sürgüne gönderilmitir. Üç yıllık sürgün hayatının son yılını Bursa da geçiren Râid in Üsküdar daki yalısında istirahat artı ile 1146/ tarihinde stanbul a dönmesine izin verilmitir (Günay, 2007, ). 1.9 Anadolu Kazaskerlii Patrona isyanından sonra tahta geçen I. Mahmud, yönetimi isyancılardan temizlemi ve Damat brahim Paa nın yetitirdii Hekimolu Ali Paa yı sadaret makamına getirmitir. Ali Paa, Râid i Anadolu kazaskerlii görevine getirmek istemi ve onu 6 Rebî ü l-evvel 1147/6 Austos 1734 tarihinde bu göreve atamıtır (Râmiz, 1994, 108; Cemâleddin, 1314, 45; Babinger, 1982, 294). Râid in Anadolu kazaskerlii için Âdâb-ı Zürefâ sahibi Râmiz in babası Aziz-zade Mustafa Na îm Efendi, Z39 TW 9P 9 5F G 659 I)* tarih beytini söylemitir (Râmiz, 1994, 109) Ölüm Tarihi ve Mezarı Hayatının sonlarında Anadolu kazaskerlii görevine getirilen Râid, bu görevde süresini tamamlayamadan 18 Safer 1148/10 Temmuz 1735 te vefat etmitir (Râmiz, 1994, 109; Faik Reâd, 1312, 201; Bursalı Mehmet Tahir, 1333, 55; Babinger, 1982, 294). Mezarı, olu brahim Edhem Efendi nin Zincirlikuyu civarında bulunan konaı yakınlarındaki kayınpederi dris Efendi nin mezarının yanındadır (Fındıklılı smet, 1989, 91; Râmiz, 1994, 109; Bursalı Mehmet Tahir, 1333, 55; Babinger, 1982, 294). Mezar taında Ola Râid Efendi nin mekânı evc-i illiyyin tarih mısraı yazılıdır (Fındıklılı smet, 1989, 91; Râmiz, 1994, 109; Biltekin, 1993, XVI). Ayrıca kaynaklarda Râid in ölüm tarihi için saèàdetü lintiúàl terkibi ile RÀid Efendi ola èadn-i cinàna zìver mısraının bulunduu da kayıtlıdır (Müstakimzade, 1928, 719; Bursalı Mehmet Tahir, 1333, 55). 2. Eserleri Râid in bu gün elimizde Divan ı, Târîh i, Sıhhat-âbâd adlı mesnevisi, mektuplarının toplandıı Müne ât ı, yazdıı bazı fetih-nameler ve vakfiyeleri bulunmaktadır. 2.1 Târîh Râid Târîhi, 1070/ /1722 tarihleri arasında geçen olayları kapsayan bir vekayinamedir. Râid, kendi ifadesiyle, Na îmâ tarzında yazdıını belirttii bu eserini üç kısma ayırmıtır (Râid, 1282, I, 10; Ahmet Refik, 1924, ). Birinci kısım , ikinci kısım , üçüncü kısım da yılları vekayiini içermektedir. Râid, atandıı tarihten önceki vekayii yazmak için Na îmâ nın müsvettelerinden, Silahdar Mehmed Aa nın Zeyl-i Fezleke ve Nusret-nâme sinden, Kara Mehmed Paa nın Viyana Sefâret-nâme sinden; atandıı tarihten sonraki vekayii de resmi belgeler, gördükleri, duyduklarından faydalanarak kaleme almıtır. Ayrıca Yirmi Sekiz Mehmed Çelebi nin Paris Sefâret-name si ve Dürrî Ahmed Efendi nin ran Sefâret-namesi nden de faydalandıı bilinmektedir (Biltekin, 1993, XVIII; Özergin, 1993, 634; Günay, 2007, 464). Râid, yazdıı bu Târîh e III. Ahmed in ifadesi bozuk fermanlarını düzelterek almı; yapılan anlamaların ve yazılan mektupların çounu esere dahil etmi; katıldıı düün, tören ve karılama merasimlerini Târîh inde tafsilatlı olarak anlatmı; ayrıca eserinde o dönemde vefat etmi ünlü kiilerin hâl tercümelerine de yer vermitir (Biltekin, 1993, XVIII; Ahmet Refik, 1924, 327). Râid Târîhi, eski harflerle ilki I. Mahmud döneminde Müteferrika matbaasında 1153/1740 tarihinde 3 cilt hâlinde, ikincisi 1282 de stanbul da Matba a-i Âmire de 5 cilt olmak üzere iki defa basılmıtır. kinci baskının I. cildi , II. cildi , III. cildi , IV. cildi , V. cildi ise yılları vekayiini içermektedir (Biltekin, 1993, XVIII).

6 Dîvân Türkiye ve yurt dıı kütüphanelerinde 29 nüshası tespit edilebilen Râid Divanı nda 27 kaside, 56 tarih manzumesi, 1 tahmis, 1 müsemmen, 5 arkı, 1 takriz, 264 gazel, 3 kıt a-i kebîre, 8 kıt a, 12 rübaî, 19 matla ve 11 müfred, 11 lugaz, Farsça 4 gazel, 1 kıt a, 3 rübai, 4 müfred bulunmaktadır (Biltekin, 1993, XVII; Günay 2007, 464). Bu divan üzerine 1993 yılında Halit Biltekin tarafından bir yüksek lisans tezi, 2001 yılında Fatih Günay tarafından bir doktora çalıması yapılmıtır. 2.3 Sıhhat-âbâd Aruzun hezec bahrinden mefèÿlü mefàèilün faèÿlün kalıbıyla yazılan 1500 beyitlik bir mesnevi olan bu eser, III. Ahmed in aır bir hastalıktan kurtulması üzerine yazılmıtır. Bir ak mesnevisi olan Sıhhat-âbâd, tevhid, na t, münâcât, mi raciyye, çehâr-yâr-ı güzîne övgü, yazılı sebebi, padiaha ve sadrazama övgü, hikâyenin balaması, Kubad ın doumu, Kubad ın âık olması, Kubad a bir sırda bulunması, Dânâ nın tedbirleri, Dânâ nın Kubad a bir hikâye anlatması, Dânâ nın Kubad ın sırrını örenmesi ve Kubad ın sevgilisine kavuması bölümlerinden olumaktadır (Biltekin, 1993, XVII) Müneat Râid in mektuplarını toplayan müstakil bir mecmua bulunmamasına ramen, onun Halep kadılıı sırasında stanbul a ve naiplerine yazdıı mektuplarını içeren bir mecmu anın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde; ran elçilii sırasında yazdıı mektupları içeren bir yazmanın Cavid Baysun un özel kütüphanesinde olduu bilinmektedir (Karatay, 1961, 433; Baysun, , ). 2.5 Fetih-nameler ve Vakfiyeler Mora seferine katılan Râid, Mora nın fethi için elliye yakın fetih-name kaleme aldıını Târîh inde belirtmektedir 8. Bugün bu fetih-namelerden sadece iki tanesi tespit edilebilmitir (Özergin, 1993, 633). Râid in III. Ahmed Kütüphanesinin, Damad brahim Paa nın ehzadebaı imareti ve yine Damad brahim Paa nın Nevehir imareti vakfiyesini yazdıı ve bu nedenle birçok ihsana kavutuu bilinmektedir (Râid, 1282, V, 452; Özergin, 1993, 633). 3. Edebî Kiilii Râid in edebî kiiliine geçmeden önce tezkirelerde ve kaynaklarda onun için söylenen özellikler üzerinde durmamız gerekmektedir. Kaynaklarda bilgili, çadaları arasında esiz (Sâlim, 2005, ) 9, halim, selim biri olan ve müfik, kerim sıfatlarıyla övülen (Râmiz, 1994, 110) 10 Râid in airlii hakkında unlar söylenmektedir: Sâlim, Tezkiresi nde Râid in Sâ ibâne tarzda iirler yazdıından bahisle çok sayıda ve kusursuz iiri bulunduunu belirtmi; bu yüzden çadalarının Râid ile övünmeleri gerektiini ifade etmitir (Sâlim, 2005, 321) 11. Râid de iirlerini Sâ ib den tercüme olduu söyleyen çadalarına öyle itirazda bulunmutur: =+5:*+5PF _N9- _Y 1L>>@%& Râmiz in Âdâb-ı Zurefâ sında da Râid in iirleriyle airleri aırttıı bilgisi verilmitir (Râmiz, 1994, 110) 12. XVIII. yüzyılda re îs-i â irân olarak kabul edilen Osman-zade Tâ ib, zamanı airlerini padiaha sunduu kasidesinde tarif ve tavsif ederken Râid in gözünün nuru olduunu öyle belirtmektedir: 8 2 T MTB*59 Y N35Y < O< N99 N9<<9 - <6- )T P66N 9*"F ".#0#"?E".A$1 9 d NO-9T" " #$$%"D#$D#.1 10 G63 69P) N9 <99 - N-9 PP65- "F 5".//U"..$1 11 e5n6y _Y - 6Y 9* 39N69 T 1V3 39 N ; P Q " "#$$%"D#.1 12 f^)3 3 *3O9 3< T 3 9 NQF 5".//U"...1

7 168 E!- T -!F ET! 2 g7 B K"./0/"DU& Yine Osman-zade Tâ ib, Râid in sözde sihirler yaratan bir air olduunu Ali Paa nın Mora fethi için yazdıı tarih manzumesinde: 8 - * E -F T! beytiyle dile getirmektedir (Mustafa Yatman, 1989, 60). Ziya Paa da Harâbât mukaddimesindeki: F E!L!F! cfb!! 8-* 8T*5 beyitleriyle Râid in Nâbî üslubunun bir takipçisi olduunu ifade etmektedir (Ziya Paa, 1291, 15). iirlerinde Sâ ibâne tarzı, yani hikemî anlayıı tercih eden Râid, kaside ve gazellerinde iir ve airliiyle ilgili unları söylemitir: airliini bir gelin süsleyicisine benzeten ve bu gelin süsleyicisinin fikir gelininin güzelliine farklı bir süs verdiini söyleyen Râid, kendisini Ukaz Çarısının tacirine benzetir ve dükkânının hiç bo kalmadıını söyler: ) )3MT :N- <=1E?@.$%& X3* N3hNOM = 4 4 T9--=1E?@.$A& Kendisini sözün Hz. sa sı gibi gören Râid, mananın çürümü bedenine can verdiini belirttikten sonra hüner yolunda aması gereken mertebeleri aarak söz (iir) söylemede irad makamına oturduunu öyle ifade etmektedir: = 59*B 5 T O = )NN 3 =1E???@[U& B 9 )3*4 -TT P P =1?>@0.& airlik gücünü ve sözü iki hazineye benzeten Râid, bütün airlerin iirlerinin güzel olduunu, fakat Tanrı nın kendi iirine baka bir güzellik verdiini, airlik bakımından dier airlerin kendinin bir vekili olduklarını, dier airlerin ancak kendisinin iir söylemedii zamanlarda iir yazabildiklerini dile getirir: 3I 7 + B 2:)3P =1E???@[%& 5 7 T )39 i M\NN<N =1E???@[[& Z T4 <N9N*W5)3 2 Y 9<--=1>>???@AU& - MP6 W5 P35 T=1>>???@A.& Râid, iir yazmak için düünmesine gerek olmadıını, çünkü airlik hazinesinde birçok mananın hazır bulunduunu ifade ettikten sonra, söz sahasında herkesle boy ölçüebileceini belirtmi ve zamane airlerine meydan okumutur:

8 169 i -<N*TP )3 3T :1???@%& C -9PF = *1>>>E?@/& Böyle övünürcesine yazdıı iirlerine ramen Râid Divanı na bakıldıında Râid in kasidede Nef î nin, gazelde ise Nâbî nin etkisinde kaldıı anlaılmaktadır. Râid in kasidelerinin büyük çounluu nesib, medhiyye ve dua bölümlerinden olumakta; onun bazı kasidelerinde bu üç bölüme ek olarak fahriyye veya tegazzül bölümlerinin eklendii de görülmektedir. Bazı kasidelerinde ise kasideye dorudan medhiyye ile balamıtır. Kaside nazım biçiminde bu türlü tasarruflar yapmasına ramen Râid in klasik kaside bölümlerinin bulunduu kasideleri de vardır (Biltekin, 1993, XXV, XVI). Râid in Divan ında XVIII. yüzyılda revaçta olan tarih düürme geleneine uygun olarak 56 tarih manzumesi de bulunmaktadır. Büyük çounluu kıt a-i kebîre nazım biçimiyle yazılan bu manzumelere bakıldıında Râid in ebced hesabını kullanmada oldukça usta olduu anlaılmaktadır (Biltekin, 1993, XXVI). Nâbî nin öhret kazandıı XVII. yüzyılın sonlarında iir yazmaya balayan Râid, Nâbî den büyük oranda etkilenmi ve özellikle gazellerinde Nâbî yi takip etmi, onun birçok gazeline nazireler yazmıtır (Biltekin, 1993, XL). Bu yüzden gazellerinde daha çok fikrî yöne önem veren Râid in birçok beytinde didaktik bir anlayı göze çarpmaktadır (Biltekin, 1993, XXXVII). Râid, iirlerindeki bu fikrî yapıyı kuru kuruya vermek yerine, bu beyitleri edebî sanatlarla süsleyerek okuyucuya ulatırmayı baarabilmi bir airdir. Bu tür beyitlerden bazıları aaıdadır: C; 3W 85 :91iL>E@U& - N : *P Z T 9 O 9*51i>??@U& 6TP)3 T5 C *NWTN1iL>>?>@.& b <96 P) N 5N P <61i>>@[& Râid in gazellerine bakıldıında Nâbî dıında, Türk edebiyatında ûhâne gazel tarzının kurucusu Nedim in etkisinde kaldıı da görülmektedir. Divan da Nedim e yazılmı nazireleri bulunan Râid, bu ûhâne gazellerinde Nedim seviyesine ulaamamıtır (Biltekin, 1993, XLIII): 3fNT4- T 9 e5 P95 :<N-: 1L>>E???@.& Z 5 3N6 N 76N 8P5^N 76N1>LE@.& Râid, iirlerinde aruzu birkaç imale ve bazı Arapça tek heceli kelimeleri iki heceli okumak gibi kusurlar dıında baarı ile kullanmıtır (Biltekin, 1993, XXVII). 2 <- W ;59 P N : 8 T Y =1??@A& B T4*9 PaT C 5P P*P=1?E@[.& iirlerinde rübaî vezinleri dıında hezec bahrinden 2, müctes bahrinden 2, remel bahrinden 2, muzari bahrinden 2, recez bahrinde 2 ve hafif bahrinde 1 olmak üzere 11 farklı vezin kalıbı kullanan air, Divan ında daha çok beyitlerle kurulan nazım biçimlerini tercih etmitir.

9 170 SONUÇ XVIII. yüzyılda stanbul u kısa sürede olsa rahat ve huzur ortamı hâline getiren Lâle Devri ni resmi bir tarihçi olarak bizzat yaamı; eserlerine yansıtmı olan Râid, bu yüzyılda hem devlet adamı, hem nâsir, hem de air olarak kendisini ispatlamı önemli bir ahsiyettir. Râid in çeitli medreselerde müderrislikler yapmasından, Halep ve stanbul a kadı olarak atanmasından, Anadolu ve Rumeli Beylerbeyilii görevlerine getirilmesinden, ran a elçi olarak gönderilmesinden, onun XVIII. yüzyılın muteber kiilerinden biri olduu anlaılmaktadır. Devlet adamlıının yanı sıra Râid yazdıı Târîh i ile nesir, Dîvân ve Sıhhat-âbâd adlı mesnevisiyle de iir sahasında kendini ispatlamıtır. 1126/1714 tarihinde vak a-nüvislik görevine getirilen Râid, eserini Damat brahim Paa nın isteiyle Na îmâ nın bıraktıı 1070/1660 tarihinden balatmı, 1134/1722 tarihinde sona erdirmitir. Râid in secili bir üslupla yazdıı eserinin kaynakları daha önce yazılan eserler; bizzat katıldıı seferler, törenler, düünler, merasimler, ayrıca fermanlar, antlamalar gibi vesikalar oluturmaktadır. iir sahasında ise gelenein dıına çıkamayan Râid, kasidelerinde Nef î nin, gazellerinde, Ziya Paa nın da belirttii gibi, Nâbî nin etkisinde kalmıtır. Râid, her ne kadar, Nef î ve Nâbî nin etkisinde kalsa da döneminin önemli airlerinden Nedim e nazireler söylemi; onun tarzında ûhâne gazeller yazmaya çalımıtır. Râid daha çok tarihçi yönüyle tanınmıtır. Onun Târîh inin iki defa basılmı olması da bunu göstermektedir. Fakat modern tarihçi anlayıına göre bakıldıında Râid, resmî bir vak a-nüvistir. Onun tarihçilii, daha çok iyi bir nâsir olmasından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden Râid i döneminin önemli nesir yazarlarından ve airlerinden biri olarak kabul etmek yerinde olacak veya Ali Kemal in Râid hay hay âirdir (Ali Kemal, 1334, 108) sözüne katılmak gerekecektir. KAYNAKÇA AHISHALI Recep (2007). Râmi Mehmed Paa, TDV slâm Ansiklopedisi, C. 34, Ankara: TDV Yayınları. AHMET REFK (1924). Âlimler ve Sanatkârlar, stanbul: Orhaniye Matbaası. AKTEPE Münir (1955). Vak a-nüvis Râid Mehmed Efendi nin Eref ah Nezdindeki Elçilii ve Buna Tekaddüm Eden Siyasî Muhabereler, Türkiyat Mecmuası, S XIII, s AL KEMAL (1334). Râid Müverrih Mi âir Mi?, stanbul: Sancakciyan Matbaası. BABNGER Franz (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. Prof. Dr. Cokun Üçok), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlıı Yayınları. BAYSUN Cavid ( ). Müverrih Râid Efendi nin ran Elçiliine Dair, Türkiyat Mecmuası, S IX, s BLTEKN Halit (1993). Vak a-nüvis Râid Efendi ve Divan ının Tenkitli Metni, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri, stanbul: Matbaa-i Âmire. Cemaleddin (1314). Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, stanbul: kdam Matbaası. Çelebi-zade Âsım (1282). Âsım Tarihi, 2 C., stanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası. DNÇ Zeki (1965). Vak a-nüvis Mehmet Râid Efendi nin Hayatı ve Eserleri,.Ü Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Yayımlanmamı Lisans Tezi, stanbul, 43 s. Faik Read (1312). Eslâf, stanbul, Âlem Matbaası, C I, s Fındıklı smet Efendi (1989). Tekmiletü -akâ ık fî Hakkı Ehli l-hakâ ık, (hzl.: Abdulkadir Özcan), C. 5, stanbul: Çarı Yayınları. GÜNAY Fatih (2007). Râid Mehmed Efendi, TDV slâm Ansiklopedisi, C. 5, Ankara: Ankara: TDV Yayınları. KARATAY F.Edhem (1961). Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar Katalogu, C. 5, stanbul: Topkapı Müzesi Yayını. Mehmed Süreyya ( ). Sicill-i Osmânî, stanbul. Müstakim-zâde Saadeddin Süleyman Efendi (1928). Tuhfe-i Hattatîn, stanbul: Devlet Matbaası. ÖZERGN M.Kemal (1993). Râid Mehmed, slâm Ansiklopedisi, C. 9, stanbul: TDV Yayınları. Râmiz (1994). Âdâb-ı Zurefâ, (hzl.: Sadık Erdem), Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Râid Mehmed Efendi (1282). Târîh-i Râid, C.5, stanbul.

10 171 Safâyî (2005). Tezkire-i Safâyî, (hzl.: Pervin Çapan) Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanlıı Yayınları. Sâlim (2005). Tezkiretü -u arâ, (hzl.: Adnan nce), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanlıı Yayınları. eyhî Mehmed Efendi (1989). Vekâyi ü l-fuzelâ, (hzl.: Abdulkadir Özcan), C. 4, stanbul: Çarı Yayınları. TUMAN Nâil (2001). Tuhfe-i Nâilî, (hzl.: Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), C. 2, Ankara: Bizim Büro Yayınları. YATMAN Mustafa (1989). Osman-zâde Tâib Divanı ndan Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. Ziya Paa (1291). Harâbât, stanbul: Matbaa-i Âmire.