17. YÜZYIL ARLERNDEN FEVZÎ, HAYATI VE DVANI

Transkript

1 17. YÜZYIL ARLERNDEN FEVZÎ, HAYATI VE DVANI FEVZ, THE POET OF THE 17 TH CENTURY AND HIS DVAN Dr. Yunus KAPLAN Özet 17. yüzyıldan itibaren duraklama dönemine giren Osmanlı mparatorluu, bu yüzyılın ikinci yarısında en karıık ve bunalımlı devrini yaamıtır. Siyasî ve sosyal hayatta görülen karııklık ve bozukluklara ramen edebiyat, bu devirde geliimini sürdürür. Bu dönem Kaldırım taları altında birer air var diyen Sâbit i haklı çıkaracak kadar air bolluu içindedir. Bu yüzyılda yetien airlerden biri de Fevzî dir. Bu çalımamızda Fevzî nin hayatı, edebi kiilii ve Divan ı hakkında bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: 17. yüzyıl, Divan Edebiyatı, Fevzî, Divan. Abstract The Ottoman Empire declined in the 17 th century. In the second half of the 17 th century was the begining of the power struggle and the turmail of the caos for the Empire. Though the politic and social turmail took place in the 17 th century, the literature carried on its progress. This era, named by Sabit as a poet under the each pavement stone had witnessed abusdant number of poets. In this century was also witnessed the famous poet Fevzi. In the projected study the biography of the Fevzi and deeds in the literature will be intruduced. Divan. Key Words: 17 th century, Classical Turkish Literature, Fevzi, Bu çalıma, 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî Dîvânı adlı doktora çalımamızdan yararlanılarak hazırlanmıtır. Milli Eitim Bakanlıı, Türkçe Öretmeni

2 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 329 GR 16. yüzyılda siyasî ve sosyal hayatta en parlak dönemini yaayan Osmanlı mparatorluu, 17. yüzyıldan itibaren duraklama dönemine girmitir. Bu duraklamayla birlikte, 17. yüzyılın ikinci yarısında en karıık ve en bunalımlı devrini yaayarak gerileme dönemine girmitir. Tahta oturan bazı padiahların çocuk yata olmaları, devlet yönetiminde kadın sultanların hâkimiyet kurmalarına sebep olmu, bu da saray içindeki siyasî entrikaları arttırarak devlet adamları arasındaki çeitli makam kavgalarına neden olmutur. Bu yüzden çou vezir ve eyhülislam, makamlarında çok az süreyle kalabilmilerdir. Gelir kaynaklarının kurumasıyla devlet, ekonomik yönden zayıflamıtır. Paranın deeri dümü, rüvet ve yolsuzluk iyice artmı, ülkenin birçok bölgesinde Celalî syanları adıyla sık sık ayaklanmalar çıkmıtır. Bunun sonucunda ülkede huzursuzluk ve karııklık ba göstermitir. IV. Murad ın padiahlıında, Veziriazam Köprülü Mehmed Paa ile olu Fazıl Ahmet Paa nın gayretleri ile bu isyanlar bastırılmı, ülke ve halk bir nebze nefes almıtır. Bu dönemde dıarıda da bazı zaferler elde edilmitir. Fazıl Ahmet Paa nın ölümüyle (1676) veziriazamlıa Merzifonlu Kara Mustafa Paa getirilir. Kazak Hetmanının Osmanlı Devleti nden yüz çevirip Ruslara yanamasıyla sefere çıkan Mustafa Paa, Çehrin Kalesi ni alır (1678). Avrupa da yeni bir fetih teebbüsüne geçen Mustafa Paa, Viyana önlerine gelerek Viyana yı kuatır. Uzun süren savalar sonunda Avusturya ile 1699 da Karlofça Antlaması imzalanır. Bu antlamadan sonra artık gerileme dönemine girilir. Siyasî ve sosyal hayatta görülen karııklıklar ve bozukluklara ramen edebiyat, bu devirde en güzel ve verimli ekilde geliimini sürdürür. Bu geliimin sürmesinde, padiahların ve ileri gelen devlet adamlarının sanatı ve sanatçıyı desteklemelerinin payı büyük olmutur. 16. yüzyıldan itibaren iirde mükemmellii yakalayan divan airleri, 17. yüzyıldan itibaren kendilerine; ran airlerinin yerine Fuzûlî, Bâkî, Nef î gibi Türk airlerini örnek alırlar. (Mazıolu 1957:2) Bazı divan airleri, klâsik edebiyattan sıkılarak yeni arayılar içine girerler. Devrin zorbalık ve haksızlıklarına yakından tanık olan birçok air, bu yüzyılda Nâbî nin etkisinde kalarak hikemî tarzda yazarlar. Halka doruyu ve güzellii göstermeyi amaçlayan bu tarzda yazan airler, özlü iir söylemeye gayret ederler. Bazı airler de yeni ve yerli konulara yönelirler. Bu nedenle atasözü, deyim ve halk söyleyileri iire fazlaca girer. Ayrıca bu yüzyılda edebiyatımızda, Safevî baskısıyla Hindistan a kaçan airlerin gelitirdikleri Sebk-i Hindî üslûbu etkili olur. Bu üslûbun özellikleri kısaca öyle özetlenebilir: iirde anlam ve düünce önem kazanır. Buna balı

3 330 Dr. Yunus KAPLAN olarak da edebî sanatlar fazla kullanılır. Ayrıca uzun tamlamaların kullanılması; karamsarlık ve derin ıstıraptan dolayı dünyadan kaçıp tasavvufa yönelme; yeni mazmun arayıına girme; dilde ve üslûpta son derece incelik ve zarafet; halk terim ve söyleyilerinin iir diline girmesi; hikmet, felsefe, öüt gibi konuların çokça ilenmesi; beyitin önem kazanması bu akımın dier özelliklerindendir. Bu üslûbun özelliklerini bu devirde hemen hemen bütün divan airlerinde görmek mümkündür. 1. Fevzî nin Hayatı 17. yüzyılda yaamı olan Fevzî nin hayatı hakkında elimizdeki bilgiler son derece sınırlıdır. Tezkireler (Safâyî, eyhî Mehmed, Beli), 17. yüzyıla ait Fevzî adında iki airden bahsetmektedir. Tezkirelerde verilen bilgilere göre Fevzî mahlaslı airlerden ilki Bosnalı olup asıl adı Mehmed dir. lim tahsili için stanbul a gelip Üsküdar a yerlemitir. Bir müddet sonra saray kâtibi olmu, ömrünün sonuna doru bu görevinden ayrılmıtır. eyh Selâmi Efendi den el aldıktan sonra, bir müddet burada hizmet edip tarikat âdâbını örenmitir. H (1673) te vefat etmitir. 1 Fevzî mahlaslı airlerden ikincisi hakkında verilen bilgiler öyledir: stanbullu olup asıl adı Hacı Mehmed Aa dır. IV. Mehmed in vezirlerinden Musahip Mustafa Paa nın nedimi olan Fevzî, H (1679) da hac için Mekke ye gitmi ve orada vefat etmitir. Mekke ye gömülmütür. 2 Tezkirelerde Fevzî mahlaslı, iki farklı airden söz ediliyorsa da bu airlerin iirlerine verilen örnekler, elimizdeki divan nüshalarında bulunmaktadır. Bu da airin hayatı hakkındaki bilgilerin, tezkireciler tarafından karıtırıldıını göstermektedir. Örnein Safâyî; Divan ın yazma nüshalarında yer alan 19, 39, 54, 124, 135. gazelleri, tezkiresinde Bosnalı Fevzî nin iirlerine örnek gösterirken; aynı ekilde, 35. gazeli de stanbullu Mehmed Fevzî nin iirine örnek göstermitir. 3 smail Beli, Nuhbetü l-âsâr Li-Zeyl-i Zübdeti l-e âr adlı tezkiresinde; üzerinde çalıtıımız Divan daki 19. ve 124. gazellere ait bazı beyitleri Bosnalı Fevzî nin iirine örnek verirken Divan daki 35. gazele ait olan u beyti de stanbullu Mehmed Aa nın iirine örnek vermekle yetinmitir:!"# $ 1 smail Beli Nuhbetü l-âsâr. Hzl. Abdulkerim Abdulkadirolu Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanlıı Yay., eyhî, Mehmed Efendi akâik-i Nu maniye ve Zeyilleri Vakâyiü l-fudalâ. (Hzl. Abdulkadir Özcan) stanbul. Çarı Yay. Mustafa Safâyî Efendi. Tezkire-i Safâyî. (Nuhbetü l-âsâr Min Fevâ idü l-e âr) Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Mustafa Safâyî Efendi. Tezkire-i Safâyî. (Nuhbetü l-âsâr Min Fevâ idü l-e âr) Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi yk. 211a. 3 Age. yk. 210b. 4 Bu çalımada Fevzî Dîvânı ndan verilen örnekler u çalımadan alınmıtır. Kaplan, Yunus. 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî Dîvânı. ÖMÜ. SBE. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Samsun, s.

4 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 331 (Beli 1999: ) Divan ın yazma nüshaları üzerinde yaptıımız çalıma sonunda, iki farklı aire aitmi gibi gösterilen iir örneklerinin, aslında stanbullu Mehmed Aa ya ait olduu anlaılmaktadır. Tezkirelerde iki Fevzî hakkında verilen bilgiler arasındaki en önemli ayırım, doum yerlerinin farklı gösterilmesidir. Tezkirelerde Fevzî lerden ilki Bosnalı, ikincisi de stanbullu olarak gösterilmitir. Ancak Bosnalı olarak gösterilen Mehmed Fevzî nin de stanbul a gelerek buraya yerletii verilen bilgiler arasındadır. (Safâyî 210a-211a) Buradan hareketle, Fevzî nin Bosna da doup stanbul a yerletii düünülebilir. Fevzî nin doum tarihi ile ilgili, tezkirelerde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. airin doum tarihi, Divan da kendisinin doumuna ve sakal bırakmasına düürdüü Kendi Me%lid ü Lihyeme Tarihdür balııyla yazdıı tarih manzumesinden anlaılmaktadır: & '() * %+,'-.!" # Beytinde (/ ü +/ kelimelerinin ebced hesabında karılıı H ( ) dır. Buna göre Fevzî nin 1638 yılında doduu, 1660 yılında da sakal bıraktıı düünülebilir. airin, kayınatası Meâmî Abdullatif Efendi nin ölümüne düürdüü tarihten evli olduu anlaılmaktadır. Çehrin Seferi dönüünde, ailesinin %ebadan öldüünü örenir. Bu olay üzerine düürdüü tarih manzumesinde verdii bilgilere göre ailesinden on yedi aylık bir olu sa kalmıtır. 5 Bunların dıında, ailesi hakkında elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Fevzî nin ölüm tarihi de tezkirelerde iki farklı kii olarak deerlendirildii için tutarlılık göstermez. Safâyî, Bosnalı Fevzî nin ölüm tarihi hakkında bilgi verirken; %-,' 3-4 diyerek kim tarafından yazıldıı belli olmayan 1673 yılını veren aaıdaki tarih beytini verir: 50)678%,5+ 9 6)0((7:;<$:=># Aynı tarih beyti, eyhî Mehmed Efendi nin Vakâyiü l-fudalâ adlı eserinde de bulunmaktadır. (eyhî Mehmed 1989:685) 5 Kaplan, Yunus. 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî Dîvânı. ÖMÜ. SBE. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Samsun, s. 351.

5 332 Dr. Yunus KAPLAN stanbullu olarak gösterilen Mehmed Fevzî nin ölüm tarihi ise tezkirelerde H (1679) olarak verilir. (Safâyî 211a, Beli 1999:328, Tuman 2001:792) Ölüm tarihleri arasında gerçee en yakın olanı, stanbullu Mehmed Aa olarak gösterilen Fevzî nin H (1679) olarak verilen ölüm tarihidir. Çünkü Divan da Fevzî nin H (1678) yılındaki Çehrin Seferi münasebetiyle yazdıı tarih manzumesi, onun düürdüü son tarihtir:? A +8%,,' C 2,2+D :;<E:=><# F F..! =# Bu da bizlere, Fevzî nin 1678 yılından sonra öldüünü göstermektedir. "Edebî Kiilii Fevzî nin edebî kiilii hakkında tezkirelerde ve edebiyat tarihlerinde pek bilgi bulunmamaktadır. Safâyî, air hakkında nazm ü inâda vü kayd ü imlâda kesb-i mahâret ile asrun uarâsından (Safâyî 210a) diyerek onun nazım ve nesirdeki baarısından söz eder. Safâyî, Fevzî hakkında deerlendirmede bulunurken, onun çou iirinin Vecdî ye nazire olduunu söyler. (Safâyî 210b) Safâyî, her ne kadar Fevzî nin iirlerinin Vecdî ye nazire olduunu söyleyip onun gazellerine nazire olan iki gazelini örnek verse de bu, Fevzî nin tamamen Vecdî nin etkisinde kaldıını göstermez. Çünkü Divan da Vecdî ye nazire olan dört gazel dıında gazel bulunmamaktadır. Nâilî Divanı nda da bu dört gazelle; kafiye, redif ve vezni aynı olan gazeller bulunmaktadır: Fevzî: Nâilî: A76D@5 G * 7676 '-8@5>=!:# 8@5%76I@5 (pekten 1990:231) Fevzî :

6 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 333 * 76-0%6:;E!:# Nâilî: +5 A +,0 (pekten 1990:259) Fevzî: Nâilî: L-0,-0 M 7B-0:";!:# N76(07-0 O B+@--0 (pekten 1990:276) Fevzî: Nâilî: P6 %0-6>=!# O 6')126 Q )B-6 (pekten 1990:308) Fevzî, bir gazelinde Nâilî ye ustaca bir nazire yazdıından söz ederek; Sebk-i Hindî den dolayı onun izinden gitmenin zor olduunu, ancak yazdıklarının ondan aaı kalmadıını söylemitir: Fevzî: Q 8%,G (, %- A 13,010017:"<!=# Nâilî: Q G R,6 Q ( (pekten 1990:301) Divan da yine, Nâilî ye nazire olan baka gazellere de rastlıyoruz:

7 334 Dr. Yunus KAPLAN Nâilî: P6')0? )0 (pekten 1990:279) Fevzî: P)'2%)0 (0)0::"!:# Fevzî, Nâilî ye yazdıı bu nazirelerin dıında onun ölümü üzerine de bir tarih düürmütür. 6 Bu da Fevzî nin Nâilî nin etkisinde kaldıını gösteren bir baka örnektir. Fevzî yi etkileyen airlerden biri de yine 17. yüzyılda yaamı olan Nef î dir. Fevzî, Nef î nin bir gazeline tahmiste bulunurken iki gazeline de nazire yazmıtır. Nef î: Q 001)B'6 J') 76'6 (Akku 1993:305) Fevzî: Nef î: S6,752)B'6 * (%,') 76'6=$!:# ((@ M (@570 (Akku 1993:299) Fevzî: O@20M( M 0@(570$>!# Nâilî, Vecdî ve Nef î nin dıında Fevzî yi etkileyen airler arasında; birer gazeline tahmis yazdıı Fehîm-i Kadîm ve ehrî bulunmaktadır. 6 Bk. T. XVII s Ayrıca bu tarih, Nâilî Divanı nda airin ölümüne düürülen tarihlere ve Resimli Türk Edebiyatı Tarihi nde Nâilî nin ölüm tarihine örnek olarak gösterilmitir. Bk. Haluk pekten Nâilî Divanı. Ankara: Akça Yay. s. 13, Nihat Sami Banarlı Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. stanbul: MEB Yay. C. II, s. 663.

8 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 335 Divan airleri, sahip oldukları geleneksel yazım biçeminden ayrılmadıkları için sahip oldukları sanat gücüne de yazdıkları iirlerde deinmilerdir. airlerin kendilerini övdükleri alanların baında airlikteki yetenekleri gelir. Bu yeteneklerini ya telmih yoluyla ya da dorudan okuyucularına iletmilerdir. Fevzî de bu gelenee uyarak, özellikle gazellerinin bazı beyitlerinde zaman zaman kendini över. Fevzî kendi gazellerinde airlii üzerine birtakım deerlendirmelerde bulunurken, gazel sahasında benzeri olmayan yeni tarzların kendisine ait olduunu iddia eder. Hatta ehrin gazel söyleyenlerini sınava çekecek kadar bu konuda yetkindir: L-( 6,0 P%()8%,'-,->:!># T+8%,- '565 T )6)+=;! # Fevzî, airlikteki kudretini ve baarısını anlatırken, klâsik iir gelenei içerisinde iirinin ve kendine özgü anlatım eklinin herkesçe kabul gördüünü iddia etmektedir: K%52(2@6)B U 8%,,%51)BE:! # 17. yüzyılda, ran edebiyatında eskiye oranla büyük airler yetimez. Türk airler, bu yüzyılda kendilerinden önce yetimi olan Fuzûlî, Bâkî, Nef î gibi airlerimizi kendilerine örnek alırken, yazmı oldukları iirlerle övünmekten de geri kalmazlar. Fevzî de sahip olduu airlik kudreti ile airlerin kendisini kıskandıını büyük bir gururla söyler. Çünkü onun ünü Irak, Arap, Rum ve Acem i sarmı durumdadır: A (+067-0(7 8%,(.@(J V 6(J 70::$! # O, klâsik divan söyleyiini birçok çadaı airde olduu gibi beenmez ve yeni arayılar içine girer. Bu konuda da anlamlı, yeni iirler söylediini ifade eder. iir sahasında alıılmı köhne tarzları beenmemesine aılmamasını söylerken, kendisini mana Musa sı olarak görür. Eski iiri beenmez, onların yazım tarzından kaçar: P+(1/8%,'%0D- * 60,(,(7+"! #

9 336 Dr. Yunus KAPLAN Eski tarz yazım biçeminden söz etmek istemeyen Fevzî, yeni bir çıır açtıını, yeni airlerin kendisini takip etmelerini ister. Aynı zamanda yeni tarzda usta olarak kendini görmekte, kimsenin de bu tarza ilgi göstermediini söylemektedir: 8%,07,%( U 7(%)20$;! # Yaratıcılıkta ve söz söylemede rakibinin olmadıını düünür: A )(7@- A)- 8%,)0@5>=!=# Fevzî büyüleyici, anlamlı iirler yazmaktaki amacının; iir yazmaya yeni balayanlara öncülük etmek olduunu söyler: M 0+(%, G%(8%0$=!=# 17. yüzyılda, bazı airler Klâsik Edebiyatın idealine ters düerler ve yenilik arayıına girerler. Nâbî ve Sâbit, bu yenilik arayıının öncüsü olurlar. Fevzî de iirde yenilik arayıına girer. Hikemî tarzda rakibinin olmadıını düünür: WX-8%,@8? 0+(76"E! # A (7070+(,8%, 9% %,(5,,:;!=# Fevzî, anlam ile yenilii bütünletirmi bu ikisini âdeta iirinin vazgeçilmez özellii olarak görmütür. Ona göre anlamlı ve yeni sözler söylemekteki yaratılıını, baka airlerde görmek imkânsızdır: P(8%, )1 8/(,(7:"$! # Mana ülkesine kimsenin rabet etmeyeceini söyleyen Fevzî, mülket-i icaz ı kavgasız aldıını söyleyerek kendisindeki doal yetenee vurguda bulunur: 8%,+( A (7),7:;E!># Fevzî ye göre iir etkileyici olmalıdır. iirlerinin en önemli özelliklerinden biri de anlamının yanında, büyüleyici bir söylenilerinin olmasıdır: J 0-(7(20 Y (8%,+50++@"! #

10 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 337 Z Ancak, Fevzî nin yaratılıtan gelen bu tarzını bilmeyenler, onun yeni tarzını ve nükteli sözlerini de anlayamazlar: [ )(8%,'- G0+0+ ):""!<# Fevzî, iirleriyle övünür ve bunları mucizevî bir ekilde söylediine inanır. iirleri, hastalar için âdeta bir ilaçtır: H,%(\0,8%,0@B-@) A +2@,,=E! # Fevzî, airlii hakkında deerlendirmelerde bulunurken kendini hazırcevap, suhan-dan, kand-furû, tûtî, üstad olarak nitelendirerek övünür. Sözlerinin bo olmadıını, anlam dolu olduunu söyledii zamanlar da olur: A 6,'- 9 :...! # Mazmunların güzellerinin tabiatında toplandıını söylerken, bu durumuyla tabiatının feyz kâânesi gibi olduunu söyler: Y (7(6'/- Y (8%,)-'2/>E! # Hatta iirinin felein kubbesinde duyulmasıyla birlikte, eskiden gezegenlerin sultanı olarak kabul edilen Güne gezegeninin çalgıcısı Nâhid i Zühre (Levend 1984a:204) bile artık hiç kimsenin dikkate almadıını söyler: G %(8%,@B' * 0-)6)0G,:E! # Fevzî, terkib-i bent eklinde yazmı olduu bir na tının 7. bendinde sözümdür kelimesini redif olarak kullanmıtır. Burada sözlerinin ilâhî bir ilhamın ürünü olduunu söylerken, yazdıklarını; ekere, gühere, imee, meyveye ve tavusa benzetir. Hatta sözlerinin birer iksir olduunu iddia eder Fevzî nin Dünya ve Hayat Görüü Di%an airlerimizin dünyaya %e hayata bakıı genellikle karamsardır. nsan bu dünyada yaadıı sürece, eziyet %e sıkıntı görür. nsanın bu sıkıntıların önüne geçmesi de imkânsızdır. Çünkü bu dünyaya gönderilmeden önce burada 7 Kaplan, Yunus. 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî Dîvânı. ÖMÜ. SBE. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Samsun, s

11 338 Dr. Yunus KAPLAN yaayacakları, alınyazısı olarak belirlenmitir. Kaderlerindeki bu olumsuzlukların önüne geçemeyen airlerimiz, sık sık felekten ve talihten ikâyet ederek hayata karı teslimiyetçi ve karamsar bir yaklaım içine girmilerdir. Hayata karı takınılan bu karamsar yaklaım, Fevzî nin yazmı olduu iirlerde de kendini gösterir. Fevzî de talihinden ikâyetçi olmu, emellerinin daima tersine döndüünü ifade etmitir: M0 (7 U0 & '1%,(0V "$# Gerçek anlamda gökyüzü demek olan felek; mecazî olarak da ans, zamane, baht, talih gibi anlamlarda da kullanılır. Felek, aire o kadar çok zulüm etmitir ki; Ferhad ile irin bile ondan bu kadar zulüm görmemitir: P)'(,] 8'-H,, V..!># nsanlar bu dünyaya sıkıntı çekmeye gelmilerdir. Bu sıkıntılar nedeniyle devamlı sızlanırlar. Onun için bu dünyada mutluluk aramak bounadır: G %3)3 A,%8%,506-5::! # air, sadece arap içildii bahar mevsiminde mutlu olarak dertlerini unutur: * %0'),)))7 T-)1() E!# Ancak bu mutluluu uzun sürmez. Çünkü felek ona bu mutluluu çok görüp yıldızını tersine çevirerek onu üzecektir: A +30%00@,?%B'7%%^)6 "! # Felein yaptıkları karısında ona seslenerek sitem eden Fevzî, yaptıklarının böyle devam etmeyeceini, sonunda onun da devrinin biteceini söyler: _ R@)B' `'8%,)%,-7@0::E! # Felek (çarh), her ne kadar bugün için onu üzse de hesap gününde felekten bunun hesabının sorulacaını söyler: A)6B'@0 Z /6@/,+2010:::!$#

12 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 339 Bazı zaman bu dünyanın vefasızlıından usanan air, tasavvufî bir edayla dünya nimetlerinden ve makam sevdasından vazgeçerek felee karı umursamaz bir tavır takınır: U '('' a 5+5(0@0::;!># 8)( 07 & 5(0 (G. 110/5) Bu dünyanın geçici olduunu bilen air, teselliyi Tanrı ya sıınmakta görüp insana yük olan bu dünyanın sıkıntılarından kurtulmak ister: P0-',-- A 70@0-0-' * -0(@ 8)1)760')10.!:E";# O 7'' M 565',(00$>!"# V0 -)18%, Her airde olduu gibi Fevzî de sonunda Tanrı nın cömertliine ve baılayıcılıına inanır, onun yardımına sıınır. Tanrı nın yardımının her an gelebileceini ümit ederek, sıkıntılarının geçeceini düünür: T 8%,J,D 8/02.!"# Sonuç olarak Fevzî, dier airler gibi dünyada sıkıntı çekip talihinden ikâyetçi olsa da; teselliyi kaderine boyun emekte ve tanrısal akta bulmu, sonunda dünyanın nimetlerinden vazgeçerek teselliyi az çok tasavvufu benimsemekte bulmutur. 4. Eserleri Yaptıımız aratırmalar ve incelediimiz kaynaklara göre Fevzî nin, Divan ı dıında bilinen eseri bulunmamaktadır. Fevzî Divanı nın kütüphanelerde üç adet yazma nüshasını tespit edebildik. Bunlar Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Paa Bölümü, Nu. 557, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi, Manzum Eserler Nu. 350 ve Yapı Kredi Sermet Çifter Aratırma Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü Nu. 392 de kayıtlıdır.

13 340 Dr. Yunus KAPLAN Bu nüshalarda tespit edilebilen balıca nazım ekilleri unlardır: Mensur 1 dibâce, 3 terkib-i bent, 1 terci-i bent, 1 müsemmen, 1 musammat kaside, 3 tahmis, 6 sı Farsça 145 gazel, 22 tarih, 5 i Farsça 28 rubaî ve 3 kıt a bulunmaktadır. FEVZÎ NN RLERNDE BÇM VE ÇERK ÖZELLKLER 1. ekil Özellikleri 1.1. Nazım ekilleri Hacimli olmayan Fevzî Divanı nda; mensur 1 dibace, 1 terci-i bent, 3 terkib-i bent, 1 musammat kaside, 1 müsemmen, 3 tahmis, 6 sı Farsça 145 gazel, 22 tarih, 5 i Farsça 28 rubaî %e 3 kıt a bulunmaktadır. Sadece S. nüshasında bulunan dibace yarımdır. Bu önsözün Fevzî tarafından mı yoksa bakası tarafından mı yazıldıını bilmiyoruz. Ayrıca bu önsöz, iir ve air hakkında herhangi bir hüküm de taımamaktadır Kasideler Divan da iki kaside bulunmaktadır. Birinci kaside musammattır. Veziriazam Fazıl Ahmet Paa için yazılmı bir methiye olup 31 beyittir. Aruzun * 2( * 2( * 2( * 2( vezniyle yazılan kaside, olur rediflidir. Normal bir kaside eklindedir. Tegazzül beyti olmayan kasidede air, Fazıl Ahmet Paa nın savaçı kiiliini, cesaretini ve cömertliini övererek; zeamet sahibi olduunu ancak kâtiplik istediini dile getirir. kinci kaside ise Kandiye nin Fethi ile ilgili bir tarih manzumesidir. 8(8(8(8( %ezniyle yazılmıtır. Kasideye, Fazıl Ahmet Paa yı ö%mekle balayan air, Kandiye Kalesi ni ve yapılan savaı canlı bir ekilde anlattıktan sonra, 22. ve 30. beyitler arası Fazıl Ahmet Paa ya dua edip; 8%,,'5+] L2+%5,FN...!# beytiyle Kandiye nin fethi olan H tarihini düürmütür Gazeller Altısı Farsça olmak üzere Divan daki 145 gazelin; 103 ü be beyitlik, 19 u altı beyitlik, 16 sı yedi beyitlik, 3 ü sekiz beyitlik, 3 ü dokuz beyitlik ve 1 i de on 8 Bakınız, age. s. 155.

14 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 341 dört beyitliktir. Bu gazellerden sadece biri (89. gazel) müzeyyel gazel eklindedir. Ayrıca tarihlerin içinde gazel nazım eklinde yazılmı üç adet tarih bulunmaktadır. Kesin bir kural olmamakla birlikte divan edebiyatında gazeller; genellikle 5, 7, 9, 11 gibi tek sayılı beyitlerle yazılmıtır. Bu genel eilimin aksine Fevzî; 19 u altı, 3 ü sekiz, 1 i de on dört beyitli olmak üzere çift sayılı beyitlerden oluan gazeller de yazmıtır. air, Divan da; biri dıında (89. gazel) bütün gazellerinde mahlasını makta beytinde kullanmıtır. Gazellerde genellikle airin mahlasının geçtii beyitten sonra yazılan beyitlerde birileri övülür. Bunlar genellikle müzeyyel gazel eklindedir. Fevzî de 89. gazelde, mahlasını söyledikten sonraki yazdıı sekiz beyitte sevgiliyi övmütür. Divan edebiyatında airler, gazellerini elifbaya göre dizelerin son kelimelerinin son harfine göre sıralayıp, her harften en az bir gazel yazarak bu harflerle mürettep divan oluturmaya çalımılardır. Fevzî de alfabedeki her harften gazel yazmıtır. Fevzî nin yazmı olduu gazellerin çounda âıkane konular ilenmi olmakla birlikte; bazı zaman bu gazellerde rindane, tasavvufî ve hikemî düüncelerin de ilendii görülmektedir Musammatlar Divan da musammat eklinde yazılmı; biri terci-i bent, üçü terkib-i bent, biri müsemmen ve üçü tahmis olmak üzere sekiz adet manzume bulunmaktadır Terci-i Bentler Divan da Terci-i Bend Der-Na t-i Gül-i Gülzâr-ı Risâlet-i Muhammed Li l-mustafa adını taıyan bir adet terci-i bent bulunmaktadır. Hz. Muhammet övgüsü için yazılmı bir na t olan bu terci-i bent, Divan da dibaceden sonra gelmektedir. * 2(6* 2(8(6 vezniyle yazılan bu na t, onar beyitlik on bentten olumaktadır. Bazı zaman Türkçe kelimelerle kafiye yapan air, bazı zaman da uzun redifler kullanmıtır. Her bent sonunda; Q 0%B0+ ND))2( beytini yineleyerek, klâsik terci-i bent ekline uymutur. Bu terci-i bent, tamamen tasavvufî anlayıla, bolca benzetme ve telmihler kullanılarak, içten bir dille yazılmıtır.

15 342 Dr. Yunus KAPLAN Terkib-i Bentler Fevzî Di%anı nda üç adet terkib-i bent bulunmaktadır. lk iki terkib-i bent, Hz. Muhammet için yazılmı na ttir. Bunlardan ilki; Terkib-i Bent Der-Na t-i Hazret-i Risâlet-Penâh Muhammed Habîbu llâh Salla llâhu Aleyhi ve Sellem balıklı ve 9 ar beyitlik dokuz bentten olumaktadır. Terkib-i Bent Der-Na t-i Efzal-i Halku llâh Muhammed ül Arabî Aleyhe Efzalü s-salâvât Be-Vasıta-i Sâkî-nâme vü Fahriye-i ayr balıını taıyan ikinci terkib-i bent ise 10 ar beyitlik dokuz bentten olumaktadır. Her iki terkib-i bent de * 2(6* 2(8(6 vezniyle yazılmıtır. Her bent kendi içinde kafiyelenmitir. air, bazı zaman Türkçe kelimelerle kafiye yapmıtır. kinci terkib-i bentin dokuzuncu bentinde kendi mahlasını redif olarak kulanmıtır. * 2(,* 2(,* 2(,* 2(, veznindekiüçüncü terkib-i bent ise Râi-zâde Vehbî Ahmet Çelebi için mersiye eklinde yazılmı olup, sekizer beyitlik yedi bentten olumaktadır Müsemmenler Di%an da bir müsemmen bulunmaktadır. Terci-i Bend-i Müsemmen Der- Hitâb-ı Mahbûb-ı Sîmîn-Beden balıklı müsemmen, terci-i bent eklindedir ve 8 er dizelik be bentten olumaktadır. Müsemmen, * 2(6* 2( 8(6 vezniyle yazılmıtır Tahmisler Fevzî Divanı nda üç adet tahmise rastlamaktayız. air bu tahmisleri kendisi ile aynı yüzyılda yaayan ehrî, Fehîm-i Kadîm 9 ve Nefî nin birer gazeline 10 yazmıtır. Fevzî bu tahmisleri, bu airlerden aldıı iirlerin beyitlerinin önüne üç mısra ekleyerek yapmıtır Tarihler Divan da 22 adet tarih manzumesi bulunmaktadır. Bu 22 tarihten; Kandiye Fethi ne düürüleni kaside; Kürekçibaı-zâde Abdullah Çelebi nin Hattı na düürüleni, Râi-zâde Ahmet Çelebi nin %efatına yazılanı ve Çehrin Seferi dönüüne 9 Bu gazel için ayrıca bakınız: Tahir Üzgör Fehîm-i Kadîm, Hayatı, Sanatı, Dîvân ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay. s Bu gazel, Nef î Divanı nda Der Medh-i Vezîr-i Azam Merhum lyas Paa adlı kasidenin tegazzül kısmında bulunmaktadır. Ayrıca bk. Metin Akku Nef î Divanı. Ankara: Akça Yay. s. 203.

16 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 343 yazılanı gazel; dierleri ise kıt a nazım ekliyle yazılmıtır. Bunlar, düürüldüü tarihlere göre sıralanmıtır. aban Dede-zâde Yahya Çelebi nin Hattı na yazdıı tarih ile Hz. Mevlana yı ziyareti sırasında Abdulhalim Çelebi nin oullarının sünnetine düürdüü tarih ise Farsça dır. Fevzî, air Nâilî nin ölümüne de Güzîde-i uarâ-yı Rum Nâilî Çelebi nin Fevtine Tarihdür balııyla bir tarih düürmütür. 11 Fevzî, bu tarihlerden ilkini kendi doumuna ve sakal bırakmasına yazmıtır. air bu tarihte çektii sıkıntılara, çevresinde ve sosyal hayatta gördüü birçok olumsuzlua dikkat çekerek bunları eletirmitir. Dier tarihlerden onu vefat, biri çeme yapımı, üçü hat yazımı, biri kitabe yazımı, biri sünnet düünü, biri evlenme, biri fetva, ikisi Kandiye Kalesi nin Fethi %e biri de Kamaniçe Kalesi nin fethi üzerine yazılmıtır Kıt alar Fevzî Di%anı nda gazellerden sonra 21 kıt a bulunmaktadır. Bunlardan 18 i tarihtir. lk kıt a, Fevzî nin kendi sakal bırakmasına ve doumuna düürdüü tarihtir. Sonraki kıt alar, tarih sırasına göre sıralanmıtır. Üç kıt a ise tarih dıında yazılmı olup bunlardan bir tanesi Farsça dır. Bu üç kıt a, Di%an da rubaîlerin içinde yer almaktadır Rubaîler Divan daki 28 rubaînin birisi gazellerden önce yazılmıtır. Dier rubaîler ise sadece S. nüshasında bulunmakta olup tarihlerden sonra yazılmıtır. Bu rubaîlerden altısı Farsça yazılmıtır. Geleneksel olarak rubaîlerde mahlas kullanılmamasına karın Fevzî, onbir rubaîde mahlasını kullanmıtır. Divan da yer alan 28 rubaî de ahreb kalıplarıyla yazılmı olup, hepsinde aaxa kafiye düzeni kullanılmıtır Vezin ve Kafiye Vezin Klâsik Edebiyatta %ezin aruzdur. Fevzî de bu gelenee uyarak bütün manzumelerini aruz vezniyle yazmıtır. air, sık kullanılan vezinleri tercih ederken, bazı zaman az kullanılan vezinleri de denedii olmutur. Divan da aruzun 11 Kaplan, Yunus. 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî Dîvânı. ÖMÜ. SBE. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Samsun, s. 339.

17 344 Dr. Yunus KAPLAN yirmi deiik kalıbını kullanmıtır. airin kullandıı vezinler ve iir sayıları öyledir: VEZNLER Musammat Kaside Gazel Tarih * 2(,* 2(,* 2(,* 2(, Kıt a * 2(6* 2(,* 2(,8( * 2(8(* 2(8( (8(8(8( (8(8(8( 13 6 * 2(68(* 2(,8( 14 1 * 2(8(* 2(8( 4 * 2(* 2(* 2(* 2( 1 3 * 2(6* 2(8(6 4 * 2(6* 2(,* 2(6* 2(, 3 8(8(8( 1 1 * 02(* 02(* 02(* 02( 1 1 * 2(,* 2(,8(6 2 * 2(68(* 2(68( 2 * 2(,* 2(, 2 8(8(8( 1 8(* 2(8( 2 * 2(6* 2(,* 2(,8( * 2(8(* 2(8( 1 Rubaî vezinlerinden olan * 2(6* 2(,* 2(,8( ile bir gazel (G. 97) yazan air, ayrıca kıt a eklindeki Güzelhisârî Mustafa Paa-zâde Abdi Beyü Sûr-ı Teehhülüne Târihdür balıklı tarih manzumesini de rubaî vezinlerinden ikisini birden (M2(6* 2(,* 2(, 8(6 * 2(6* 2(, * 2(,8(#kullanarak yazmıtır. Aruzu kullanmada genel anlamda baarılı olan Fevzî, iirlerinde Arapça- Farsça kelimeleri çok kullanmı olmakla birlikte; kalıplamı olan vezinlerde aslında bir kusur olarak da görülen imale ve zihafa dümekten kurtulamamıtır. Genellikle Türkçe kelime ve ekler ile Arapça ve Farsça kelimelerle yapılan tamlamaların tamlama eklerinde imale yapmıtır.

18 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı Kafiye ve Redif 17. yüzyılda divan airleri, kafiyenin göze hitap etmesi anlayıına uymaya devam etmekle birlikte; bu kuralları zorlamaktan da geri durmamılardır. Yenilik ve yerlilik arayıları, airleri kafiye ve rediflerde zorlamalara götürmütür. Fevzî, klâsik kafiye anlayıındaki kafiyenin göze hitap etmesi kuralına uymutur. Bunun sonucunda da Arap alfabesine göre ekil itibariyle son harflerinin yazılıları aynı olan, Türkçe ve Arapça kelimelerle kafiye yapmaktan kaçınmamıtır. Fevzî, klâsik kafiye anlayıına balı kaldıı için bazı manzumelerinde kafiye bulmakta zorluk çekmi; bunun sonucunda da bazı kafiyeleri yinelemekten çekinmemitir. air, genellikle Arapça ve Farsça kelimelerle kafiye yapmasına ramen, bazı manzumelerinde tarak, ota, ocak, orada, aña, neler gibi Türkçe kelimelerle de kafiye yapmıtır. Bazı zaman airin; kafiyeyi oluturan kelimelerin isim ise isim, sıfat ise sıfat, fiil ise fiil gibi aynı türden olması kuralına uymadıı görülmektedir. Bu kafiyeleri;?0 O, X,X">!# G 20'@ A J B01 %;!$# (,0@, U-@0b 6 6%(<"! # V,0@562, (J% 6-@@ :"$!$# nâb, nihân, marûr, eyü gibi sıfatlarla, P@,'@ & 6,- - E!$# * '6(0+ A +5 >!$# b 0-@%(2',2 G )00 ',2<$!:#

19 346 Dr. Yunus KAPLAN 1(B :;>! # orada, ne, aña, neler gibi zamirlerle, dimek gibi fiille ve L )7(,% 1) 10 0)<E! # * )0)(]? R'%+0 0 K2)08%,)0- T ))) )0 # âh ve gâh gibi ünlemlerle yapmıtır. Fevzî nin iirlerinin çounda tam kafiye ile karılaırız. Tam kafiyeyle birlikte yarım kafiye ve zengin kafiyeyi de kullandıını görürüz. Gazellerinin 84 ünde tam, 36 sında yarım, 21 inde de zengin kafiyeyi kullanmıtır. Aaıdaki beyitler, airin kullandıı kafiyelere örnek gösterilebilir: Yarım kafiye; Tam kafiye; Zengin kafiye; L 0]b 0,7' ' Z 0@@%@ %@=!:# G 06]@( ,72%7) 7):"!:# 8%,B%7',' '-@ c @:!:# L-0, -0 M 7B B-0:";!:# * 0]-02 20?0,2 20$;!:# S+)52)6' '? >!:#

20 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 347 airin yazdıı ilk kasidenin bazı beyitlerinde, iç kafiye görülmektedir: 7%% A ')7 %)1@,-M.!::# * (,5 (.@,,(3,-M..!::# Fevzî, iirlerinde redifleri bolca kullanmıtır. Dördü dıında (12, 26, 115, 118) gazellerinin hepsi rediflidir. Bu redifler kafiyeden sonra eklerle; kafiyeden sonra kelimelerle; veya ek ile birlikte kelimelerle; A R2X 9 0+% $"!:# G G +5,00 0::;!:# * 0]-020 0?0,20 0$;!:# _ '(@B0 0 O (@0 0=<!:#? -@)% % P(@00% %;!:# P@,(B+7 A 2!:# ya da kafiyeden sonra ek ile birlikte birkaç kelimele yapılmıtır: 8%,B%7','-@ -@ c @ -@:!:#? )06% * +60 :=!:# Fevzî, iirlerinde kullandıı rediflerde Türkçe kelimelere geni yer vermitir. Redifli yazdıı gazellerinin bazılarında (52 gazelinde) Türkçe fiil kullanmıtır. Bunların büyük çounluunda ise (48 gazelinde) redifleri sadece Türkçe fiillerden yaparken; Ne P@7@0%20 0$!:#

21 348 Dr. Yunus KAPLAN T O 6@2)2]B B L 0'Q 20B BE:!:# 1)12 S@5@)@ :"!:# dier dört gazelinde ise Türkçe fiilleri, Arapça ve Farsça kelimelere yardımcı fiiller yaparak kullanmıtır: µrµn dehânı içre dürr-i «o-âbı seyr it K(,7B0,,+0 0:>!:# O,2%5,+0 +0 A ))+0 +0<!:# S2)(@7'- '-) )? 7'-) '-)<<!:#,- - J %/('(- - =!:# air, ayrıca bazı gazellerinde fiil dıında kalan Türkçe kelimelerle de redif yapmıtır: N0(/)+70 0 O ('0-@0 0$!:# P@,(B+7 A 2!:# -52,%)1 )1 )1 E"!:# T (@(6)1 )1 J B))0+06)1 )1:;!:#

22 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı Dil ve Üslûbu Dil Özellikleri Fevzî, iirlerinde yer yer aırlaan bir dil kullansa da; devrindeki airlerin kullandıkları aır dilin aksine sade, anlaılır bir dil kullanmıtır. Aaıdaki beyitler, airin sade diline örnek olarak gösterilebilir: L- 0)0)B P01,B.F!:# L-B-70' (J $!$# K2)08%,)0- T )))0! # U )%02 12)B$=!:# A 7526 A 070,06)>"!<# b ))B% U ',%>>!:#? )17 U 001-,B70)1E$!$# _ )1))'-7@0 H))-7@0::E!:# 9 00@B% C )000+0.!$# S ? 1)0+0*.N!># Terkib-i bent ve terci-i bentlerde airin dili daha sadedir. Ayrıca bu manzumelerinde kısa %ezinleri tercih etmitir: Q 0+ )7+

23 350 Dr. Yunus KAPLAN 9 )0,B * )%@ 2@7 _ B%5 A +(7)1) J + Z 7+@@ U V + 7.!:# Fevzî, 15. yüzyıldan beri süregelen Türkçe nin dil özelliklerini yansıtan birtakım dilden dümü kelimeler de kullanmıtır. Divan da kullanılan balıca dilden düme kelimeler unlardır: Girime, imden gerü, irgürmek, iltmek, düelden, irmek, girelden, degme, irelden, içre, ellemek, idegör, 5ımak, neydügin, 5avılmak, olaldan, olavuz, görelden, dönelden, olıgör, yahî, vardukda, irimek, kanda, sınılmak, dükenince, er, yumak. airin bazı kelimelerin harflerinin her iki eklini de kullandıı görülür: Q )B), B-@0 -@0D%@*...!<# A '0 0 T '(@+-(]:E!# 8%,( -,%2 N(%50%(6 "!># G'00)1'00)1 ( 6b N..!::# Ünlü bir ses ile biten bir kelimeden sonra, yine ünlü sesle balayan bir kelime geldii zaman, bu ünlü harflerden birinin dümesiyle iki kelime arasında birleme oluur. Bu olaya Fevzî, %ezin gerei Divan da birçok yerde bavurur: P1)B', G7D--(07@01* N!$#

24 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 351 A0B2060(6' G D0 D020!$# A0,76D D-'6 * ])72,')*..!># ^0,60 U 'D D+:!:# Dilimizde kullanılan Arapça ve Farsça asıllı bazı kelimelerde, %ezin gerei y ünsüzünün türedii görülmektedir: C 0(6(1260 M 0)M %](6@.N!"# P,5,+ b )( "...!<# Bilmez misin sorusu vezne uydurulmak için bilmemisin eklinde kullanılırken, birbirine kelimesi de yine %ezne uydurulmak için biribirine eklinde kullanılmıtır: N50')0 *,/0 0B0$!# ` 66-7) S )60 F...!$# Olmak fiilinin birinci kii yeterlilik çekiminin olumsuzu, olımam eklinde karımıza çıkmaktadır: * 0@,- A 752'b b:;e!=# imdiki zaman ekinin kullanıldıı bazı kelimelerin döneyor, ideyor geni ünlüsünü koruduu görülmektedir: A 2/01-1-@0 S%)X),0(@:;;!"# N0R- -(J,A O 2(D@ F...!"# Divan da, 2. tekil kii iyelik eklerinden önceki ünlü harf, daima yu%arlak ekildedir: d(@ddd3%#

25 352 Dr. Yunus KAPLAN stek kipinin 1. çokluk kii çebazınde -vuz eki kullanılmıtır: G )2@-% -%3 * ^6,':;<!# simlere eklenen belirtme eklerinde birbirin, dâın, yüzin eklinde tasarruflarda bulunmutur: çıkar: O5+0 '=;!$# U )11@07 U 17,2:;!# * 5,- )1 A,65,(52+""!"# I. tekil kii zamiri olan ben, Divan da bazı yerlerde men olarak karımıza U-(@67% C 7-06@"<!# K@D-(? %â(â :..!># Çekim eki aldıı zaman, o zamirinin kökü deierek anı, anları, anuñ, aña, anda, andan, anlar ekline dönümütür: K@,0)7 c%' '@60:"!># 6)1D-36 6B@@)%6"=!:# 9 0- J 7.N!# A 76D@5 G * 7676 '-8@5>=!"# Divan da dönülülük zamirlerinden öz, kendü, özge kullanılmıtır: b X) 6? '557X,7) <! #

26 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 353 QB'0,17+ P)7>$!"# 9 '00- O 1) 1))00 7N...!# Benzetme bildiren -cileyin eki I. tekil, II. tekil ve II. çokluk kii zamirlerinde görülmektedir: A A )'6)>"!$# S7%@ H100 * V "># 17. yüzyılda kesin bir ekle kavumayan i/e arası(é) olan sesler; virmek, dimek, irmek, yitmek, gice, yir eklinde kullanılmıtır: ( -0%) Q 0)<>!:# )@5-)7 )7 * G ) G,%-''5><!# 1' ' P)(,-M # Arturmak, eksük, karu, kendü, degül, gelür, idüp gibi Türkçe kelime ve eklerde yuvarlak ünlüler aslî ekillerini korumaktadır: b X) 6? '557X,B) <! #?) )@%0@6'%DB'B _ 60,(600'e=;!# H60 0-)B O 7@]%%R<!$#

27 354 Dr. Yunus KAPLAN Ulaçlar; -ü, -ken, -ınca, ince, -madın, -medin, -mezden, -alı, -eli, -ıcak, - icek, -dıkça, -dikçe, -dıkda, -dikde, -ub, -üb gibi eklerle yapılmıtır: 8%, ( & 6'00:;"! # 1%0?@-7 + :"!:# J ' [ 7) :"<!:# A 62 '7 H%BB-@:!"# B'0), C 6(10625'5+ *...!=# * 72%(J D C 57@ 57@7)...!:# U V 7(@ L-%@ %@7%7 N..!:#< Ortaç eklerinden en çok -an, -en, -ar, -er, -maz ekleri kullanılmıtır: 1207@@0( * )-- -:$!"# * ])77-' 7) )):;>!# Fevzî, manzumelerinde Arapça ve Farsça asıllı ger, eger, egerçi, gerçi, bâri, lîk, lîkin, velîkin, zîrâ, çün, çünki, içün, meger, ki, kim, güyâ, içre, zihî, zinhâr, dirî, pes, dek gibi balama edatlarına bolca yer verir. Fevzî, it-, eyle-, bul-, ur-, ol-, kıl- gibi yardımcı fiillerle birçok birleik fiil yapmıtır: _'(@B0 O (@0=<!:# U 0(-@0

28 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı (600 0%,0)1E$!# M 22@%@ %@ O 5%('2/>E!# H,%(\0,8%,0@ 0@B-@) A +2@,,=E! # [ 1)-@ -@ * 7%6%0>!# 3@ O 2@/0:>!=# air, bazı Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe yapım ekleri getirerek yeni kelimeler türetmitir: J 0',0'706%0>!$ & 0@2 * 0 B0-:>!$ ` 0 0D--02) 0))7)%,>!" R0+0 A0+ '6-5::! :"Üslûp Özellikleri Bir air, herkesten üstün olmak ve yenilik yaratmak için birçok yollar arar. Bu, her air için söz konusudur. Çünkü airler, dier airlerden üstün olduunu ispat ederek hüner göstermek ister. Bunu da Türkçe yi korumak ve yerlilii yakalamak için yapmılardır. 17. yüzyılda zirveyi yakaladıını düünen airlerimiz, kabuklarını kırmak için klâsikleen ifadelere yenilerini ekleyerek yenilik arayıının içine girmilerdir. airlerin yenilik arayıında olmaları, onları bu yüzyıl için yeni bir akım olan Sebk-i Hindî üslûbuyla yazmaya sevk etmitir. Bu dönemdeki birçok airde Sebk-i Hindî nin yazım üslûbu görülmektedir. Bu üslûpla birlikte gerçein yerini hayal almı, insanın iç dünyasında çektii ıstıraplar ön plana çıkmıtır. Dilimizde

29 356 Dr. Yunus KAPLAN sık kullanılmayan Arapça-Farsça kelime ve tamlamaların kullanılmı olması, o güne kadar duyulmadık ve görülmedik ifadelere yer verilmesi, tezat ve mübalâa sanatında aırılıa gitme bu akımın balıca özellikleridir. Bunun sonucunda dilimizdeki Arapça ve Farsça kelimelerin sayısı artarak, divan iiri daha da anlaılmaz hâle gelmitir. 17. yüzyıldaki birçok airde görülen Sebk-i Hindî üslûbunun etkisine, Fevzî de de yer yer rastlıyoruz. Fevzî nin bazı zaman girift, anlaılmaz, Arapça- Farsça kelimelerle yüklü uzun tamlamaların aırlıkta olduu beyitleri vardır. Bunlar kukusuz Sebk-i Hindî üslûbunun özelliklerini taır: Q 0,00,6' H,0'6,6'"!:# K7'(+* 0,+ M 70,0(.!:# Q)B0(5 N,8%,,R<! # A -26''B(@ M 6,7@/:;!"# G 07,%52@(8%,00? 016,,,+76E! # O 75',B 17,'-'572+76E!$# ('@7'6 137))%$E!$# 0(-)7%+, ` :<!# cb)'b@0, A (-X2/>E!"# Soyut ve somut kavramların birbirleri için benzetme unsuru olarak kullanılması, Sebk-i Hindî üslûbunun en belirgin özelliklerinden biridir. Somut ve soyut kelimelerin birbirine benzetilmesi, Fevzî Divanı nda da sıkça görülmektedir. Aaıdaki beyitlerde soyut bir kavram olan nigâh(bakı); somut bir nesne olan, âıklara eziyet araçlarından hançere ve kılıca benzetilmitir:

30 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 357 O +'B 'B) ) M ') 0 :V!># &,,) )6-6' )5 :;!"# Yine aaıdaki beyitlerde Fevzî, soyut bir kavram olan gamı; somutlatırarak sakiye, yılana, arap kadehine ve kılıca benzetmektedir: *,+ * 0@ 0@, )000,B-0:":!$#,B) 9 02)6':">! # (.@,0 S 6:!"# 8%,', 7 (J =! # Sebk-i Hindî akımında sık kullanılan telmih, tebih, tezat, mübalâa, hüsn-i ta lil, istiare gibi edebî sanatlar ile somut ve soyut kelimelerle kurulan tamlamaları Fevzî de bazı beyitlerinde kullanmıtır. Bu özellikleriyle Fevzî yi de Sebk-i Hindî üslûbu içine katmamız gerekir. 8%,',7 (J =! # Yukarıdaki beyitte; somut ve soyut kelimelerden oluan ', gam okunun yarası tamlaması, aırı derece ıstırap tasviri, merhemin yaraya temas etmesiyle ölmesi eklinde yapılan kiiletirme ve aırı mübalâalı anlatım, Sebk-i Hindî üslûbunun etkisidir. ('@7'6 137))%$E!$# Yukarıdaki beyitte âık, ıstıraba o kadar çok aina olmutur ki; kan cübbesine batmı yaralarla dolu çıplak tenini görenler, onun gül renkli elbise giydiini zannetmektedir. Bu da Sebk-i Hindî akımının mübalâalı anlatımıyla birlikte ıstıraba yöneliin güzel bir örneidir. Aaıdaki beyitte ise ate ve semender üzerindeki mübalâa, yukarıdaki anlatım eklindedir. Atee olan tanııklıın semenderi bile kıskandıracak düzeyde olması eklinde yapılan mübalâa, ıstıraptan duyulan honutluk, c%

31 358 Dr. Yunus KAPLAN 4 tamlamasındaki somut ve soyut kelimelerin iç içe geçmilii Sebk-i Hindî üslûbunu düündürmektedir: c%0 K2]2+@ $! # Sebk-i Hindî nin daha önce görülmemi, duyulmamı benzetmeler ve söyleyi özelliklerine iirde yer verilmesi özelliine, bazı zaman Fevzî nin iirlerinde de rastlamaktayız. Aaıdaki beyitte âıın azının yarı boazlanmı bir hayvan gibi açılması, aızdaki hareketlerin ve baırıların kaybolması yeni bir hayalle söylenmi ifadeler gibidir: (J 77BB5'@R * ],02R<!:# Yine aaıdaki beyitte beklenmedik bir ifadeyle karılamaktayız. Beyitte airin gönlü, sevgiliye yalvarmak için vücudunu batan ayaa âh hançeriyle yaralayarak aız ekline getirmitir: G@B0 P,'B!$# Fevzî, yer yer üslûp bakımından konuur bir edayla halkın kelimelerine ve halk deyimlerine yer verir: * (X6,% 0)%50 7N.!E# & 0@2 * 0 B0-:>!$# Anlamı kuvvetlendirmek için air, bazı zaman olumlu ve olumsuz sorulardan yararlanarak iirlerine çekicilik kazandırmayı amaçlamıtır: * +6')00 J@5)00 7N...!:# A K,2 * 7652,00-7@0::E!# (-0%) Q 0)<>!:# air, ahengi salamak için bazı zaman beyit ve dize balarında kelime tekrarlarına bavurmutur: A(@ A :..!:#

32 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 359 M'e(6( M52'%5*.!=# A)5- A 7%) A )5-%@X%@))0)* N..!:# A 7@76) A 076)>"!:# A 7052) A 07)1'6)>"!"# Fevzî nin gazellerinde âıkane ve rindane ifadelere de sıkça rastlanır: * (X6-562,)70' P7B@)="!:# L 0]b 0,7' Z0@@%@=!:#? )06% * +60 J B0-7%B070@,? ())X:=!:"# P@,(B+7 A2!:# O )1-0@,(50 Q)) :"!# P0-',-- A 70@0-0-'.!:E#

33 360 Dr. Yunus KAPLAN " çerik Özellikleri 2.1. Devrine Ait Bilgiler Sosyal Hayat 17. yüzyılın ilk yarısından itibaren sosyal ve siyasî hayatta karııklık yaanırken, edebî hayatta air sayısında bir bolluk görürüz. Bu yüzyılda birçok air yetimitir. Siyasî ve sosyal hayattaki çalkantılara, devrin airleri de kayıtsız kalmayarak, eserlerinde gördükleri bu olumsuzlukları eletirmekten çekinmemilerdir. Bu konuda Nef î, Nâbî ve Sâbit devrinde takdir görürler. Her air, kendi devrinin telakkileri içinde ele alındıına göre Fevzî yi de bu yüzyılın koulları içinde ele almak gerekir. Çadaı airlerde olduu gibi zaman zaman Fevzî de Divan ında sosyal ve siyasî hayata ait, çevresinde gördüü birtakım olumsuzluklara deinerek bunları ele almaktan geri durmamıtır. Özellikle kendi doumuna ve sakal bırakmasına düürdüü tarih manzumesinde, rüvetin yaygınlamasının medreselere kadar yayıldıını, kadıların yol kesen ekiyalardan farkının kalmadıını belirtirken hamallık ve rençberlik dıında helal kazanç yolunun kalmadıını söyler: C )000+0 L f @ V %00R7@0.!$# M 0+, A/(2+-B.!:># airler, yazdıkları manzumelerinde yaadıkları döneme ve toplumun yaayıına dair birçok bilgiye yer vermilerdir. Fevzî Divanı nda da 17. yüzyılın günlük hayatı hakkında, günümüze ıık tutacak birtakım bilgiler bulunmaktadır. Bunların baında da çeitli halk inanıları ve hayat ekilleri gelmektedir. Kur an ın rastgele açılarak belirli yerlerdeki kelimelerin anlamına bakılıp fal açılması, kitap açmak deyimiyle ifade edilir: M+0%+'0' U 2%5B BE:!"# Bir kii ölünce onun günahlarını hafifletmek için veya yapamadıı ibadetlerine kefaret olsun diye ıskat adında sadaka daıtılır: U RXX,-0-(@6, P0@5e@B0 5e@B0)@.! #

34 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 361 Bir sanat dalında boy gösterenler, iledikleri kusurlardan dolayı ustalar tarafından hesaba çekilmektedir: Q 5(-0-)B, a 0BB.! # Ayrıca devlet kapısında kâtip olmak revaçta iken, airlere iyi gözle bakılmaz. Hatta airler mezhepsiz ve dinsiz diye küçümsenir: M -0)(7 H(-00,,X+ X+.!:;# arabın yanında meze olarak kebap yeme geleneine hep rastlanır:?0 0@ 1@ O,X,X X,X">!# Elmas, aslı maden kömürü olan deerli bir cevherdir. Dı etkenlere karı çok dayanıklı olmasıyla bilinir. Cam elmasla kesilir. Âıklar, çektikleri dertlerin bitmesini istemedikleri için yaralarına merhem yerine elmas tozunun basılmasını isterler: * /( [ '06'-(\0,%)EE!$# 8'5 9,,0 0@-7 N..!:$# Kâfur, Uzakdou ülkelerinde yetien güzel kokulu bir bitkidir. Eskiden bazı hastalıkların tedavisinde kâfur kullanılırdı. Kâfur, yaraya konulduunda kanı durdurur: b,0)1 S'26 260!# Ok atma yarılarında, yapılan atı sonunda okun mesafesi ölçülür. Eer yeni bir rekor kırılmısa oraya ta dikilir. (Levend 1984a:383) Bu olaya da ta dikme denir:!$# Günümüzdeki gelinlerin baına çeitli nesneler saçma geleneine, Fevzî Divanı nda da rastlamaktayız: KRR3]0(60 3]0(60 %( )7,=E!#

35 362 Dr. Yunus KAPLAN Ev, çeme gibi binaların yapımında veya bir istein gerçeklemesi için Tanrı ya dua edilir. Dua ederken yalvarmak için eller, Tanrı ya doru VII/13) Mutlu bir haber alınması veya istenen bir dilein gerçeklemesiyle birlikte ükür namazı kılınır: VII/7) Çevresine zarar vermesin diye deliler, zincire vurulur: [7, 7,76 76%2 P%),2'B):! # Papaan, güzel sesler çıkaran ve taklitçi bir kutur. Papaana (tûtî) konuma öretmek için bir aynanın arkasına geçilerek konuulur. Papaan da aynaya bakarak karısında baka bir papaan var sanarak konumayı taklit eder. Böylece insan gibi konumayı örenir. Ayrıca, papaanlar tatlı dilli olması için ekerle beslenir: )-@B)B6, 6, A ),, :;>!"# Gül, baharın müjdecisidir. Bahar mevsiminde güller açılmaya balar. Bülbül, gülün açılmasıyla baharın müjdesini vermeye balar. Baharın gelmesiyle birlikte hayattaki nee ve sevinçler de artarak elenceler yapılır. Böylece hayattaki canlılık artar, sevgililerle gezintilere çıkılır ve içki meclisleri balar:? )06% * +60:=!:# Tarihî Olaylar Fevzî, yaadıı dönemde gerçekleen tarihî olaylara yabancı kalmamı, Divan ında bu olaylara zaman zaman yer vermitir. Kandiye Kalesi ve Kamaniçe Kalelerinin Fethi ile Çehrin Seferi bunlardan bazılarıdır de Girit Adası, Fazıl Ahmet Paa tarafından kuatılır. Beklenenden uzun süren bu kuatmadan sonra, 1669 da Kandiye Kalesi nin fethiyle Girit alınmı olur. Bu zafer, bütün halkta olduu gibi Fevzî de de büyük bir sevinç uyandırmıtır. Bu sevinçle birlikte air, dönemin padiahı IV. Mehmed ve veziriazamı Fazıl Ahmet Paa yı övdükten sonra, alınması çok zor olan Kandiye Kalesi ni gözler önüne gelecek ekilde canlı kelimelerle tasvir eder. nsan, orayı âdeta görmü gibi olur:

36 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 363 G 5@(70 O 0%07P, G,%7%7@ Ayrıca, savaın sıcak çehresi benzetmeler yoluyla canlı bir ekilde ifade edilmektedir. airin seçtii kelimelerin ahenginden betimlemeyi anlamak çok kolaylaır. air kelimelerle âdeta resim çizer. Top atıldıkça çıkan dumanlar, bir bulut ekline bürünmekte ve gök gürültüsüne benzer sesler çıkmaktadır. Topların attıı mermilerden ise kurtulmak imkânsızdır. Yerde açılan çukurlar ise kıyamet gününü hatırlatır: T 66- V (37@5+0 P)'(@/ K)067 F N...# 1672 de padiah IV. Mehmed (Avcı), bizzat ordu baında Polonya Seferi ne çıkar. Polonya da Kamaniçe Kalesi fethedilir. Bu fetih de air tarafından canlı bir ekilde anlatılır: P* +,070, H6,-@+ `@0 %2,@5 L-L B- )1' Z 5+57) ` 2@57)%0 O 7))5 F F# Musiki Divan airleri, yazdıkları manzumelerinde birçok bilime ait terimlere ve kelimelere yer vermilerdir. Musiki de bu bilimlerden biridir. Fevzî de Divan ında ho-kâr, bûselik, ehnâz, mutrib, name, ney, kânûn, âheng, muhâlif, evc, çeng,

37 364 Dr. Yunus KAPLAN tanbur gibi birçok musiki terimini iirlerinde kullanmıtır. air, bu kelimeleri genellikle çeitli benzetmeler yapmak için kullanır: A'- '- A60 60,' ):""!$# M '0%@-02 M 6 X%@+*..!# * 0(@ G 0+)!:# L ) * @6*.!# A %7%@B) B),' A B+"!"# Q ) SONUÇ 17. yüzyılda Osmanlı mparatorluu duraklama dönemine girmi, yüzyılın sonuna doru imzalanan Karlofça Antlaması yla gerileme dönemi balamıtır. Dıarıda yapılan savalar ve içeride yaanan Celâlî syanları gerileme dönemi sürecini hızlandırmıtır. Bu yüzyılda, siyasî ve sosyal hayatta görülen karııklık ve bozuklua karın edebiyat geliimini sürdürür. Bu yüzyılda yüzlerce air yetiir. Ancak yüzyılın ikinci yarısından sonra siyasî hayatta görülen durgunluk, edebiyat sahasında da kendini hissettirmeye balar. Nâbî dıında bu yarıyılda büyük air yetimez. Fevzî nin de airlik hayatı 17. yüzyılın ikinci yarısına rastlar. Tezkirelerde 17. yüzyıla ait biri Bosnalı, dieri de stanbullu olmak üzere iki Fevzî den söz edilir. Ancak bu iki airin iirlerine örnek olarak verilen beyitler, üzerinde çalıtıımız Divan da vardır. Bu da bizlere air hakkındaki bilgilerin tezkirelerde karıtırıldıını göstermektedir. Divan daki düürülen en son tarih beytinde verilen tarihe (1678) bakarak, elimizdeki yazma nüshalarının stanbullu Mehmed Aa ya ait olduu anlaılmaktadır.

38 17. Yüzyıl airlerinden Fevzî, Hayatı ve Divanı 365 Fevzî, H M.1638 / H M.1679 tarihleri arasında Sultan brahim ( ) ve IV. Mehmed in ( ) saltanatları döneminde yaamıtır. Asıl adı Mehmed olup, Üsküdarlıdır. Hac için Mekke ye gitmi ve orada vefat etmitir. Yaptıımız aratırmalar sonunda elde ettiimiz bilgilere göre Fevzî nin bilinen tek eseri Divan ıdır. Bu Divan ın; Millet Kütüphanesi Ali Emiri Efendi Manzum Nu. 357, Yapı Kredi Sermet Çifter Aratırma Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü Nu. 392, Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Paa Bölümü Nu. 557 olmak üzere birbirine yakın üç adet yazma nüshası bulunmaktadır. Fevzî Divanı, mürettep bir divandır. Bu Divan da; mensur bir dibâce, 3 terkib-i bent, 1 terci-i bent, 1 müsemmen, 1 musammat kaside, 3 tahmis, 6 sı Farsça 145 gazel, 22 tarih, 5 i Farsça 28 rubaî ve 3 kıt a bulunmaktadır. iirlerinde aruz veznini kullanan Fevzî, aruzun sık kullanılan, kıvrak vezinlerini tercih etmitir. iirlerinde aruzun en çok bilinen ve kullanılı kalıplarını tercih eden air, rubaî vezniyle de bir gazel ve bir tarih manzumesi yazmıtır. Aruzun az kullanılan vezinleriyle de iirler yazan air, yenilie ve deiime açık olduunu göstermitir. Klâsik kafiye anlayıındaki kafiyenin göze hitap etmesi kuralına uyduu için Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerle kafiye yapmı, yer yer de kafiye tekrarlarına dümekten kurtulamamıtır. Manzumelerinin büyük çounluunda redif kullanırken, en çok tercih ettii kafiye çeidi tam ve yarım kafiye olsa da zengin kafiyeyi da tercih ettii olur. Devrine göre sade bir dil kullanan Fevzî; bazı beyitlerinde Arapça-Farsça kelime ve tamlamalardan oluan aır, adalı bir dil kullanmıtır. Ancak bunlar, iirleri içinde fazla bir yer tutmaz. Yaadıı çaın dil özelliklerini de yansıtan Fevzî, Divan ında kullanımdan dümü birçok kelime ve deyim kullanmıtır. Bu deyimlerden bir kısmında vezin gerei kelimelerin yerlerini deitirmi ve bazı deyimleri de Arapça-Farsça kelime ve tamlamalar içine gizlemitir. Yine bazı kelimeler üzerinde de vezin gerei birtakım tasarruflarda bulunmaktan çekinmemitir. 17. yüzyıldaki birçok airde görülen Sebk-i Hindî üslûbunun etkisine, yer yer Fevzî de de rastlıyoruz. Bu akımda sıkça kullanılan telmih, tebih, tezat, mübalâa, hüsn-i ta lil, istiare gibi edebî sanatlar ile somut ve soyut kelimelerle kurulan tamlamalara birçok iirinde rastlanır. Kendi çaına ait sosyal hayatı ilgilendiren birçok konuya deinen Fevzî, bazı iirlerinde duraklama ve gerilemenin sosyal hayattaki olumsuz etkilerini eletirmekten geri durmamıtır. Devrinin bazı siyasî olaylarına da yazdıı tarih manzumeleriyle ıık tutmutur.