EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

Transkript

1 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU V TEBLİGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) FAX: (0.212) e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti 3

2 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 17 GENEL YÖNETİM OSMAN SAK YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLİM YAY GRAFiK B AS KI ELMA MATBMCILIK BASIWIGI YER İSTANBUL BASK! TARİHİ MAYIS 2002 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. 2 J.

3 EYÜPSULTAN'DA EBUSSUUD HAZiRES Dd skender PALA 1958 Uflak do umlu. stanbul Ümiversitesi Edebiyat Fakültesini 1979 da bitirdi te doktor, 1993 te doçent, 1998 de profesör oldu. Divan Edebiyat yla ilgili birçok kitap ve makaleleri yay nland. Bu konularla ilgili kat ld bilimsel konferanslarla tan nd. Evli ve üç çocuk babas. Halen Kültür Ünivesitesi Türk dili ve Edebiyat bölüm baflkanl görevini yürütmekte. 186

4 Tarih araflt rmalar n n laboratuvarlar aras nda say lan mezarl klar n günümüze yönelik kültür malzemelerini de erlendirmek üzere yap lmas gereken çal flmalar, itiraf etmeliyiz ki bugünün bilim dünyas nca skalanm fl araflt rma sahalar ndan biridir. Bir mezar tafl bize ne anlat r, sorusu, tarih ile ba n koparmayan milletler için yavan ve anlams zd r, ama Türkiyemiz gibi yak n dönemde farkl kültür havzas nda var olma mücadelesine girmifl bir ülke için çok derinlikli bir sorudur. Çünki mezarl klar okurken geçmifle ait pek çok ipucu yan nda kültür tarihinin yaz m na iliflkin pek çeflitli veriler de elde edilebilir. Bir mezar tafl bize ne anlat r? Uygun disiplinler ile bakt m zda bir mezar tafl n n sanat ve edebiyat baflta olmak üzere sosyoloji, felsefe, iktisat, antrapoloji ve hatta t p tarihiyle ilgili ipuçlar vermesi mümkündür. Söz gelimi sanat analizi yap - lan bir mezar tafl bize, hat, nak fl ve yontuculuk (tafl iflçili i) sanatlar n n geçmifliyle ilgili okumalar sa lar. Edebiyat okumalar na tabi tutulan bir tafl ise bize geçmifl zamanlara ait fliir ve infla esteti i ile edebiyat tarihini do ru tesbitte yard mc olur. fiehirlerin geçirdi i evreler, tarihi bilinmeyen olaylar n tan mlanmas, atalar m z n kimlik ve meslek gruplar n n belirlenmesi, aile ve flecere bilgisinin tesbiti, eski ça lar n nüfus politikalar, geçmifl toplumlar n sosyolojik e ilimleri, geçirdikleri salg n hastal klar ile tabii âfetler, t p tarihine iliflkin veriler vs. hep mezarl klarda dosyalanm fl bilgilerdir ve bunlar tarihin sat r aralar n doldurmak için bize kaynakl k eder. Oysa bugün mezarl klar m z kapa aç lmamak üzere kapat lm fl eski bir kitap gibi durmakta, pörsümekte, y pranmakta, eskimekte ve elden ç kmaktad r. Bir mezarl k, ayn zamanda bir tarih atlas d r; milletlerin yaflad klar co rafî mekanlar en fazla onlar belirler. Tarihî co rafyas na sadakat göstermeyen milletlerin topraklar n n ya malanmas da er veya geç kaç n lmaz olacakt r. Mezarl klar m zdan kaç r lan her flahide, vatan topra ndan bir parçan n daha Foto raf 1; Ebussud haziresi içinde yer alan Ebussud kabri, Kaz m Zaim, Belediye Arflivinden 187

5 Say n Pala n n çal flmas bu türde yap lan ilk örneklerden. Eski st. Büyükflehir Belediye Baflkan Say n R.T. Erdo an n da destekleriye pilot uygulama Ebussud haziresinde bafllat ld ve stanbul un tüm tarihi mezarl klar nda yer alan mezar tafllar okundu. Bir k sm na kitabeleri konuldu. Ama bu çal flma baflkan gidince oldu u gibi kald. (Yay nlayan n notu) 188 kaybedilmesi demektir. Çünki o yaln zca bir tafl n de il, ayn zamanda bir medeniyetin, bir kültürün kaybolmas anlam na gelir. Eyüpsultan, stanbul'umuzun biraz da mezarl klar yla birlikte an lan bilâd-i selâsesinden biridir. "Mezarl k" kelimesindeki so- ukluk ve iticilik, bu semtte birdenbire munis bir anlama bürünür nedense. Her yerde ürkütücü buldu umuz mezarl klar biz Eyüpsultan'da ulvî bir vecd ile ziyaret ediyor, bundan haz duyuyoruz. Eyüpsultan'da mezarl k bir medeniyetin ta kendisidir. Ve Eyüpsultan biraz da mezarl k demektir. Burada hayat mezarl n çevresinde geliflir ve mezarl k bir öteki mahalle oluverir. Baflka hiç bir yerde, Eyüpsultan'daki kadar mezarl k ile hayat içiçe de- ildir. Burada ölüm ile hayat, ölü ile diri öylesine yak nd r ki, ancak ince bir toprak tabakas yla ayr l rlar birbirinden. Peki, o hâlde baflka bir soru soral m: Mezarl klar m z nas l kurtar labilir? nsan n yitirilmeye bafllad flu zamanda ve ekonomik açmazlar n ortas nda böyle bir soruyu sormak, baz lar m za belki fazla ütopik gelebilir; ama burada söz konusu olan bir kültür, bir tarihtir. Bugün, bütün zor flartlara ra men onlar kurtarmay önemsemiyorsak yar n da tarih haf zam z yitirmeyi fazla önemsemeyece imize emin olunuz. Mezarl klar m z nas l kurtar labilir, sorusuna arad m z cevap bu tebli in de konusudur ve 1997 y l n n ikinci yar s nda Eyüpsultan' n orta yerindeki bir hazire üzerine yapt - m z bir master uygulaman n çözümlenmesine dayan r. Maalesef bu çal flma, baflta finans problemi olmak üzere elde olmayan daha bir sürü nedenle akim kalm flt r. Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlü ü bünyesinde baflta Kültür Müdürü Say n rfan Çal flan' n gayretleriyle bafllat lan bu çal flmaya bizzat belediye baflkan Say n Ahmet Genç destek veriyordu ve Büyükflehir Belediyesi'nin himayesinde yürütülmesi düflünülüyordu. Pilot bölge olarak Ebussuud Haziresi seçilmiflti*. Burada 54 adet mezar ve 13 de mezar yeri belli olmayan flahide mevcuttu. Toplam 67 kiflinin gömülü oldu u hazire her bak mdan Eyüp mezarl klar - n n bir prototipini oluflturmaktayd. Burada uygulanacak bir master çal flma ço alt larak bütün Eyüpsultan mezarl klar na ve belki di er tarihî mezarl klara tatbik edilebilsin istiyorduk. Bunun için önce bir form oluflturduk. Buna göre her hazire yahut paftan n kuflbak fl bir plan ç kart larak zaman içerisindeki muhtemel deformasyonun önünü almay amaçlad k (Plan 1). Her mezara bir numara verilerek -çünki bugün tarihî mezarl klar n ana problemi yaz lar n n Osmanl Türkçesi ile olufludur- hazire girifline as lacak böyle bir plan, alt k s mda yer alacak ölü isimleriyle gerek ziyaretçilerin arad klar kifliye ait mezar bulmalar n, gerekse merak ettikleri fanilerin kimler olduklar n ö renmelerini sa layacak, ayr ca kötü niyetli kiflilere karfl da hazirenin zabt u rabta al nd fikrini kuvvetlendirecekti. Bu tür bir pla-

6 n n bütün mezarl k girifllerinde paftalar ve adalar halinde ço alt larak uygulama alan na konulmas mümkündür. Envanter kay tlar n destekleyecek bu uygulama, muhtemelen mezarl klarla ilgili kurum ve kurulufllar n da iflini kolaylaflt racakt r. Hazirenin içindeki her bir mezar için ayr bir tesbit formu oluflturmak ise ikinci ad mda yap lmas gereken bir çal flma idi (Plan 2). Saydamda gördü ünüz bu formdaki bafll klar seçerken amac m z, mezar üzerine yap lacak bu çal flman n kapsay c ve bir daha ka t üzerinde ifllem gerektirmeyecek ve bilim adamlar n n tekrar tekrar ayn çal flma için mesai harcamalar n önlemek idi. Tesbit formunda yer alacak bilgilere elbette baflkalar ilave olunabilir, yahut amaca göre de iflik hâneler ilave edilebilir. Bizim bir sayfay taflmayacak biçimde ve arflivlendi inde kullan m kolayl sa lamak üzere belirledi imiz sorular flunlar idi: Tesbit tarihi: Envanter kay tlar n n hareketini ve mezarda muhtemel deformasyonun zaman n tesbit için önemlidir. Bunun mezarl k sorumlular n n görev bilincin att r c bir etken olaca da tabiidir. Mezar n çizimi: Do u-bat istikametine göre çizilecek bu plan, mezar n kuflbak fl görünümünü verecek ve mutlaka ölçek kullan lacakt r. Böylece Mezar Tesbit Formu'ndaki bilgiler çizim ile de desteklenmifl olacakt r. Mezar n yap s, lahit, aç k mezar, söve y ma veya duvar örgü özellikleri ile tamir biçimleri, belki flahidelerin durum tesbiti vs. mümkün olabilir. Foto raf 2; Ebussud haziresi ve Eyüpsultan Camii meydan, Belediye Arflivinden Plan 1; Ebussuud Haziresinde bulunan mezarlar n yerleflim flemas 189

7 Kabir numaras : Bu numara için iki yol izlenecekti. Envantere kay tl mezarlar n resmî kay tlardaki s ra numaralar, yahut yeni tesbitlerde verilecek numara ile kay tlara geçirme. Ebussuud Haziresi'nde bu numaralar taraf m zdan belli bir s ra ile ve kap giriflinden itibaren kuzeyden güneye do ru hizalar esas al narak verilmifltir. Ölen kiflinin ad ve mesle i: Mezar kitabesindeki isimlerin tesbiti birkaç yönden önemli görülümektedir. Envanter kay tlar na giren isimlerin alfabetik tasnifi, daha sonra aranacak bir ismin kolayl kla bulunmas n sa layacakt r. Dahas e er bu kiflinin mesle i mezar kitabesinde belirtilmifl ise de iflik bilimsel çal flmalar kolaylaflacakt r. Böylece bütün mezarl klar n tesbiti sona erdi inde, söz gelimi Eyüp'te medfun vezirler, hattatlar, hekimler, flairler vs. ayr ayr etütlere konu olabilecek ve alfabetik ulafl m ile aranan her kifli hakk nda araflt rmac lara yol gösterici olunacakt r. Soy isimlerinden aile ba lar ç kart labilecek, belki arada kimli i belli olmayanlar n meslekî veya flecere aidiyeti ortaya konulabilecektir. Ölen kiflinin kimli iyle ilgili olarak flahidelerdeki serpufl, motif ve rölyefler de burada yard mc unsur olarak anlam kazanmaktad r. Kabir türü ve tan m : Daha evvel yap lan çizimin bu bölümde detayland r larak anlat lmas bizce önemli görülmektedir. Aranan mezar n bulunmas ndan, tamir, restore ve bak m gibi teknik hizmetlerin yürütülmesine kadar pek çok aç dan bu bilgilerin önemi vard r. Mermere yap lacak restorasyon ile küfeki malzemeye yap lacak tamirin, yahut mezar çatlatmak üzere büyüyen bir a ac n yahut bitkilerin hangi safhada budanmas yahut temizlenmesi gerekti ine bu tan mlara bakarak karar verilebilecektir. Kitabenin yaz türü ve varsa hattat : Hattatl k sanat yla ilgili olarak bu bilginin tesbitini önemli bulduk. Kitabenin sat r adedi: fiahidelerin deforme yahut k r lma tehlikesine karfl üzerlerindeki yaz n n kaç sat rdan olufltu unu tesbit etmekte yarar vard r. Kitabede kay tl tarih: Bu tarih, mezarda yatan kiflinin ölüm y l n gösteren rakam ile takvim grubudur ve kronoloji cetvelleri ile envanter kay tlar n n oluflturulmas nda önemli görülür. Tarih kayd, bir mezar tafl ndaki en önemli bilgilerden biridir. Kitabenin okunuflu ve manzum ise flairi: De iflik yaz ve anlat m üsluplar n n görüldü ü mezar kitabelerini okumak bugün ancak uzmanl k isteyen bir aland r. Herhangi bir insan n bu kitabelerde neler yazd n anlamas n sa lamak oldukça külfetli bir mesai gerektirir. Bu bir alfabe de iflikli inden öte bir dil de- iflimini de içinde bar nd r r. Kitabeleri okumak biraz da eski kültürü yak ndan bilmekle mümkündür. Lakaplar, protokolü, gelenekleri, folkloru vs. eski toplumumuzun k saca sosyal hayat n yak ndan tan may ge- 190

8 rektirir. Manzum tarihler için ayr ca aruz, divan fliiri esteti i, flairin kudret derecesi vs. önemlidir. Gerekti inde yar s k r lm fl, silinmifl, kopmufl, deforme olmufl bir dizenin asl na ulaflabilecek fliir birikimine sahip olmak gerekir. Bu noktada flairin mahlas ve kimli i önem kazan r. Mezar kitabelerindeki manzumelere bakarak edebiyat tarihinin bir k sm da ayd nlat labilir. Ebced hesab n n sa lamas : Manzum kitabelerde fliirin son dizesi, flahidenin üzerinde rakam ile gösterilen tarihin ebced karfl l olarak yer al r. Burada flair söyledi i dize ile orada medfun kiflinin ölüm y l n (bazan ay olarak da) bildirir. Rakamlar silinmifl yahut kaybolmufl flahidelerde bunu tesbit için ebced hesab n dizeye uygulamak yeterlidir. Ancak burada tarih düflürme ilminin incelikleri devreye girer ve tarih dizesinin tam m, cevher mi, ta'miyeli yahut mühmel mi, lafzen yahut ma'nen mi, hatta lugazl yahut dütâ m söylendi ini anlayabilmek önemlidir. Tarih düflürme ilmi bilinmeden hesab edilecek bir ebced, araflt rmac y her zaman yan ltmaya haz rd r. Mezar tan t c özet bilgi: Bütün bu bilgilerin tek cümle ile ifadesinin yaz laca bir özet bilgidir. Bu cümle, araflt rmac lar de il, merakl lar ilgilendiren bilgilerden oluflur. Çok gerekli de ilse buradaki bilgi ölenin yaln zca kimli i ve ölüm tarihinden ibaret olmal d r. Aç k hava flartlar na dayan kl malzemeden küçük bir plaket üzerine yazd rt l p mezar n sanat ve tarihî de eri ile ömrüne halel getirmeyecek, deformasyona neden olmayacak, çirkin ve kaba durmayacak bir yerine uygun usulle rabtedilecek olan bir tan m bilgisidir. Böylece hazirenin kap s ndan mezar plan n inceleyerek giren bir kifli, planda yer alan bilginin biraz daha fazlas n burada bulabilmeli, gerekiyorsa manevî vazifesini yapmal ve tarih bilincini oluflturacak kültür malzemesini edinmelidir. Görüldü ü gibi bütün bu bilgi bafll klar n n do ru tesbiti için disiplinler aras bir iflbirli ine ihtiyaç vard r. Ne yaln zca sanat tarihçisi, ne bir divan fliiri araflt rmac s n n; ne bir hattat yahut dilcinin, ne de resmî yetkili yahut sorumlunun tek bafl na bir mezarl korumaya gücü yetmeyecektir. Bu yüzden mezarl klar korumak belki üniversite, belediye, devlet iflbirli i gerektiren bir çal flma alan d r. Hatta sanat ruhu tafl yan iflçilere ve estetik bak fl sahibi ustalara da ihtiyaç vard r. Mezarl klar m z bak ms z b rakt m z, atalar m z n hat ralar na hoyrat davrand m z müddetçe bir kat daha sorumlu oldu umuzu ve buralar belki baflkalar n n ya malamas na izin verdi imizi unutmamal y z. Mezarl klar ve mezarlar ne kadar günümüze yans t rsak o derece kendimizle yeniden karfl laflaca m z unutulmamal d r. Eklerde bu etüdün uyguland 2 adet mezar tan m ilgililere sunulmufltur. Umuyoruz ki zaten gecikti imiz bu çal flma ilgililerin kulaklar na da gider. Tebli ettim efendim. Foto raf 3; Ebussud haziresi ve tarihi mezarl klar, Belediye Arflivinden 191