EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

Transkript

1 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU V TEBLİGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) FAX: (0.212) e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti 3

2 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 17 GENEL YÖNETİM OSMAN SAK YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLİM YAY GRAFiK B AS KI ELMA MATBMCILIK BASIWIGI YER İSTANBUL BASK! TARİHİ MAYIS 2002 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. 2 J.

3 S NANIN EYÜPTEK TÜRBELER Doç. Dr. Suphi SAATÇ 1946 da Kerkük te do du. Liseyi Kerkük te tamamlad..d.g.s. Akademisi ni, bugünkü ad yla Mimar Sinan Üniversitesi ni 1974 te bitirdi..t.ü de doktoras n yapt. M. S. Üniversitesi nde doçent oldu. Halen Mimar Sinan Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu Mimari Restorasyon Program Baflkan olarak görev yapmaktad r. Yay nlanm fl kitaplar, ulusal ve uluslararas toplant larda sunulmufl birçok bildirisi bulunmaktad r. 152

4 G R fi stanbul un fethinden beri müslüman toplumunun en önemli nekropolü olan Eyüp, tarih boyunca ilgi çeken bir ziyaret yeri kabul edilmifltir. Osmanl döneminde padiflahlar d fl nda (1), bütün devlet adamlar - n n gömülmek istedikleri en makbul yer, yine Eyüp olmufl, veziriazam (daha sonra sadrazam), vezir, pafla gibi, bir çok devlet adam, bestekâr, hattat, flair ve yazar burada gömülmeyi arzu etmifllerdir. Eyüp teki türbe mimarisinin en olgun örnekleri Sinan döneminde gerçeklefltirilmifltir. Kaynaklara göre Sinan n Eyüp te inflâ etti i türbelerin say s 8 dir. Bunlar alfabetik olarak flöyle s ralanabilir: Ayas Pafla Türbesi Dukaginzâde Ahmet Pafla Türbesi Lala Hüseyin Pafla Türbesi Pertev Pafla Türbesi Semiz Ali Pafla Türbesi Siyavufl Pafla Türbesi Sokollu Mehmet Pafla Türbesi Zal Mahmut Pafla Türbesi S NAN TÜRBELER ve BUGÜNKÜ DURUMLARI Ayas Pafla Türbesi Eyüp Sultan Camii nin haziresinde bulunan türbe bir baldakendir. Mimar Sinan n mimarbafl olur olmaz infla etti i bu türbe, mezar tafl nda yer alan kitabesine göre 1539 tarihini göstermektedir. Dört taraftan aç k olan türbenin üstü, dört mermer sütun taraf ndan tafl nan tek kubbe ile örtülüdür. (2) 1894 depreminde kubbesinin çatlamas üzerine, demir çemberle çevrildi i, yine bu depremde sütun bafll klar na oturan üst örtü sisteminin yerinden oynad tahmin edilmektedir. Sütunlar aras flebekeler tafltand r. Bunlar n üzerinde eskiden mevcut oldu u san lan demir flebekeler ve zaman içinde kubbenin üzerindeki kurflunlar da yok olmufltur. (Resim 1) Dukaginzâde Türbesi Sinan a ait yazma Tuhfetü l-mimârîn de Dukaginzâde türbesinin Eyüp te oldu u kaydedilmifltir. (3) Kimi araflt rmac lara göre Dukaginzâde Gazi Mehmet Pafla olarak bilinen ve Yavuz Sultan Selim in damad olan bu kifli, Halep ve M s r Beylerbeyliklerinde bulunduktan sonra 1556 y l nda stanbul da ölmüfl, ancak Eyüp teki türbesinin yeri tespit edilememifltir. (4) Baz araflt rmac lar ise, Dukaginzâde Ahmet Pafla ya ait bu türbe, Defterdar caddesi üzerinde, fiah Sultan Türbesi nin arkas nda bulunmaktad r. (5) Halen üstü aç k bir hazireden ibaret olan ve on kabirden oluflan buradaki lahit tafllar n n en eskisi, 1557 tarihli Ahmet Pafla ya ait olan d r. Bu hususta daha ayr nt l incelemeye ihtiyaç bulundu una iflaret etmek yerinde olacakt r. Resim 1: 1539 tarihli Ayas Pafla Türbesi 1) Sadece son padiflahlardan Sultan Mehmed Reflad Eyüp te gömülmüfltür. 2) S. Saatçi, Sinan n Mimarbafl Olarak Eyüp teki lk Eseri, Tarihi Kültürü ve Sanat yla II. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebli ler 8-10 May s 1998, Eyüp Belediyesi, stanbul, Kas m 1998, s ) Mimar Sinan Hayat Eseri I, Mimar Sinan n Hayat na, Eserlerine Dair Metinler, R fk Melûl Meriç (Haz rlayan), Türk Tarih Kurumu Bas mevi, Ankara, 1965, s ) A. Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakf Yay nlar, stanbul, 1986, s ) M. N. Haskan, Eyüpsultan Tarihi, Eyüpsultan Vakf Yay nlar, stanbul, 1996, s Resim 2; Pertev Pafla Türbesi 153

5 Resim 3; Siyavufl Pafla Türbesi nin çözülme e bafllayan pencere söveleri Resim 4; Siyavufl Pafla Türbesi nin kitabesi Resim 5; Siyavufl Pafla Türbesi 6) Kuran, a.g.e., s.327; Haskan, a.g.e., s ) Kuran, a.g.e., s ) Kuran, a.g.e., s Resim 6; Semiz Ali Pafla ya ait oldu u iddia edilen mezar Lala Hüseyin Pafla Türbesi Otakc lar civar nda Fethi Çelebi Caddesi ile Otakc bafl Soka n n birleflti i yerdedir. Günümüze, etraf demir parmakl kl bir lahit olarak ulaflm flt r. Bafl flahidesinde ad geçen Hüseyin Pafla n n ölüm tarihi belirtilmemifltir. Mezar günümüze gelmifl, ancak türbesi yok olmufltur. Pertev Pafla Türbesi Beybaba soka üzerinde bulunan türbe dikdörtgen plana sahiptir. Evliya Çelebi ise, türbenin süslü bir kubbe ile örtülü oldu unu yazmaktad r. Türbenin eski hâlini bilenlerin ifadelerinden, ahflap tavan n n renkli ve süslü oldu u anlafl l yor. Ancak ahflap çat s n n 1920 li veya 1930 lu y llarda y k ld ileri sürülmektedir. (6) Tafl kemerli kap s n n üzerinde yer alan kitabeye göre Pertev Mehmet Pafla hayatta iken türbesini yapt rm fl, 1572 y l nda ölünce buraya gömülmüfltür. Onbir mezar n bulundu u türbe, 1942 y l nda geçirdi i onar mla bugünkü hâlini al m flt r. Soka a bakan pencerelerin üstündeki mermer flebekelerin üzerleri kapat lm flt r. (Resim 2) Semiz Ali Pafla Türbesi Veziriazam Semiz Ali Pafla ad na Sinan taraf ndan Eyüp te bir türbe yap ld kay tlarda geçmektedir. Ancak böyle bir türbenin Eyüp ün neresinde oldu u tespit edilememifltir. Eyüp Sultan Türbesi nin yan nda yer alan ve bafl tafl nda vezir kavu u bulunan bir mermer lahdin Semiz Ali Pafla ya ait oldu u ileri sürülmektedir. (7) Bu hususta belgeye dayan lmad - için, kesin bilgilere sahip olunmad n düflünüyoruz. 4 5 Siyavufl Pafla Türbesi Siyavufl Pafla n n hayatta iken çocuklar na ve kendisine Sinan a bir türbe yapt rd biliniyor. Eyüp te bulunan türbeye Siyavufl Pafla 1602 y l nda gömülmüfltür. Bu husus soka a bakan kitabede de ifllenmifltir. D flar dan onalt gen olan türbe, içeriden sekizgen plana sahiptir. Dönemin çinileri olan içerideki panolar, türbeye büyük bir de er katm flt r. Bak ml ve ziyarete aç k olan türbenin, günümüzde de ilgi ile gezildi i gözlemlenmektedir. Sinan ile ilgili geçen kaynaklarda Siyavufl Pafla evlad na ait bir türbe daha geçmektedir. Ancak Siyavufl Pafla bu türbeyi sa l - nda yapt rm fl ve ölen çocuklar buraya gömülmüfltür. Kendisi de ölünce ayn türbeye gömülmüfltür. Bu bak mdan Pafla ya ait türbe ile çocuklar na ait türbenin ayr ayr olduklar zannedilmifltir. Bu hususun bir hata sonucu kaynaklara geçirildi i tahmin edilmektedir. (8) Büyük ve gösteriflli olan türbenin kap kemerlerinde, pencere sövelerinde almafl k anlay flta de iflik renkli mermerler kullan lm flt r. Özellikle beyaz ve pembe somaki mermerlerin kullan ld dikkat çekmektedir. Bu malzemelerin d fl etkilere karfl dayan kl l k süreleri farkl oldu u için, pembe mermerlerin kullan ld d fl pencere sövelerinin baz lar nda çözülmelerin meydana geldi i görülmektedir. (Resim 3, 4 ve 5) Sokollu Mehmet Pafla Türbesi Siyavufl Pafla Türbesi nin karfl s nda yer alan türbenin kitabesi, avlu kap s n n üzerinde yer almaktad r. Sokollu Mehmet Pafla taraf ndan genç yaflta ölen çocuklar için yapt r ld n dile getiren kitabe, 1568 (H. 976) tarihini tafl yor. Medrese ile planlanm fl olan türbe medresenin uzunlama ekseni üzerinde yer alm fl, dershaneye bir revakla ba lanm flt r. D fltan sekizgen, içten onalt gen planl yap, Siyavufl Pafla Türbesi ile birlikte Eyüp teki türbe- 154

6 ler içinde en bak ml ve ilgi çekmifl olan d r. Türbenin cadde taraf ndaki yüzünde küçük bir çeflme yer almaktad r. Yol kodunun sürekli yükseltilmesi sonucu çeflme yala altta kalm flt r. Çeflmenin sol üst taraf nda tâlik yaz ile yaz lm fl 3 beyitten oluflan 1569 (H. 977) tarihli kitabe yer almaktad r. Türbenin içindeki üst pencerelerin tepesinde çinili yaz kufla vard r. Türbenin içini dolanan kuflakta âyet yaz lm flt r. Kaynaklarda Sokollu Mehmet Pafla Türbesi nden baflka, Sokollu Mehmet Pafla evlad na ait baflka bir türbenin ad daha geçmektedir. Ancak daha önce Sinan a yapt r lan türbeye Sokollu nun çocuklar gömülmüfl, daha sonra ölen Sokollu da bu türbede topra a verilmifltir. Bu bak mdan Siyavufl Pafla türbesi gibi, Sokollu Mehmet Pafla Türbesi ile Sokollu Mehmet Pafla Evlad Türbesi nin, ayr ayr de il ayn yap olduklar, kaynaklara yanl fll kla iki ayr yap olarak girdikleri ihtimal dahilindedir. (9) (Resim 7, 8,9 ve 10) Zal Mahmut Pafla Türbesi Zal Mahmut Pafla Camisi nin do usunda, Defterdar caddesine aç lan alt medresenin karfl s nda bulunan türbe, d fltan sekizgen, içeriden haçvârî planl d r. Önü revakl, cephesi çift s ral, kubbe ile örtülü olan yap n n yap l fl tarihi kesin olarak bilinmiyor. Beden duvarlar küfeki tafl ndan, söveler ve sütunlar mermerdendir. Kubbenin göbe i ile eteklerinde, haç n kollar üzerindeki ayna tonozlar n n yüzeylerinde kalem ifli nak fllar görülür. Bak ml olan türbe ziyarete kapal d r. 11 SONUÇ 7 8 Mimar Sinan taraf ndan Eyüp te infla edilen türbelerin mimarl k ve sanat tarihi aç s ndan büyük de er tafl d klar flüphesizdir. Mimarî üslup, plan özelli i, baz lar n n içinde uygulanan ve dönemin büyük sanat ve estetik de erini yans tan znik çinileri, yap larda görülen de erli kitabeler, bir ço u daha sonraki dönemlerde yenilenen s va üstü nak fllar ve kalem ifli bezemeleri, bu 16. yüzy l yap lar na ola an üstü de er kazand rm flt r. Kanunî Sultan Süleyman ve II. Selim gibi, Sinan n özellikle padiflahlar için tasarlad türbelerin d fl nda, dönemin büyük devlet adamlar için uygulad en önemli eserlerin, Eyüp te bulundu u unutulmamal d r. Ne var ki Sinan a ait türbelerin bulundu u hazirelerin bak ms z olduklar, baz lar n n orada ifl yapan esnaf ve di er görevliler taraf ndan çöplük, at k madde deposu veya ardiye gibi hoyratça kullan ld klar gözlemlenmifltir. Bu bak mdan Eyüp te yer alan Sinan türbelerinin yer ald çevrelerdeki zararl etkinliklere son verilmelidir. Çevrelerinin temiz ve bak ml tutulmas için gerekli önlemler al nmal ve çevre düzenlemelerine yönelik projeler haz rlanmal d r. Böylece Türk mimarl k tarihinin bu eflsiz yap - lar n n daha titiz biçimde korunmalar, temiz ve bak ml çevreleri ile birlikte ziyaretçilere sunulmalar sa lanmal d r. Resim 7; Sokollu Mehmet Pafla Türbesi Resim 8; Sokollu Mehmet Pafla Türbesi nde pencere kuruluflu Resim 9; Sokullu Mehmet Pafla Türbesi nin yola bakan duvar ndaki çeflmenin, yol kodunun alt nda kalan yala Resim 10; Sokollu Mehmet Pafla Türbesi nin duvar ndaki çeflmenin kitabesi 9) Kuran, a.g.e., s Resim 11; Zal Mahmut Pafla Türbesi