Transkript

1 TÜRKÝYE'DE DIÞ TÝCARET LOJÝSTÝK SÜREÇLERÝ: MALÝYET VE REKABET UNSURLARI Mart 2012 Yayýn No: TÜSÝAD-T/ /526 Meþrutiyet Caddesi, No: Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0 212) Telefax: (0 212)

2 2012, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN: Kapak Tasarýmý: Doðan KUMOVA SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) Faks: (0216)

3 ÖNSÖZ TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýn-erkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir. TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr. TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler.

4 TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Bu araþtýrma raporu, TÜSÝAD Dýþ Ticaret ve Gümrük Birliði Çalýþma Grubu'nun çalýþmalarý çerçevesinde, PricewaterhouseCoopers Türkiye tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Bu raporda yer alan bilgi ve yorumlar PwC Türkiye tarafýndan halka açýk kaynaklar ve TÜSÝAD üyesi firmalardan alýnan bilgilere dayandýrýlarak verilmiþtir. Raporda yer alan öneriler PwC açýsýndan baðlayýcý olmayýp sadece yorum niteliðinde sunulmuþtur. Dolayýsýyla bilgilerin kullanýmýndan raporun okuyucularý sorumlu olup, olasý sonuçlarýndan ötürü PwC sorumluluk kabul etmemektedir. TÜSÝAD Dýþ Ticaret ve Gümrük Birliði Çalýþma Grubu Baþkaný Sayýn Asým Barlýn ve Çalýþma Grubu üyelerine, raporun hazýrlanmasý sürecinde vermiþ olduklarý büyük destek ve katkýlardan ötürü teþekkür ederiz. Mart 2012

5 ÖZGEÇMÝÞLER Cenk ULU Orta Doðu Teknik Üniversitesi mezunu olan Ulu, Avrupa Birliði tarafýndan sýnavla verilen Jean Monnet bursuna almaya hak kazanarak Ýngiltere'de "The University of Nottingham"dan MBA derecesini almaya hak kazanmýþtýr. Ulu'nun "Türkiye'deki Batýlý Ortak Giriþimlerle" ilgili bir MBA tezi ile "Dýþ Ticarette Standardizasyon" baþlýklý bir gümrük uzmanlýk tezi bulunmaktadýr yýllarý arasýnda beþ yýl süre ile Gümrük Müsteþarlýðýnda Gümrük Uzmaný olarak çalýþmýþtýr. Bu görevi sýrasýnda özellikle gümrük birliði uygulamalarý ve Avrupa Birliði konularýnda çalýþmalar yapmýþtýr. Ocak 2001'de PwC ye katýlan ve þu an PwC Türkiye Dolaylý Vergi Hizmetleri ortaðý olan Ulu, dýþ ticaret ve gümrük uygulamalarý, Katma Deðer Vergisi uygulamalarý, Özel Tüketim Vergisi uygulamalarý, kambiyo uygulamalarý, yatýrým teþvik uygulamalarý, serbest bölgeler, transit ticaret, Avrupa Birliði ve GATT konularýnda uzmanlaþmýþtýr. Cenk Ulu ayný zamanda PwC nin verdiði gümrük, dýþ ticaret, teþvik ve serbest bölgeler seminerlerinde de konuþmacý olarak rol almaktadýr. Yabancý Sermaye Derneði'nde de (YASED) aktif olan Cenk Ulu, çok iyi derecede Ýngilizce bilmektedir.

6 Cem ARACI Koç Üniversitesi Ekonomi bölümü mezunu olan Cem Aracý, 2006 yýlýnda PwC de çalýþmaya baþlamýþtýr. Ayrýca 2010 yýlýnda University of Southampton'dan MBA derecesi almýþtýr. Tedarik zinciri yönetiminin finansal performans üzerine etkisi konusunda tezi bulunmaktadýr. Cem Aracý, yerli ve yabancý sermayeli firmalara gümrük, dýþ ticaret ve dolaylý vergiler konularýnda destek vermektedir. Kendisinin uluslararasý ticaret, gümrük uygulamalarý, dolaylý vergiler ve yatýrým teþvik mevzuatý konularýnda tecrübesi bulunmaktadýr. Ayrýca ekonomik etkili gümrük rejimleri, serbest bölge uygulamalarý konularýnda tecrübelidir. Bunun yaný sýra gümrük ve dýþ ticaret operasyonlarýnýn denetimi ve süreç analizi gibi gümrük ve vergi konularýnda projelerde yer almýþtýr. PwC Türkiye Dolaylý Vergi Hizmetleri Müdür Yardýmcýsý olan Cem Aracý, elektronik fatura ve defter konularýnda uzmanlýk sahibi olup, PwC müþterilerine bu kapsamda hizmet vermektedir. Cem Arýcý, iyi derecede Ýngilizce bilmektedir.

7 SUNUÞ Rekabet Gücü ve Dýþ Ticaret Operasyonlarý Günümüzde küçük ölçekli firmalar dahi sýklýkla ithalat ve ihracat yapar hale gelmiþtir. Tedarik ve arz artýk dünya genelinde daha geniþ bir coðrafyaya yerleþmiþ ve sipariþ bazýnda parçalý teslimatlar yoðun þekilde kullanýlýr hale gelmiþtir. Dolayýsýyla ülke genelinde tüm sanayici, tüccar, hizmet saðlayýcý ve tüketiciler kendi ticaret düzenlerine uygun taþýma, depolama ve gerekli diðer lojistik operasyonlarýný etkin biçimde gerçekleþtirmek arzusundadýr. Yoðun rekabet ortamýnda firmalar, tedarik zinciri yönetimini, bir maliyet unsuru olmasýnýn yaný sýra, asýl olarak müþterisine ve kendi operasyonuna deðer katan ve finansal getiri saðlayan bir unsur olarak görmektedir ve rekabet gücünde fark yaratan en önemli unsurlardan biri olduðunun bilincindedirler. Dolayýsýyla ithalat ve ihracat iþlemine konu eþyanýn bir ülkedeki çýkýþ noktasýndan diðer ülkedeki teslim noktasýna varýþýna kadar geçen süreçte oluþan masraflar ve yaþanan zaman kayýplarý firmalarýn müþterilerine kattýðý deðeri ve dolayýsýyla finansal performansýný etkileyerek rekabet gücünü azaltmaktadýr. TÜSÝAD tarafýndan; ithalat ve ihracat iþlemleri sýrasýnda firmalarýn rekabet gücünü etkileyen unsurlarýn incelenmesi ve bunlarla ilgili çözüm önerileri sunulmasý amacýyla görevlendirildiðimiz çalýþma neticesinde hazýrladýðýmýz bu raporda sýrasýyla; lojistik performansýnýn firmalar açýsýndan önemi; Türkiye'de ve AB'de lojistik faaliyetleri; kara, deniz, hava, demiryolu ve çoklu taþýma modelleri ile yapýlan ithalat ve ihracat iþlemlerinde rekabeti etkileyen unsurlar; gümrük iþlemlerinde rekabet gücünü etkileyen faktörler ve son olarak Türkiye'nin gelecek vizyonu çerçevesinde yorumlarý yer almaktadýr. Raporda yer alan "PwC Transportation & Logistics 2030" çalýþmasý bulgularý ve "PwC 14. Küresel CEO Araþtýrmasý" sonuçlarýna iliþkin bilgilerin deðerlendirmelerimize küresel bir perspektif kattýðýný düþünmekteyiz. Taþýmacýlýk ve lojistik sektöründe öne çýkmýþ ülkelere bakýldýðýnda, bu ülkelerin lojistik altyapýlarýný, pazarlarýnda faaliyet gösteren firmalara rekabet avantajý saðlayacak þekilde yapýlandýrdýðýný görmekteyiz. Dolayýsýyla, Türkiye'nin bu konudaki giriþimlerinde kamu, özel sektör ve en önemlisi lojistik hizmet saðlayýcýlarý ile etkin bir iþbirliði kurulmasý gerektiði görüþündeyiz. Bu baðlamda raporun, kamu kurumlarý, sivil toplum kuruluþlarý, ithalatçý-ihracatçý firmalar ve lojistik hizmet saðlayýcýlarýndan olan geniþ bir kitleye katký saðlayacaðý inancýndayýz.

8 Amaç ve Kapsam Rekabet koþullarýnýn sertleþtiði ve küreselleþme ile birlikle ticaret ortamýnýn hem tedarik hem de tüketim ayaðýnda daha geniþ coðrafyalara yayýldýðý gözönüne alýndýðýnda, lojistik operasyonlarýnda verimlilik saðlamak önem kazanmýþtýr. Bu rapor lojistik ve taþýmacýlýk sektörünün durumundan ziyade, Türkiye'de faaliyet gösteren firmalarýn ithalat ve ihracat operasyonlarýnda yaþadýðý problemleri ve masraflarý etkileyen unsurlarý inceleyerek çözüm önerileri sunmayý amaçlamaktadýr. Dolayýsýyla raporun kapsamý, firmalarýn ithalat ve ihracat süreçlerinde ürünün fabrika/depodan çýkýp diðer ülkedeki noktaya varana kadar oluþan lojistik süreçlerinin deðerlendirilmesidir. Doðal olarak lojistik sektörünün durumu ithalat ve ihracat yapan firmalarý doðrudan etkileyeceði için, sektörün genel durumu ve geliþimi raporun kapsamý içindedir. Raporda baþlangýç olarak lojistik süreçlerindeki verimliliðin firmalarýn performansýna ve rekabet gücüne etkileri konusuna odaklanýlmýþtýr. Bu kapsamda ithalat ve ihracatçý firmalarýn lojistik süreçlerde yaþadýðý problemlere ýþýk tutmak adýna konular, denizyolu, karayolu, havayolu, demiryolu ve çoklu taþýmacýlýk olmak üzere taþýma þekillerine göre gruplandýrarak ele almýþtýr. Hatýrlatmak isteriz ki bu rapor, genel hatlarýyla lojistik operasyonun yurt dýþý taþýma ve gümrük iþlemleri bölümüne odaklanmaktadýr. Bilindiði üzere lojistik süreçleri; depolama, paketleme ve benzeri katma deðerli hizmetler, risk ve sigorta ile kentsel lojistik gibi birçok önemli aktivite ve kavramý da kapsamaktadýr. Dolayýsýyla, raporun odaklandýðý taþýma ve gümrük süreçleri dýþýnda, bu lojistik süreçlerinin de rekabet gücü açýsýndan incelenerek raporlanmasý yararlý olabilecektir. Rekabet açýsýndan göreceli olarak baþarýlý örneklerden yararlanma ve deðerlendirme çerçevesinde, dýþ ticaret hacmimizin büyük kýsmýný oluþturan Avrupa Birliði ülkelerindeki uygulamalar rapor kapsamýnda gözönüne alýnmýþtýr.

9 Yöntem Raporun hazýrlanmasý esnasýnda PwC Türkiye olarak uzmanlýk ve tecrübemiz dâhilinde yapýlan analiz ve deðerlendirmelerden yararlanýlmýþtýr. Analizlerimize temel olarak TÜSÝAD üyesi 30 firma ile yapýlan anket çalýþmasý, seçilen TÜSÝAD üyesi firmalar ile yapýlan görüþmeler, lojistik ve gümrük hizmet saðlayýcý firmalar ile yapýlan görüþmeler ve bu çalýþmalar esnasýnda temin edilen veriler kullanýlmýþtýr. Ayrýca, PwC þirketler aðýnýn küresel ölçekte yayýmladýðý çalýþmalarýn yaný sýra, halka açýk kaynaklarda yer alan çalýþma ve verilerden de yararlanýlmýþtýr. Araþtýrmamýza kaynak olmasý amacýyla yapýlan anket çalýþmasýnda, ithalat ve ihracat iþlemlerinde farklý taþýma þekillerinde (yöntem) karþýlaþýlan sorunlar hakkýnda önem derecesine göre cevap verilmek üzere sorular yöneltilmiþtir. Bilgiler genel olarak firmalarýn konu uzmanlarýnýn verdiði cevaplara dayanmakta olup, her bir iþlem veya tarih için farklýlýk gösterebilmektedir. Ayrýca, istatistiksel açýdan ankete katýlan firma sayýsý, genel olarak pazarýn temsili açýsýndan yeterli bir örnekleme kümesi oluþturamamýþtýr. Bu nedenle temel yaklaþýmýmýz, toplanan anket sonuçlarýndan istifade ederek ithalat ve ihracatçýlarýn lojistik operasyonlarý sürecinde ilave masraf ve zaman kaybý yaratan unsurlarý araþtýrmaktýr. Dolayýsýyla, raporda anket sonuçlarýna iliþkin ayrýntýlý istatistikî bilgiler verilmemektedir. Anket çalýþmasý, pazarda mevcut bulunan belirli sorunlarýn tespiti ve niteliðinin anlaþýlmasý için yardýmcý bir araç olarak kullanýlmýþtýr. Anket çalýþmasý nitelik ve nicelik açýsýndan Türkiye'nin genelini temsil etmediði için, bu çalýþma, sadece ithalat-ihracat yapan firmalarýn yaþadýklarý problemleri genel hatlarýyla belirlemek ve sonrasýnda bunlarla ilgili araþtýrma yapabilmek için kullanýlmýþtýr. Türkiye'de resmi politika ve hükümet programýnýn önemli bir parçasý haline gelmiþ olan 2023 vizyonu çerçevesinde; Türkiye ekonomisinin dünya ölçeðinde en büyük ilk 10 ekonomi arasýnda girmesi ve ihracat hacminin 500 milyar dolar seviyesine ulaþmasý hedefleri gözönüne alýndýðýnda taþýmacýlýk ve lojistik sektörünün rekabet gücünün arttýrýlmasý, hedefin tutturulmasý için gereken ülke rekabet avantajýný saðlamada büyük önem taþýmaktadýr. Baþta TÜSÝAD olmak üzere rapora destek verenlere teþekkür ederim. Cenk Ulu Þirket Ortaðý PwC Türkiye Mart 2012

10 PwC Hakkýnda PwC, tüm dünyada en üst düzey sektör uzmanlýðý ile sunduðu denetim, vergi ve danýþmanlýk hizmetleri ile müþterilerine aradýklarý deðeri katar. 158 ülke 'i aþkýn çalýþaný ile PwC yeni bir yaklaþým ve pratik tavsiyeler üretmek üzere müþterileri ile düþünce, deneyim ve çözüm önerilerini paylaþýr. PwC 1981'den bugüne faaliyet gösterdiði Türkiye'de, Ýstanbul'da iki, Ankara'da, Bursa'da ve Ýzmir'de birer ofis olmak üzere toplam 5 ofiste, yaklaþýk kiþilik profesyonel kadrosu ile Türk iþ dünyasýnýn aradýðý deðeri yaratmak için hizmet sunmaktadýr. PwC Türkiye, baðýmsýz denetim, vergi ve mali hukuk danýþmanlýðý, kurumsal finans ve mali danýþmanlýk, risk yönetimi, muhasebe ve mali iþler yönetimi, insan kaynaklarý ve eðitim alanlarýnda çok kapsamlý bir hizmet yelpazesi ile büyüme ve performans etkinliðini arttýrmak için müþterilerine çözümler sunmaktadýr.

11 ÝÇÝNDEKÝLER 1. YÖNETÝCÝ ÖZETÝ LOJÝSTÝK PERFORMANSININ FÝRMA REKABET GÜCÜNE ETKÝSÝ TAÞIMA ÞEKÝLLERÝ BAZINDA MALÝYETÝ VE SÜRELERÝ ETKÝLEYEN UNSURLAR Türkiye ve AB'de Lojistik Faaliyetleri Karayolu Türkiye de ve AB de dýþ ticaret iþlemlerinde karayolu taþýmacýlýðýnýn durumu Maliyeti ve rekabeti etkileyen unsurlar Sýnýr kapýlarýna iliþkin hususlar Sýnýr kapýsý yönetiminde yeni yaklaþýmlar Öneriler Denizyolu Türkiye'de ve AB'de dýþ ticaret iþlemlerinde denizyolu taþýmacýlýðýnýn durumu Maliyeti ve rekabeti etkileyen unsurlar Öneriler Havayolu Türkiye'de ve AB'de dýþ ticaret iþlemlerinde havayolu taþýmacýlýðýnýn durumu Maliyeti ve rekabeti etkileyen unsurlar Öneriler Demiryolu Türkiye'de ve AB'de dýþ ticaret iþlemlerinde demiryolu taþýmacýlýðýnýn durumu Maliyeti ve rekabeti etkileyen unsurlar Öneriler Çoklu Taþýmacýlýk (Multi-Model Taþýmacýlýk) Türkiye'de ve AB'de dýþ ticaret iþlemlerinde çoklu taþýmacýlýðýn durumu...66

12 4. GÜMRÜK ÝÞLEM SÜREÇLERÝNDE REKABET GÜCÜNÜ ETKÝLEYEN UNSURLAR AB Uyum Süreci Kapsamýnda Gümrük Gümrük Otoritesi Yapýsý Ýthalat ve Ýhracat Ýþlem Süre ve Maliyetleri Dýþ Ticaret Politikasý Kapsamýnda Ýzin ve Kontrol Süreleri Gümrük Müþavirlik Ücretleri Gümrük Ýþlemleri ile Ýlgili Geliþim Alanlarý E-Belge Projesi Piyasa Gözetimi Yetkilendirilmiþ Yükümlü Varýþ Öncesi Bildirim (Entry Summary Declaration) Uygulamasý TÜRKÝYE VÝZYONU KAPSAMINDA LOJÝSTÝK VE DIÞ TÝCARET Lojistik Operasyonlarýnda Yaratýlan Deðer ve Lojistik Sektörünün Gücü PwC 14. Küresel CEO Araþtýrmasý PwC Transportation & Logistics 2030 Çalýþmasý Geleceðin Lojistik Dünyasý Dýþ Ticaret Politikasý SONUÇ KAYNAKÇA

13 TABLOLAR Tablo 1. Lojistik Performans Ýndeksi (2010)...31 Tablo 2. AB Ülkelerinin Ýhracat Hacmi ve Türkiye'ye Tahsis Edilen Geçiþ Belgesi Kotasý (2006/2007)...35 Tablo 3. Türk Ticaret Denizcilik Filosu Rakamlarý...42 Tablo 4. Dünyada ve Türkiye'de Terminal-Elleçleme Konteyner ve Gümrük Ardiye Ücret Tarifeleri...51 Tablo 5. Türkiye Dýþ Hat Taþýnan Kargo Bedelleri...56 Tablo 6. Havayolu Taþýma Ýþleminde Oluþan Masraf Kalemleri ve Bunlara Ýliþkin Yorumlar...59 Tablo 7. Türkiye'den Gerçekleþen Ro-Ro Taþýmalarý (2003/2007)...67 Tablo 8. Gümrük Muayene Türleri...76 Tablo 9. Ýthalat Gümrük Ýþlem Süreleri...77 Tablo Yýlýnda Ödeme Þekillerine Göre Ýthalat ve Ýhracat (bin ABD Dolarý)...94 ÞEKÝLLER Þekil 1. AB-27 ve Türkiye'nin Kýymet Bazýnda Taþýma Þekillerine Göre Dýþ Ticaret Verileri Þekil 2. AB-27 ve Türkiye'nin Kýymet Bazýnda Taþýma Þekillerine Göre Dýþ Ticaret Verileri Þekil 3. UND Kotasýz Avrupa Planý Harita Gösterimi...36 Þekil 4. Türkiye Dýþ Hat Taþýnan Kargo Verileri...56 Þekil 5. Türkiye Demiryolu Hat Uzunluðu Þekil 6. Türkiye'de Demiryolu Hat Yapýsý Daðýlýmý...61 Þekil 7. Türkiye'de Demiryolu Yük Taþýma Verileri (Ham Ton Kilometre)...61 Þekil 8. Türkiye'de Uluslararasý Demiryolu Taþýma Hacmi Verileri (Net Ton)...61 Þekil 9. Türkiye ve AB'deki Demiryolu Uzunluklarý (km)...62 Þekil Yýlý Toplam Çeken Araç Sayýsý (Lokomotif ve Railcar)...62 Þekil Yük Vagonu Sayýsý...62 Þekil 12. Ro-Ro Taþýmalarý (2009)...68 Þekil 13. Türkiye Dýþ Ticaret Hacmi ve Gümrük Müsteþarlýðý Personel Sayýsý...74

14 KISALTMALAR AB ABD AEO BÝLGE DLH DPT DTS DWT GTÝ ÝMKB ISPS KDV KKDF ÖTV TCDD TDÝ TEU TOBB TSE TÜÝK TÜRKLÝM TÜSÝAD UBAK UNCTAD UND Avrupa Birliði Amerika Birleþik Devleti Authorized Economic Operator Bilgisayarlý Gümrük Etkinlikleri Demiryollarý Limanlar ve Hava Meydanlarý Ýnþaatý Genel Müdürlüðü Baþbakanlýk Devlet Planlama Teþkilatý Dýþ Ticaret Standardizasyonu Deadweight Tonnage Gümrük ve Turizm Ýþletmeleri Ticaret A.Þ. Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý The International Ship and Port Facility Security Code Katma Deðer Vergisi Kaynak Kullanýmý Destekleme Fonu Özel Tüketim Vergisi Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarý Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri Twenty-foot Equivalent Unit Türkiye Odalar ve Borsalar Birliði Türk Standardlarý Enstitüsü Türkiye Ýstatistik Kurumu Türkiye Liman Ýþletmeleri Derneði Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði Ulaþtýrma, Denizcilik ve Haberleþme Bakanlýðý United Nations Conference on Trade and Development Uluslararasý Nakliyeciler Derneði

15 1 B Ö L Ü M YÖNETÝCÝ ÖZETÝ

16

17 1. YÖNETÝCÝ ÖZETÝ Uluslararasý arenada firmalar tedarik zincirleri boyunca yarattýklarý katma deðer ile rekabette üstünlük saðlamaktadýrlar. Lojistik performansý firmanýn nakit akýþýný (iþletme sermayesi) ve kârlýlýðýný doðrudan etkilemektedir. Pazarlarýn ve tedarik noktalarýnýn geniþ coðrafyalara yayýldýðý küreselleþen dünyada, eþyanýn bir ülkedeki çýkýþ noktasýndan diðer ülkedeki varýþ noktasýna kadar katlanýlan maliyetler ve süreler firmalarýn rekabet gücünü belirleyen etkenlerdir. Firmalarýn lojistik performanslarý ve dýþ ticaret iþlemlerinde katlandýklarý masraflar, büyük ölçüde ülkenin taþýmacýlýk altyapýsýna ve lojistik sektörünün etkinliðine baðlýdýr. Bu baðlamda Türkiye'nin en büyük dýþ ticaret ortaðý olan ve Türk firmalarýnýn rekabet içinde olduðu Avrupa Birliði ülkelerindeki durumu da incelemek yerinde olacaktýr yýlýnda Dünya Bankasý tarafýndan yapýlan Lojistik Performans Ýndeksi çalýþmasýna göre Türkiye, dünya genelinde 39. sýradadýr. Türkiye ile karþýlaþtýrýldýðýnda Avrupa Birliði ülkeleri ise genel olarak maliyet, hýz, verimlilik gibi konularda, daha iyi performans gösterdiklerine dair analiz yapýlmasý 2023 hedefleri çerçevesinde sonucunda, daha üst sýralarda yer almýþlardýr. ortaya koyulan vizyon ve bu Avrupa Birliði'nde ve Türkiye'de dýþ ticaret iþlemlerinde hedeflere uygun þekilde en çok kullanýlan taþýma þekli denizyolu ve daha sonra karayoludur. Ancak karþýlaþtýrmalar yapýlýrken, bariz programa alýnan altyapý þekilde göze çarpan durum Avrupa'da multi-model yatýrým planlarý, ülke refahýný (çoklu) taþýmacýlýðýn baþarýsý ve özellikle eþyalarýn limanlara taþýnmasýnda demiryollarýnýn etkin þekilde arttýracaðý gibi sanayicilerin kullanýlmasýdýr. rekabet gücünü de olumlu yönde etkileyecektir. Veriler ve yurt dýþý örnekleri ile karþýlaþtýrmalar Türkiye'de gümrük otoritesinin özveriyle yaptýðý çalýþmalarý ortaya koymaktadýr. Ancak verimliliðin ve kurumlararasý iþbirliðinin artmasý ve teknolojik entegrasyonun saðlanmasýna imkan verecek mevzuat deðiþikliklerinin hýzlýca uygulamaya alýnmasý, yapýlmasý gerekenler arasýnda yer almaktadýr. Çalýþma kapsamýnda her bir taþýma þekli temelinde yaþanan sorunlarý ve firmalarýn rekabet gücünü etkileyen unsurlarý belirlemek amacýyla, TÜSÝAD üyesi 30 firma ile anket yapýlmýþtýr. Bu çalýþma Türkiye genelini yansýtacak bir örneklem büyüklüðüne sahip olmamakla birlikte yaþanan belirli problemlerin tespiti açýsýndan önemli bir kaynak oluþturmuþtur. Anket çalýþmasý nitelik ve nicelik açýsýndan Türkiye'nin genelini temsil etmediði için bu çalýþma sadece ithalatihracat yapan firmalarýn yaþadýklarý problemleri genel hatlarýyla belirlemek ve sonrasýnda 17

18 onlarla ilgili araþtýrma yapabilmek için kullanýlmýþtýr. Karayolu, denizyolu, havayolu, demiryolu ve çoklu taþýma þekilleri ile yapýlan dýþ ticaret iþlemlerinde rekabeti etkileyen maliyetleri ve süreleri arttýran unsurlara iliþkin bulgularýn yaný sýra Türkiye'nin 2023 Vizyonu çerçevesinde yorumlar da raporda yer almaktadýr. Aþaðýda taþýma yöntemleri bazýnda ithalat ve ihracatçýnýn rekabet gücünü etkileyen unsurlar özetlenmiþtir. Türkiye'nin artan ekonomik verimliliði ve küreselleþme sonucunda, firmalarýn uluslararasý ortamda rekabet gücü kazanma isteði artmýþtýr. Bu durumun sonucu olarak da taþýmacýlýk ve lojistik sektörleri büyümeye ve deðer kazanmaya baþlamýþtýr. Gerek Avrupa Birliði ile Türkiye arasýnda gerçekleþen ve gümrük vergilerini sýfýra indiren Gümrük Birliði Anlaþmasý çerçevesinde gerekse de Gümrük ve Ticaret Bakanlýðý tarafýndan oluþturulan ve yerli üreticinin dýþ pazardaki gücünü arttýrmaya yönelik düzenlemeler ile rekabet gücü artýþ göstermiþtir. Bununla birlikte, uluslararasý taþýmada ortaya çýkan belge temininde yaþanan güçlükler, liman hizmetlerindeki gecikmeler, depolama ve yurt içi taþýma bedelleri gibi doðrudan masraflar ve liman, gümrük hizmetlerindeki zaman kayýplarý sebebiyle oluþan dolaylý masraflar, sektöre olumsuz yönde etki etmektedir. Türkiye'nin 2023 hedeflerini gerçekleþtirebilmesi için, yukarýda bahsi geçen tüm olumsuzluklarý iþbirliði ile en asgari düzeye indirmesi, mevzuatýn altyapýsýný iyi kurmasý ve verilen hizmetin müþteriler tarafýndan kabul edilebilir bir fiyatta ama kaliteli sunuluyor olmasý gereklidir. 18

19 Karayolu Türkiye, Avrupa Birliði ülkeleri ile karþýlaþtýrýldýðýnda en büyük ve en genç araç filosuna sahip ülkelerden biridir. Ancak sýnýr geçiþlerinde yaþanan sorunlar, geçiþ belgesi kotasý ve vize uygulamalarý nedeniyle bu araç filosunu verimli þekilde kullanmasý yeterince mümkün olmamaktadýr. Devlet kurumlarýnýn yoðun çalýþmalarý sonucu geçiþ kotalarý son yýllarda arttýrýlmýþ olsa dahi, bu artýþ Türkiye nin dýþ ticaret artýþ hýzýný karþýlamamaktadýr vizyonu çerçevesinde 500 milyar dolar ihracat hedefi gözönüne alýndýðýnda bu ve benzeri kýsýtlamalarýn bertaraf edilmesi hayati önem kazanmýþtýr. Dýþ ticaret iþlemlerinde karayolunu tercih eden firmalar genel olarak, sýnýr kapýlarýndaki yoðunluðun, maliyetleri ve süreleri olumsuz etkilediðini belirtmektedir. Sýnýr kapýlarýnda yap-iþlet-devret modeli ile baþarýlý iyileþtirme projeleri yapýlmýþtýr. Ancak sýnýr kapýlarýnda komþu ülkenin uygulamalarýndan ve altyapý yetersizliðinden kaynaklý problemler devam etmektedir. Öneriler 1- Geçiþ belgesi kotalarýnýn kaldýrýlmasý veya arttýrýlmasý yönünde uluslararasý iliþkiler boyutunda yapýlan giriþimlerin kuvvetlendirilerek arttýrýlmasý ve 2023 dýþ ticaret vizyonu da gözönüne alýnarak hýzlý adýmlar atýlmasý yararlý olacaktýr. 2- Türk sürücülerinin vize sorunlarýna iliþkin yine uluslararasý iliþkiler ve mevcut ortaklýk anlaþmalarý çerçevesinde gerekli düzenlemelerin yapýlmasý için çalýþmalar yürütülmesi önemlidir. 3-Diðer ülkelerle karþýlýklýlýk ilkesini gözetmek ve dijital takometrenin imkânlarýndan yararlanarak bir kontrol mekanizmasý kurmak suretiyle ihraç malý taþýyan araçlara uygulanan 550 litre vergisiz yakýt teslimi uygulamasýnda litre sýnýrýnýn kaldýrýlmasý ya da yükseltilmesi önemli bir teþvik yaratabilecek; ayrýca Türkiye'nin döviz kaybý yaþamasýný engelleyebilecektir. 4-Kabotaj hattýnda yük ve yolcu taþýyan deniz araçlarý ile uçak yakýtlarýna getirilen sýfýrlanmýþ Özel Tüketim Vergisi(ÖTV) avantajýnýn kara taþýmacýlýðý için de getirilmesi yararlý olacaktýr. Ayrýca dýþ ticaret taþýmacýlýðýnda kullanýlan araçlar için Motorlu Taþýtlar Vergisi yükünün hafifletilmesi, nihayetinde ihraç malý taþýtanlarýn maliyetlerinde düþüþ saðlayabilecektir. 5- Sýnýr kapýlarýnda teknik imkânlarýn geliþtirilmesi ve zaman kayýplarýnýn önlenmesi kadar güvenlik ortamýnýn tesis edilmesi de önemlidir. Ayrýca sýnýr kapýlarýnýn yurt dýþý tarafýnda gerekli iyileþtirmelerin yapýlmasý için uluslararasý iliþkiler boyutunda giriþimlerin arttýrýlmasý yararlý olacaktýr. 6 - Karayolu ile taþýnacak ihraç mallarýnýn her seferinde hareket gümrük idaresine fiziken götürülmesi ve sonrasýnda çýkýþ (sýnýr) gümrük idaresine sevk edilmesi mekanizmasýnýn Avrupa Birliði örneklerine benzer þekilde daha pratik hale getirilmesi ve mümkünse bu hususta basitleþtirilmiþ usullerin devreye sokulmasý yararlý olacaktýr. 19

20 Denizyolu Dýþ ticaret taþýmalarýnda en çok tercih edilen yöntem denizyoludur. Türkiye'de limanlarýn ciddi bir kapasite, altyapý ve donaným yatýrýmýna ihtiyacý bulunmaktadýr. AB örnekleri ile karþýlaþtýrýldýðýnda limanlarýn demiryolu ve karayolu baðlantýlarý açýsýndan önemli sýkýntýlarý mevcuttur. Örneðin Almanya Hamburg Limaný tren istasyonu ve hatlarýnda 300 km uzunluðunda demiryolu bulunurken Türkiye'de 17 limanýn toplam demiryolu uzunluðu sadece 84 km'dir. Türkiye'de liman hizmetleri ücretleri yük ve gün baþýna göre bakýldýðýnda AB limanlarýna göre düþüktür. Ancak uzayan ithalat süreçleri nedeniyle oluþan ardiye, liman içi hizmetler ve diðer masraflar Türkiye'deki firmalarýn bu avantajdan yararlanmasýna engel olmaktadýr. Türkiye'de, bir yük türünde uzmanlaþmýþ limanlardan çok, birçok farklý yük türüne hizmet verebilecek donanýmda konvansiyonel yapýlarýn tercih edildiði görülmektedir. Dünyanýn önemli limanlarý incelendiðinde ise bir yük tipinde uzmanlaþma veya belirgin bir özellik ile avantaj saðlama eðilimi görülmektedir. Denizyolunu tercih eden ithalatçý ve ihracatçýlar, limanlarda özellikle beklemelerden ötürü, terminal, elleçleme ve ardiye hizmetlerinde oluþan yüksek maliyetlerin yaný sýra kapasite ve ekipmanlarýndaki yetersizlik nedeniyle hizmet kalitesinde sorun yaþamaktadýrlar. Ayrýca, belge temini ve gümrük iþlemlerine iliþkin bazý ücretler (liman iþleticilerince alýnan tam tespit muayene ücreti, X-ray sevk ücreti gibi bedeller) maliyetleri arttýrmaktadýr. Öneriler 1- Limanlarýn altyapý ve teknik imkânlarýnýn güçlendirilmesi, kapasitelerinin arttýrýlmasý, geçici depolama yeri gibi limanlarýn tamamlayýcý unsurlarýna yatýrýmlar yapýlarak hizmet kalitesinde ve maliyetinde iyileþtirme saðlanmasý önemlidir. En önemli husus limanlarýn demiryolu ve karayolu baðlantýlarýnýn arttýrýlmasýna yönelik teþviklerin yaratýlmasý ve yatýrýmlara kaynak ayrýlmasýdýr. Bu kapsamda hükümetin sürdürdüðü demiryolu hamlesi hýzlanarak devam etmelidir. 2- Denizyoluyla gelen eþyaya iliþkin olarak yansýtýlan masraflarda þeffaflýðý saðlayacak mekanizmalarýn kurulmasý ve ordino ya da tam tespit muayene ücreti gibi belirli masraf kalemlerindeki deðiþkenliðin bertaraf edilerek taþýyan ve taþýtan arasýndaki uzlaþmazlýðýn ortadan kaldýrýlmasý yararlý olacaktýr. Liman hizmetleri müþterilerinin (ithalatçý-ihracatçý) tüketici haklarýný korumak üzere yasal düzenlemeler yapýlmasý ve kontrol mekanizmalarý tesis edilmesi yararlý olacaktýr. 3- Lojistik sürecini bir bütün halinde gözönüne alarak mevcut ve yeni liman yatýrýmlarýnda hinterlant kullanýmý geliþtirilmelidir. Coðrafi ve fiziki altyapýsý olmayan limanlarýn taþýnmasý hususu deðerlendirilmelidir. 4- Geliþmiþ ülke örnekleri incelenerek limanlarda uzmanlaþma (belli bir taþýma talebine yönelik ihtisas edinme) politikasý izlenmeli ve Türkiye'nin rekabet içinde olduðu belirli yurt dýþý limanlarýnýn faaliyetleri gözönüne alýnarak alternatif oluþturacak yatýrýmlar yapýlmalýdýr. Özellikle hinterlant etkinliði az ve kapasitesi sýnýrlý limanlarýn sadece belirli özellikteki taþýmalarda uzmanlaþmasý daha verimli bir lojisitik yönetimi saðlayabilecektir. 20

21 Havayolu Dýþ ticaret iþlemlerinde havayolunu kullanan firmalar genel olarak yüksek elleçleme ve yer hizmetleri ücretlerinden olumsuz etkilendiklerini belirtmektedirler. Mevzuat gereði havayoluyla taþýnan eþya sadece havalimaný içerisinde elleçlenebilmektedir. Bu durum dünya çapýnda tartýþýlan ve asýl olarak güvenlik protokolleri ile ilgili bir durumdur. Ancak belirli koþullarý saðlayan tedarik zinciri operatörlerinin uçakla gelen iglo konteynerlarý havalimaný dýþýna çýkararak ihracat eþyasýnýn havalimaný dýþýnda konteynerlara yüklendiði yurt dýþý örnekleri mevcuttur. Havayolu taþýmasý ile pahalý olmasýna karþýn hýzlý bir þekilde taþýmanýn yapýlmasý amaçlanmaktadýr. Ancak ithalat izinleri aþamasýnda yaþanan gecikmeler (örneðin TSE, Tarým Ýl Müdürlüðü, Saðlýk Bakanlýðý izinleri) havayolunu tercih eden firmalarýn amaçlanan þekilde hýzlý taþýma yapmasýna engel olabilmektedir. Ayrýca, gecikmelerden kaynaklý olarak firmalar yüksek tutarlarda geçici depolama ve ardiye ücretleri ödemek durumunda kalmaktadýrlar. Tutarlarýn yüksek olmasýnýn diðer önemli bir nedeni de iþleticilerin sýnýrlý alanlar için ödediði yüksek kiralardýr. Öneriler 1- Havalimanlarýnda gerçekleþen elleçleme hizmetlerinin, lojistik operasyonunu kolaylaþtýracak ve elleçleme maliyetlerini azaltacak þekilde yapýlandýrýlmasý kapsamýnda dünya örneklerinin incelenmesi ve mümkün bulunan belirli operasyonlarýn havalimaný dýþarýsýnda yapýlabileceði bir mekanizma kurulmasý yararlý olabilecektir (örneðin iglo konteynerin liman dýþýna çýkarýlabilmesi ve elleçlenmesi). Bu kapsamda öncelikli olarak gündeme alýnabilecek konu havalimanlarý çevresinde ardiye yerlerinin arttýrýlmasýna yönelik yatýrýmlarýn teþvik edilmesi olabilecektir. 2- Havayoluyla gelen eþyaya iliþkin olarak yansýtýlan masraflarda þeffaflýðý saðlayacak mekanizmalarýn kurulmasý ve ordino ya da tam tespit muayene ücreti gibi belirli masraf kalemlerinin bertaraf edilmesi (ya da asgari seviyeye indirilmesi) için gerekli çalýþmalarýn yapýlmasý yararlý olacaktýr. 3- Yüksek ardiye ücretlerini engellemek için havayoluyla gelen eþyalarýn ithalat izin süreçlerinde iyileþtirme saðlanmasý, geçici depolama yerlerinin arttýrýlarak kiralarýnýn düþürülmesi için gerekli adýmlarýn atýlmasý fayda saðlayabilecektir. Ayrýca havalimanlarýnda depoloma hizmeti veren özel kuruluþlarýn kira yüklerinin doðrudan müþteriye yansýtýldýðý hususu gözden kaçmamalýdýr. 4- Havalimanýnda yer alan ancak yurt içi taþýmacýlýkta rekabeti olumsuz etkileyen veya sýnýrlayan, kaliteden yoksun yapýlanmalara iliþkin kontrol ve denetimin arttýrýlmasý faydalý olacaktýr. 21