GİRİŞ Çek, nakit kullanılmaksızın banka aracılığıyla ödeme yapılmasını sağlayan, kolay tedavül eden ve tahsil edilebilen, kısacası para yerine kullanı

Transkript

1 GİRİŞ Çek, nakit kullanılmaksızın banka aracılığıyla ödeme yapılmasını sağlayan, kolay tedavül eden ve tahsil edilebilen, kısacası para yerine kullanılabilen bir ödeme aracıdır 1. Ticarî hayattaki gelişmeye bağlı olarak, büyük meblağlardaki nakit paranın kontrolü ve güvenilir bir şekilde tedavülünün sağlanması sorunu ortaya çıkmıştır. Bu soruna karşı geliştirilen çözümlerden biri de çek olmuştur. Çek, nakit para taşımanın risklerini ortadan kaldıran güvenilir bir ödeme aracı olarak kullanılmakta ve paranın küçük kardeşi 2 olarak tanımlanmaktadır. Çekle ödeme diğer kambiyo senetlerinin (poliçe ve bononun) aksine daha kolay ve daha hızlı yoldan tahsil olanağı verdiği için sadece ticarî içerikli kullanımla da sınırlı kalmamış, günlük yaşantıda da en çok itibar edilen, benimsenen ve güvenilen ödeme şekli haline gelmiştir. Çek kullanımının çok eski tarihlere dayandığı, eski Romalıların ve Yunanlıların bu şekilde bir ödemeyi benimsedikleri belirtilmektedir 3. Ancak bugün kullandığımız anlamdaki çek İngiliz Hukukunda gelişmiş, Kara Avrupa Hukuk sistemine de İngiliz Hukukundan geçmiştir 4. 1 Çek ekonomik yönden, hem çek kullananlar hem de muhatap bankalar açısından önemli olmasının yanı sıra ülke ekonomisi açısından da önem taşımaktadır. Çek kullanımının ekonomiye katkısı özellikle nakit sıkıntısı çekilen ve bu nedenle durgunluk yaşanan ülke ekonomilerine katkısı yadsınamaz bir gerçektir. Özellikle ülkemizde en yaygın kambiyo senedi türü olan çek, günümüzde artık ikincil bir para görevini üstlenmiştir. Borçlu, borcunu para olarak ödeyebileceği gibi, çek keşide ederek bunu alacaklıya teslim etmek suretiyle de edimini yerine getirebilir. Bunun yanı sıra, çek banka birikiminin artmasına, paranın dolaşmasına ve dolayısıyla para politikasının iyi yürütülmesini sağlayarak ülke ekonomisinin gelişmesine ciddi katkılar sağlar. Çekin ekonomik yönden önemi hakkında açıklamalar için bkz. ÖZTAN, Fırat, Kıymetli Evrak Hukuku, 9. Bası, Ankara 2004, s ; ÇELEBİCAN Gürgân (EREM, Faruk/KALPSÜZ, Turgut), İktisadi ve Hukuki Yönden Çek, Genişletilmiş 2. Basım, Ankara 1974, s.18 vd.; DOMANİÇ, Karşılıksız Çek, İstanbul 1983, s.15-16; KINACIOĞLU, Naci, Kıymetli Evrak Hukuku, 2. Baskı, İstanbul 2003, s CİVAN, Mehmet/SUSUZ, Kağan, Yeni Çek Tasarısının Ekonomik Hayata Etkisi ve Ekonomik Hayatın Beklentileri, Ünal TEKİNALP e Armağan, C. I-Ticaret Hukuku, 1. Baskı, İstanbul 2003, s KINACIOĞLU, s POROY, Reha/TEKİNALP, Ünal, Kıymetli Evrak Hukuku Esasları, Genişletilmiş 16. Bası, İstanbul 2005, s.252; EDGÜ, Ekrem, Ticaret Hukuku, C. III-Kıymetli Evrak, Ankara 1965, s.116. Çek kelimesi de İngilizce teyit etmek, kontrol etmek, denetlemek anlamına gelen to check fiilinden doğmuştur. Çekin etimolojisi ve tarihçesi hakkında detaylı açıklamalar için bkz. ŞİMŞEK, Edip, Hukukta ve Cezada Ticarî Senetler, Ankara 1983, s.361 vd.; DOMANİÇ, Karşılıksız Çek, s.10 1

2 Türk Hukukunda da yaygın bir ödeme aracı olarak kullanılan çek hakkında Cumhuriyet Döneminde ilk yasal düzenleme 1926 yılında yapılmıştır. Daha sonra, 1957 tarih ve 6762 sayılı ve halen yürürlükte bulunan Türk Ticaret Kanunu nun (kısaca TTK) maddelerinde çeke ilişkin daha kapsamlı düzenlemeler yapılmıştır. Ancak zaman içerisinde ticarî hayatın gelişmesi ve hızlanmasına bağlı olarak TTK ndaki düzenlemelerin yetersiz kalması üzerine 1985 tarih ve 3167 sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun 6 (kısaca ÇekK) ile çek hukuku hakkında (özellikle çek kullanımının ceza hukuku boyutu ağırlıklı olarak) daha detaylı düzenleme yapılmıştır. Bu tez çalışmasının konusunu çek hukukunda yalnızca keşideciye tanınan iki özel hak oluşturmaktadır. Keşideci sahip olduğu bu hakka istinaden Kanunda aranan şartların da gerçekleşmesi halinde çek bedelinin ödenmesini engelleyebilmektedir. Bu haklar çekten cayma ve ödeme yasağıdır. Keşideci ibraz süresi geçtikten sonra muhatap banka açısından bağlayıcı olacak çekten cayma beyanında bulunabileceği gibi; çekin kendisinin veya hamilin elinden rızası olmaksızın çıkması durumunda doğrudan bankaya verilecek bir talimatla çek bedelinin ödenmesini yasaklayabilmektedir. Keşideciye tanınan her iki hak da TTK nun 711. maddesinde düzenlenmiştir. Bu iki kurum TTK nda çekten cayma başlığı altında düzenlenmiş olmalarına rağmen hukuki nitelikleri, şartları ve sonuçları birbirinden tamamen farklı olduğundan, üç bölümden oluşan bu çalışmamızın I ve II. Bölümlerinde çekten cayma ve ödeme yasağı ayrı ayrı incelenmektedir. III. Bölümde ise özel çek türleri açısından cayma ve ödeme yasağı hakkında açıklamalar yapılmıştır. Belirtmek gerekir ki, çekten cayma ve ödeme yasağını çek hukuku ile bağlantısı olan diğer düzenlemelerden kesin çizgilerle ayırmak mümkün olmadığından bu konularla ilgili olarak, çalışmamızdaki önemleri oranında yeri geldikçe detaylı yeri geldikçe çok kısa açıklamalara yer verdik. Bu konulardan biri de çekin ibrazıdır. Bu konuya özellikle geniş yer verdik. Çünkü, çekin ibrazı konusu çek ile ilgili pek çok konuda olduğu üzere, çalışmamızın esasını teşkil eden çekten vd.; REİSOĞLU, Seza, Türk Hukukunda Ve Bankacılık Uygulamasında Çek, Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara 2003, s.9 vd. 5 RG , S RG , S

3 cayma ve ödeme yasağı konularıyla da yakından ilgilidir. Çekin ibrazının doğru olarak saptanması, beraberinde çek ile ilgili olarak ortaya çıkabilecek bir çok hukuki soruna da açıklık getirecektir. Bu noktada, çekin ibraz edileceği yer olan muhatap kavramından ne anlaşılması gerektiği, çekte ibraz süreleri ve bu sürelerin tesbitinin hangi esaslar dahilinde yapılacağı, ibraz sürelerinin hesaplanması, hukuka uygun ibrazdan bahsedebilmek için gereken şartlar, muhatabın ödeme yükümlülüğü hakkında Türk Ticaret Kanunu ndaki düzenlemenin yanı sıra mevzuattaki diğer düzenlemeler ve 2003 yılında 3167 sayılı Kanunda 4814 sayılı Kanunla 7 yapılan değişiklikler de göz önünde bulundurarak, mümkün olduğunca açıklık getirmeye çalıştık. Belirtmek gerekir ki, ÇekK nda gerek ibraz süreleri gerekse de çekten cayma ve ödeme yasağı konularında özel bir hüküm bulunmadığından, bu konularda temel kaynak olarak TTK nda yer alan düzenlemeler dikkate alınacaktır. TTK Tasarı metnindeki değişikliklere de yer verilmiştir. Yeri geldikçe, yapılması öngörülen Tasarı değişiklikleri hakkında görüşümüzü beyan ettik. Madde metinlerine yapılan atıflarda Tasarıdaki madde numaralarına da atıf yapılmıştır. Mevzuattaki düzenlemelerin yanı sıra, bu düzenlemelere öğreti ve yargı organlarınca getirilen eleştirilere konuya ilişkin olarak uygulamada ortaya çıkan sorunlar da göz önünde bulundurularak açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Yargıtay kararlarına bağlantılı oldukları bölümlerde geniş yer verilmiştir. Karar metinlerinden alınan özet bölümlerde var olan anlatım bozuklukları ve cümle düşüklükleri kararın orijinalinde mevcut olup, farklı bir yoruma sebebiyet verilmemesi açısından bu cümlelere müdahale edilmeyip aynen alıntı yapılarak tez metnine alınmıştır. 7 RG , S

4 BİRİNCİ BÖLÜM ÇEKTEN CAYMA I. GENEL OLARAK Hukuka uygun olarak ibraz edilen çekin karşılığı varsa muhatap banka bu karşılığı ödemekle yükümlüdür (TTK m.695/2; ÇekK m.4; Tasarı m.783/2) 8. Muhatabın bu yükümlülüğü yalnızca TTK m.708 de (Tasarı m.796) belirtilen süreler içinde ibraz edilen çekler için söz konusudur. İbraz süresi geçince muhatabın ödeme yükümlülüğü de ortadan kalkarak yerini ödemede bulunup bulunmama şeklinde seçimlik yetkiye bırakır 9. 8 REİSOĞLU, s.198; GÖLE, Celal, Çek Hukuku, Ankara 1989, s.117; TEKİL, Müge, Çekte Muhatap Bankanın Hukuki Sorumluluğu, 1. Baskı, İstanbul 1997, s.68; KENDİGELEN, Abuzer, Çek Hukuku, 1. Bası, İstanbul 2004, s.194, 205; AKIN, Murat Yusuf, Türk Hukukunda Karşılıksız Çek, MÜHF- Hukuk Araştırmaları, C. IX, S. 1-3, İstanbul 1996, s.417; ÖZTÜRK, Sinan, Çekte İbraz, Yargıtay Dergisi, C. 27, S. 3, Temmuz 2001, s.553; ATEŞ, Şerif, Çekten Cayma Ve Muhatap Bankanın Ödeme Yükümlülüğü, LEGAL, C. 1, S. 2, Şubat 2003, s.353; AY, Hakan/ÇAKICI, Ömer, Yeni Çek Yasası Ve Uygulaması, Ankara 2003, s.27; BATTAL, Ahmet, Kıymetli Evrak Hukuku, Ankara 2005, s.162; DOMANİÇ, Hayri, Kıymetli Evrak Hukuku, 2. Baskı, İstanbul 1975, s.392; DOMANİÇ, Hayri, Türk Ticaret Kanunu Şerhi, C. IV, Kıymetli Evrak Hukuku ve Uygulaması, İstanbul 1990, s.537, TEKİL M., s.54; KENDİGELEN, s.241; AKIN, s.417; KINACIOĞLU, s.285; ŞİMŞEK, s.449; REİSOĞLU, s.201, 265; BATTAL, s.151; ATEŞ, s.354; GÖLE, s.119; GÖLE, Celal, Bankacılar İçin Kıymetli Evrak Hukuku Bilgisi ve Ticarî Senetler, Onüçüncü Baskı, Ankara 2005, s.179; BOZER, Ali/GÖLE, Celal, Kıymetli Evrak Hukuku, Ankara 2004, s.20; NARBAY, Şafak, Çekten Cayma ve Ödeme Yasağı, Genişletilmiş ve Güncelleştirilmiş 2. Bası, İstanbul 1999, s.45, 78, 80; BAHTİYAR, Mehmet, Kıymetli Evrak Hukuku, Gözden Geçirilmiş 3. Bası, İstanbul 2005, s.127; ERİŞ, Gönen, Açıklamalı-İçtihatlı-Uygulamalı Çek Hukuku, Genişletilmiş-Güncelleştirilmiş 5. Baskı, Ankara 2004, s.238; KARAYALÇIN, Yaşar, Ticaret Hukuku III-Ticarî Senetler (Kambiyo Senetleri), Dördüncü Baskı, Ankara 1970, s.295; TEKİL, Fahiman, Kıymetli Evrak Hukuku, 2. Bası, İstanbul 1994, s.204; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.537, 634; KALPSÜZ Turgut (EREM, Faruk/ÇELEBİCAN, Gürgân), s.101; KAYAR, İsmail, Kıymetli Evrak Hukuku, Gözden Geçirilmiş 4. Baskı, Ankara 2005, s.180; OĞUZOĞLU, Abdullah Çetin/OĞUZOĞLU, Özkan, Açıklamalı-İçtihatlı Bono ve Çek Sorunları, Genişletilmiş 8. Baskı, İstanbul 2003, s.69; YILDIZ, Şükrü, Kambiyo Senetlerinde Zamanaşımı Süreleri, Prof. Dr. Fahiman TEKİL in Anısına Armağan, İstanbul 2003, s.160; AKYAZAN, Sıtkı, Çekin Muhataba İbrazı Zorunluluğu Ve Çekten Cayma, BATİDER, C. VI, S. 4, Aralık 1972, s.689; CAN, Halil/GÜNER, Semih, Kıymetli Evrak Hukuku, Ankara 1999, s.245; ÖZKORKUT, Korkut, Çek Hukukunda Ödeme İçin İbraz Süreleri, BATİDER, C. XIX, S. 2, Aralık 1997, s.49; PULAŞLI, Hasan, Kıymetli Evrak Hukuku, Yenilenmiş 7. Baskı, Adana 2005, s.216; ER, Refik, Çekten Cayma Ve Çekin Ödenmesinin Men i, Yargıtay Dergisi, C. 22, S. 3, Temmuz 1996, s.366; DERYAL, Yahya, Ticaret Hukuku, Güncellenmiş 7. Baskı, Trabzon 2004, s.514; Yarg. 11. HD. nin tarih ve E. 1992/6479, K. 1992/10597 sayılı kararı (bkz. BATİDER, C. XVII, S. 1, Haziran 1993, s ); PARLAR, Ali/PARLAR, Aynur, Son Değişikliklerle Açıklamalı İçtihatlı Çek-Bankacılık ve Döviz Suçları, 2. Basım, Ankara 2004, s

5 İbraz süresinin sona ermiş olması şartına bağlı olarak ödeme konusunda muhataba tanınan bu seçimlik yetkinin yanı sıra aynı şarta bağlı olarak keşideciye de bir hak tanınmıştır. Bu da çekten cayma hakkıdır. Çekten cayma, keşidecinin çek bedelinin lehtara (ciro edilmişse hamile) ödenmesine yönelik olarak çek anlaşmasıyla verdiği ödeme yetkisini geri almasıdır 10. Hukukumuzda çekten cayma TTK nu 711. maddesinin ilk iki fıkrasında (Tasarı m.799/1-2) düzenlenmiştir: Çekten cayma, ancak ibraz müddeti geçtikten sonra hüküm ifade eder. Çekten cayılmamışsa, muhatap, ibraz müddetinin geçtikten sonra dahi çeki ödeyebilir. Gerek ÇekK nunda gerekse de mevzuattaki diğer düzenlemelerde konuya ilişkin özel bir hüküm mevcut değildir. Bu bölümde yapacağımız incelemede temel Kanun maddesi de TTK nun 711. maddesinin yukarıda geçen 1 ve 2. fıkraları olacaktır. 10 POROY/TEKİNALP, s.279; ERTEKİN, Erol/KARATAŞ, İzzet, Uygulamada Ticari Senetler (Poliçe- Bono-Çek), Yenilenmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Bası, Ankara 1989, s.253; NARBAY, s.49; KENDİGELEN, s.236; KENDİGELEN, Abuzer, Çekten Cayma ve Ödeme Yasağı, Ticaret Hukuku Kürsüsünde Onbeş Yıl-Makalelerim, 1. Bası, İstanbul 2001, s.90; ÜLGEN, Hüseyin/HELVACI, Mehmet/KENDİGELEN, Abuzer/KAYA, Arslan, kıymetli Evrak Hukuku, Gözden Geçirilmiş Üçüncü Bası, İstanbul 2006, s.227; CAN, Halil/GÜNER, Semih, Kıymetli Evrak Hukuku, Ankara 1999, s.261; TEKİL M., s.54; COŞKUN, Muzaffer, Özel Hukukta Karşılıksız Çek ve Hamilin Hakları, İstanbul 1994, s.14; DERYAL, s.511, 513; AY/ÇAKICI, s.26; OĞUZOĞLU/OĞUZOĞLU, s.69; BATTAL, s.158; KAYAR, Kıymetli Evrak, s

6 II. ÇEKTEN CAYMANIN HUKUKİ DAYANAĞI Çekten caymanın hukuki dayanağının ne olduğunun belirlenmesi, cayma beyanı sonrasında ortaya çıkabilecek bir uyuşmazlıkta tarafların birbirine karşı olan sorumluluklarının belirlenmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Çekten caymanın hukuki niteliği konusuna öğretide çoğunlukla değinilmemiştir. Konu hakkında açıklama yapan az sayıdaki yazarın görüşleri ise şu görüştedir: POROY/TEKİNALP, keşideci tarafından tanzim edilen çeklerin ibrazı halinde muhatap bankanın ödeme yapabilmesi için keşideci ile arasında yapılan çek anlaşmasının çekten caymanın hukuki dayanağı olarak göstermektedir 11. CAN/GÜNER de, çek anlaşmasını çekten caymanın hukuki dayanağı olarak belirtmektedir 12. ERİŞ ve NARBAY ise, çekten caymanın kanundan doğan bir hak olduğunu belirtmektedirler 13. Bize göre de çekten cayma çek anlaşmasından değil, kanundan doğan bir haktır. Caymanın hukuki dayanağı TTK 711 inci maddenin 1 ve 2 nci fıkralarıdır. Çekten cayma hakkı ve caymanın hüküm ifade edeceği zaman bu fıkralarda düzenlenmiştir. 11 s s ERİŞ, s.237; NARBAY, s.49. 6

7 III. ÇEKTEN CAYMANIN HUKUKİ NİTELİĞİ Çekten caymanın hukuki niteliği konusunda açıklamalarımıza geçmeden önce belirtmek gerekir ki TTK m.711 in (Tasarı m.799) kenar başlığının çekten cayma olması uygun bir terim olmamaktadır 14. Çünkü, cayma hukuki nitelik olarak bir feshi ihbar hakkıdır 15. Oysa, çekten cayma ile çek bütünüyle geçersiz olmamakta, yalnızca somut çek hakkında muhataba verilen ödeme yetkisi geri alınmaktadır 16. Keşidecinin cayma beyanı çek hamiline karşı hüküm ifade etmektedir. Lehtar ve cirantalara karşı çekten cayma mümkün değildir 17. Cayma beyanının varlığına rağmen senetten doğan hak geçerliliğini korumakta, yalnızca lehtar ve cirantalar açısından senet bedelinin kambiyo hukuku çerçevesinde talep edilebilirliği ortadan kalkmaktadır 18. Hamilin, çeki devraldığı çek borçlusundan genel hükümler çerçevesinde talep hakkı devam etmektedir. Çek, kanunda yazılı şekil şartlarına bağlı olarak keşideci tarafından muhatap bankaya hitaben düzenlenen, çek üzerindeki yazılı meblağın belli bir şahsa veya çek hamiline ödenmesi için muhataba yetki veren ve çeki elinde bulunduran kişiye de çek bedelini muhataptan tahsil etme yetkisi veren havale karakterli bir ödeme aracıdır POROY/TEKİNALP, s.279; ÖZTAN, s.334; ERTEKİN/KARATAŞ, s.253; NARBAY, s.47; ER, s NARBAY, s.48; ERİŞ, s ŞİMŞEK, s.466; POROY/TEKİNALP, s.279; NARBAY, s ERTEKİN/KARATAŞ, s.253; NARBAY, s.47; ER, s.365; GÜRBÜZ, Hulusi, Türk Ticaret Kanunu Uygulaması Açısından Kıymetli Evrak ve Özellikle Ticari Senetler, Türk Ticaret Kanununun 30. Yılı Semineri, İstanbul 1988, s.327; NOKAY, Çekten Cayma, com/makale_273.htm prg.ii-a. 18 NARBAY, s.47-48; ERİŞ, s Benzer tanımlar için bkz. ÖZTAN, s.228; CAN/GÜNER, s.216; POROY/TEKİNALP, s.251; ÇELEBİCAN (EREM/KALPSÜZ), s.18-19; DOMANİÇ, s.365; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.529; YILMAZ, Duran, Çek in Hukuki ve Cezai Yönden İncelenmesi, Adalet Dergisi, Yıl: 80, S. 6, Kasım-Aralık 1989, s.78; ERDOĞAN, Murat, Müşteri Çekleri, Kazancı Hukuk-İşletme ve Maliye Bilimleri, S. 1, 2004, s.92; KINACIOĞLU, s.259; ERTEKİN/KARATAŞ, s.211; TEKİL F., s.165; TEZCAN, Durmuş, Çek Suçları Bakımından Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi Ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun İle İlgili Bazı Değerlendirmeler, MBD, Yıl: 9, S. 32, Ocak 1990, s.10. Çek, nakit para yerine kullanılan bir ödeme aracı olduğundan borçlu, borcunu para olarak ödeyebileceği gibi, çek keşide edip bunu alacaklısına vermek suretiyle de borcunu ifâ edebilir. Bu durumda, çekin ödemeden başka bir amaçla (örneğin ödünç veya hibe olarak) verildiğini iddia eden bunu ispat etmelidir (bkz. BOZER/GÖLE, s.185; DOMANİÇ, s.371). Çek bir ödeme vasıtası olup borcun tasfiyesine yönelik olarak verildiğinin kabulü gerekir. HUMK 288 ve 290. md hükümlerine göre senede karşı ileri sürülen iddiaların aynı kuvvette bir delil ile kanıtlanmasının mümkün bulunmasına, somut olayda ise böyle bir belgenin ibraz edilmediğinin anlaşılmış olmasına göre, mahkemece davanın reddi gerekirken yazılı gerekçe ile 7

8 Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere çekte üçlü bir ilişki vardır. Bu borç ilişkisinde: Çeki düzenleyip imzalayan kişiye keşideci (Tasarıdaki ifadesiyle düzenleyen) 20, Çekin bedelini ödeyecek olan bankaya muhatap 21, Çek düzenlendikten sonra keşideci tarafından gösterilen ve senedin teslim edildiği ilk hamile lehtar denir 22. Çekle ilgili bu kişiler dikkate alındığında çekin havale niteliğinde olduğu görülecektir 23. TTK m.692/b.2 de (Tasarı m.780/b.2) keşidecinin bankaya verdiği kabulü doğru görülmemiştir. Yarg. 19. HD. nin tarih ve E. 2000/2388, K. 2000/3911 sayılı kararı. Çekin ödemeden başka bir maksatla verildiğini ispat, bunu iddia eden kimseye düşer. Yarg. HGK. nun tarih ve E. 967, K. 238 sayılı kararı (BATİDER, C.IV, S. 4, Temmuz 1968, s ). Bir ödünç sözleşmesinde ödünç veren, ödünç olarak vereceği parayı çekle öderse, bu çek bir ödeme aracı değildir, kredi aracıdır. TD tarih ve E. 1976/3852, K. 1976/3866 sayılı kararı (YKD, C. 2, S. 3, Mart 1976, s. 382.) 20 Keşideci, gerçek veya tüzel kişi olabilir. Tüzel kişilik, Kanunda belirtilen organların oluşturulması ile başlar (MK m.49). Ticaret şirketleri ise ticaret siciline tescil ile tüzel kişilik kazanırlar. Tüzel kişiliğin kazanılması ile ticaret şirketleri de çek tanzim etme ehliyetini kazanırlar (TTK m.174, 256, 301, 476/2, 512). 21 TTK nın kambiyo senetlerinin düzenlendiği dördüncü faslında geçen Banka sözcüğü ile, BanK na tâbi müesseseler kastedilmektedir (TTK m.727). Bu nedenle, TTK nda yer alan banka ibaresi özel finans kurumları nı da kapsar (BanK. M.20/6/c). Çekin diğer kambiyo senetlerinden farkı, Türkiye de ödenecek çeklerde muhatabın daima bir banka olmasıdır (TTK m.694/1). Bankadan başka bir kimse üzerine çek keşide edilmesi durumunda söz konusu senet havale hükmünde kabul edilir (TTK m. 694/2) ve bunlar hakkında BK nun havaleye ilişkin hükümleri uygulanır (BK m.462). 22 Çek, hamiline yazılı olarak da düzenlenebildiğinden; çek üzerinde lehtarın belirtilmiş olması zorunlu bir unsur değildir (TTK m.697). Çekte keşideci veya muhatap bankanın da lehdar olarak gösterilmesi mümkündür. 23 POROY/TEKİNALP, s.251; REİSOĞLU, s.22; OMAĞ, Merih Kemal, Türk Hukukunda Özellikle 3167 Sayılı Kanun Açısından Karşılıksız Çek, M.Ü.H.F. 10. Yıl Armağanı, İstanbul 1993, s.43; DOMANİÇ, s.368; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.529; NARBAY, s.49; KAYAR, Kıymetli Evrak, s.153; ŞİMŞEK, s.366, 462; BATTAL, s.140; GÖLE, Kıymetli Evrak, s.167; BOZER/GÖLE, s.111; DERYAL, s.511; ÖZTAN, s.227, 289; PULAŞLI, s ; AKYAZAN, s.690; YILMAZ, s.78; GÜNAY, Erhan, 8

9 ödeme emri hukuki olarak nitelikli havale olarak tanımlanmaktadır 24. Bu havale ilişkisi, keşideci ile muhatap banka arasında çek anlaşması yapılmasıyla kurulur (TTK m.695; ÇekK m.2, m.3; Tasarı m.783) 25. Banka, keşideci ile yaptığı bu anlaşmanın bir gereği olarak hamile ödemede bulunduğunda ödediği miktarı keşidecinin çek hesabına borç olarak kaydeder. Uygulamalı Çek Rehberi, 1. Basım, Ankara 1997, s.21; CAN/GÜNER, s.216; EDGÜ, s.134; KARAYALÇIN, s.292; GÜNGÖR, Şener/KAYA, Mustafa, 4814 Sayılı Kanunla Değişik Çek Suçları (3167 Sayılı Kanun ve Gerekçesi, Açıklamalar, Kararlar, İlgili Mevzuat), 2. Bası, Ankara 2004, s.7; DOĞANAY, İsmail, Türk Ticaret Kanunu Şerhi, İkinci Cilt-Madde , Tümden Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 4. Bası, Ankara 2004, s Bu yönüyle çekin, yine bir havale olan ve çifte yetki sistemiyle işleyen poliçeye benzediği görülmektedir. Her iki senedin de kambiyo senedi sayılması, kanunen emre yazılı olmaları temel ortak yönleridir. Bu benzerlikleri dolayısıyla da, çeke ilişkin düzenlemeler ayrıntılı olarak yapılmak yerine; ortak noktalarda TTK nun poliçeye ilişkin hükümlerine atıf yapılmakla yetinilmiştir (TTK m.730). Çekin ödenmesi ile ilgili olarak da, genellikle poliçenin ödenmesine ilişkin kuralların uygulandığı görülmektedir. Çek belli bir miktar paranın ödenmesi için verilmiş bir havale emridir. Yarg. 3. HD. nin tarih ve E. 1999/10393, K. 1999/10381 (YKD, C. XXVI, S. 9, Eylül 2000, s.1351). 24 DOMANİÇ, s.369; DOMANİÇ, Karşılıksız Çek, s.10; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.530; TAYLAN, Erbay, Banka Çeki İle Ödeme, YD, C. 4, S. 1-2, Ocak-Nisan 1978, s.172; BAHTİYAR, s.107; ERİŞ, s.236; ER, s.364; KINACIOĞLU, s.260; PULAŞLI, s.156, 219; CAN, Mertol, Çek Hamilinin Muhatap Bankaya Karşı Hukukî Durumu, GÜHFD, C. II, S. 1-2, Haziran-Aralık 1998., s.63; KENDİGELEN, s.35, 236; ÜLGEN/HELVACI/KENDİGELEN/KAYA, s.191; ZEVKLİLER, Aydın/AYDOĞDU, Murat/PETEK, Hasan, Borçlar Hukuku-Özel Borç İlişkileri, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Bası, Ankara 1998, s Bu anlaşmanın yapılması her hangi bir şekil şartına tâbi değildir. Yazılı veya sözlü olarak yapılabileceği gibi anlaşmanın kurulmuş sayılabilmesi için açık veya zımni irada beyanı ile yapılabilir. Müşterinin (hesap sahibinin) açıkça talep etmesi ile çek anlaşması yapılabileceği gibi, müşterinin bu yönde açık bir beyanı olmaksızın bankanın kendisine göndereceği çek defterindeki çekleri kullanmaya başlaması veya müşterinin çek defteri talebi üzerinde çek defterinin kendisine verilmesi durumlarında da çek anlaşmanın varlığından söz edilir. Müşterinin, çek anlaşması olmaksızın bankadaki hesabına çek keşide etmiş ve muhatap banka da çeki ibraz eden hamile ödeme de bulunmuşsa, bu durumda da bankanın çeki ödemesi icabı kabul olarak değerlendirilir ve zımnî çek anlaşmasının varlığı kabul edilir (Bkz. COŞKUN, s.7; TEKİL F., s.169; GÖLE, s.91, 98; KAYAR, Kıymetli Evrak, s.168; BAHTİYAR, s ; KINACIOĞLU, s.267; ERTEKİN/KARATAŞ, s.246; PARLAR/PARLAR, s.28; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.102; ÇOLAK, Haluk/ÖZDEMİR, Kenan/HIZ, Yüksel, Açıklamalı-Gerekçeli Ve İçtihatlı Çek Kanunu Uygulaması ve İlgili Mevzuat, 1. Basım, Ankara 2003, s.46 vd.; AYHAN, Rıza, Soru ve Yanıtlarla Ticaret Hukuku, 1. Bası, Ankara 2003, s.105; YILMAZ, s.85). TTK m.695 de, çek anlaşmasının yapılması bir şart olarak gösterilmişse de, yine aynı maddede çek anlaşmasının bulunmamasının da çekin geçerliliğini etkilemeyeceği düzenlenmiştir. Aslında, ÇekK m.3 deki düzenleme dolayısıyla TTK daki bu hükmün bir anlamı kalmamıştır. Çünkü ÇekK ndaki düzenlemeye göre, çek defterlerini bankalar bastırmakla yükümlüdür. Çek anlaşması olmaksızın da bir bankanın hesap sahibine çek defteri vermesi mümkün değildir. Bankanın çek karnesi verebilmesi için öncelikle, çek karnesi isteminde bulunan gerçek veya tüzel kişilerin, çek karnesi talebinde bulundukları bankadaki mevduat hesaplarında yeterli bakiye bulundurması, hesap sahibinin ticari ve malî durumunun yeterli olması, ticari ahlâkının iyi bulunması gerekmektedir (ÇekK m.2). Ancak tüm bu olumlu durumlar mevcut olsa da yine de bankanın talepte bulunan kişi ile çek anlaşması yapma ve dolayısıyla çek karnesi verme yükümlülüğü yoktur. Bu tamamen bankanın inisiyatifinde olan bir durumdur (Konu hakkında ayrıntılı açıklama için bkz. ARKAN, Sabih, 3167 Sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi Ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun da Yapılan Değişiklikler, BATİDER, C. XXI, S. 2, Aralık 2001, s.6-7). 9

10 Ancak, her ne kadar çek hukuki niteliği itibariyle havaleye benziyor ise de, Borçlar Kanunu ndaki 26 havaleye ilişkin hükümlerin tamamını çeke uygulamanın, çekin düzenlenme amacı da dikkate alındığında, mümkün olmadığı görülecektir. Kaldı ki, BK m.462/2 de de çeklere ilişkin hususlarda özel hükümlerin uygulanacağı açıkça belirtilmiştir. Özel hükümlerle kastedilen TTK ve ÇekK dur. BK nun havaleye ilişkin hükümleri ise, TTK ve ÇekK na aykırı düşmediği sürece dikkate alınacaktır 27. Havale ile havale veren (muhil), havale ödeyicisine (muhalünaleyhe) ödeme yetkisi, havale alıcısına (muhalünlehe) ise tahsil yetkisini vermektedir. Çekte de, havalede olduğu gibi, havale ödeyicisine (muhataba) verilen bir ödeme yetkisi söz konusudur 28. Bu nedenle çekten cayma da BK m.461 de düzenlenmiş olan havaleden rücûnun karşılığı olarak kabul edilmektedir 29. BK ndaki düzenlemeye göre havale veren, havale ödeyicisi havaleyi kabul ettiğini bildirinceye kadar havaleden her zaman cayabilir. Çekte muhatabın kabul yasağı olduğundan, BK nda düzenlenen havaleden rücûnun aksine, keşidecinin cayma beyanında bulunması belli koşullara bağlanmıştır. Çünkü belli bir süre ile kısıtlanmaksızın her zaman çekten cayma beyanında bulunulabileceğinin kabulü bir ödeme aracı olarak çeke duyulan güveni sarsacaktır. Bu nedenle çek, gerek şekli şartları gerekse de hüküm ve sonuçları adî havaleden farklı olduğundan, BK nundaki genel hükümler dışında, TTK nda özel olarak düzenlenmiştir RG , S ERİŞ, s.236; ÖZTAN, s.229; KINACIOĞLU, s ÖZTAN, s İPEKÇİ, Nizam, Açıklamalı-İçtihatlı T.T.K. Şerhi Kıymetli Evrak Taşıma, III. Cilt, 1. Bası, Ankara 2003, s.2892; GÜRBÜZ, s.327; ERTEKİN/KARATAŞ, s.253; ERİŞ, s.236; TEKİL F., s.208; ŞİMŞEK, s.467; KARAYALÇIN, s.292; DOMANİÇ, s.369; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.634; NOKAY, prg.ii-a; PULAŞLI, s.220; KENDİGELEN, Makalelerim, s.98-99; CAN/GÜNER, s.261; DERYAL, s ERİŞ, s.236; KARAYALÇIN, s.292. Havale BK nun maddeleri arasında düzenlenmiş, çifte yetki veren hukuki bir işlemdir. Her ne kadar, BK m.457 de Havale, bir akittir ki... denilmek suretiyle havaleden bir akit (sözleşme) olarak söz edilmekte ise, havale aslında bir sözleşme değil; çifte yetki ilişkisi olarak kabul edilmektedir. Havale hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. KOCAMAN, Arif B., Yargıtay Kararları Açısından Havale, Ticaret Hukuku ve Yargıtay Kararları Sempozyumu, XIV- Bildiriler/Tartışmalar, Ankara 1997, s.341 vd.; ZEVKLİLER/AYDOĞDU/PETEK, 384 vd. 10

11 IV. ÇEKTEN CAYMANIN ŞARTLARI A. HUKUKEN GEÇERLİ BİR ÇEKİN OLMASI Keşidecinin çekten cayma hükümlerinden yararlanarak muhatabın ödeme yetkisini geri alabilmesi için ön koşul geçerli bir çekin olmasıdır. Geçerli bir çekten bahsedebilmek için de çek üzerinde şeklî unsurların mevcut olması gerekir. Aksi halde senet çek olarak değil ama şartları varsa adî havale (BK m.457) veya yazılı delil başlangıcı (HUMK m.292) niteliğindedir 31. Muhatap banka basiretli bir tacir gibi davranarak ödemede bulunmadan önce çekin şeklî unsurlarını kontrol etmeli, Kanunda aranan koşulların mevcut olduğuna kanaat getirdiği takdirde ödemede bulunmalıdır (ÇekK m.2) 32. Çekin ibraz senedi olmasının nedeni de ibraz edildiğinde üzerindeki imzanın ve diğer şeklî unsurlarının incelenebilmesine imkân vermektir 33. İbraz edilen çek objektif ölçüler 31 DONAY, Süheyl, Son Değişiklikler Açısından Çek, 1. Bası, İstanbul 1986, s. 10; GÜVEN, Mustafa, Kusurlu Karşılıksız Çek Ve Karşılıksız Çek Suçu, Yargıtay Dergisi, C. 14, S. 3, Temmuz 1988, s.242; REİSOĞLU, s.66; BATTAL, s.146; GÖLE, Kıymetli Evrak, s.168; BOZER/GÖLE, s.115; ÖZTAN, s.240; ÜLGEN/HELVACI/KENDİGELEN/KAYA, s.202; GÜRBÜZ, s.297; OĞUZOĞLU/OĞUZOĞLU, s.79; POROY/TEKİNALP, s.254; ŞİMŞEK, s.369; KARAYALÇIN, s.269; GÜNGÖR/KAYA, s.11; GÖLE, s.3, 39; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.71; ERTEKİN/KARATAŞ, s.223; AY/ÇAKICI, s.15; Yarg. 13. HD. nin tarih ve E. 2002/13442, K. 2003/1601 sayılı kararı (LEGAL,C. 1, S. 3, Mart 2003, s ). Çekte bazı zorunlu unsurların eksikliği durumunda senet adi havale olarak kabul edilir. Örneğin keşide yeri açıkça belirtilmeyen ve TTK m.693 deki hüküm gereğince keşide yeri saptanamayan emre veya nama yazılı bir senet veya muhatabı banka olmayan bir senet çek olarak değil; havale olarak kabul edilir. Çünkü havalede keşide yerinin belirtilmiş olması zorunlu bir unsur değildir. Aynı şekilde senette gösterilen muhatap bir banka değilse de bu senet havale olarak kabul edilir. Ancak bazı unsurlar vardır ki, bunların eksikliği senedi havale olarak dahi kabul etmemize engel olur. Eğer çek yaprağında muhatabın ticaret unvanı belirtilmemişse bu senedi havale olarak kabul edemeyiz. Çünkü havale de, çekte olduğu gibi üçlü bir ilişki vardır. Muhatabın mutlaka gösterilmiş olması gerekir. Muhatabın belirtilmemiş olması üçlü ilişkinin oluşumuna engel olacağından bu senedin havale olarak da kabul edilmesine engel olur. Keşide yerini ihtiva etmeyen hamiline yazılı bir senet de çek olamayacağı gibi havale olarak da nitelendirilemez; yazılı delil başlangıcı hükmündedir (HUMK m.292). Aynı şekilde, keşidecinin imzasını taşımayan bir senet de havale hükmünde değildir. Böyle bir senet, keşideci tarafından el yazısı ile yazılmış olmak kaydıyla yazılı delil başlangıcı olarak kabul edilebilecektir (bkz. ERTEKİN/KARATAŞ, s.223; ŞİMŞEK, s.373; GÖLE, s.40). Yazılı delil başlangıcı, HUMK m.292 de düzenlenmiştir. Buna göre; İddianın tamamen ispatına yetmemekle beraber, bunun meydana geldiğini gösteren ve aleyhine ibraz edilen tarafca verilmiş olan belgeler yazılı delil başlangıcıdır (m.292/2). Konu hakkında detaylı bilgi için bkz. KONURALP, Halûk, Medeni Usul Hukukunda Yazılı Delil Başlangıcı, Ankara REİSOĞLU, Seza, 3167 Sayılı Çek Yasasının Uygulanmasında Ortaya Çıkan Sorunlar Ve Öneriler, 3167 Sayılı Çek Kanunu Sempozyumu, BATİDER, C. XV, S. 2, Haziran 1989, s.5; KENDİGELEN, Abuzer, Ticaret Hukuku Kürsüsünde Onbeş Yıl-Hukukî Mütalâalar, C. III Ticarî İşletme/Kıymetli Evrak/Borçlar Hukuku, Kararları Tamamlanmış 2. Bası, İstanbul 2003, s.393 vd. 33 Yarg. 11. HD. nin tarih ve E. 1975/736, K. 1975/3069 sayılı kararı (BATİDER, C. VIII, S. 3, Haziran 1976, s ). 11

12 içinde, çekin çabukluk ve kolaylık ilkesini de zedelemeden; düzenleme biçimi ile yasaya uygun olup olmadığı, rakam ve yazılarda gözle görülür biçimde bir tahrifat, sahtecilik, kuşku uyandıran bir durum bulunup bulunmadığı yönünden muhatap bankaca incelemelidir. Eğer çek muhatabın hesabın bulunduğu şubesi dışındaki bir şubesine ibraz edilmişse ilgili şubeden karşılığını sormak ve ödeme yapacağı kimsenin kimliğini saptamak suretiyle ödemede bulunduğunda basiretli bir tacir gibi davranmış olacaktır 34. Kanunen sıkı şekil şartlarına tâbi olan çekte bulunması gereken unsurlar TTK m.692 de (Tasarı m.780) belirtilmiştir. Bu unsurlardan birinin veya bir kaçının senette bulunmaması, TTK m.693 (Tasarı m.781) hükmü saklı kalmak kaydıyla, senedin hukuken çek olarak nitelendirilmesini engeller (TTK m.693/1) 35. Çekte bulunması zorunlu unsurlar şunlardır: a. Çek kelimesi mutlaka senet üzerinde yer almalıdır, b.kayıtsız şartsız belli bir bedelin ödenmesi için havale, c.ödenecek tutar. d.muhatabın adı/soyadı (ticaret unvanı) 36, e.ödeme yeri, 34 Yarg. 11. HD. nin tarih ve E.1983/1126, K. 1983/1289 sayılı kararı (KİB). Burada muhataba için söz konusu olan basiretli bir tacir gibi davranma yükümlülüğünün hukuki dayanağı nasıl açıklanacaktır? Hukukumuzda bankaların anonim şirket şeklinde kurulması zorunludur (5411 Sayılı BanK m.7/1/a) olduğundan tüzel kişiliğe sahiptirler. TTK m.18 dolayısıyla da tacir sıfatına sahip olmaktadırlar. Bu nedenle, bankalar da ticaretlerine ait her türlü faaliyetlerinde basiretli tacir gibi davranmakla yükümlüdürler (TTK m.20/2) yılında yapılan 4814 sayılı Kanun değişikliği öncesinde, muhatabın çekin unsurlarını kontrol yükümlülüğü olduğu açıkça düzenlenmemekle birlikte, genel esaslardan hareketle bu yükümlülüğün olduğu kabul edilmekteydi 34. Kanun değişikliği sonrasında, ÇekK m.4/2/c.1 de bu husus açıkça düzenlenmek suretiyle muhatap bankanın çekin gerekli unsurları taşıdığını tespit ettikten sonra ödeme yapması vurgulanmıştır. Yeterli araştırma yapmaksızın ödemede bulunan banka, basiretli bir tacir gibi davranmamış olduğu gerekçesiyle (TTK m.20) 34, hamile ödediği bedeli keşidecinin hesabına borç olarak kaydedemeyecektir. 35 Çek üzerinde bulunması gereken şekli unsurlar hakkında açıklamalar için bkz. PULAŞLI, s.168 vd.; ÖZTAN, s.234 vd.; KAYAR, Kıymetli Evrak, s.156 vd.; DOMANİÇ, s.369 vd.; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.545 vd.; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.55 vd.; KINACIOĞLU, s.262 vd.; İMREGÜN, Oğuz, Kıymetli Evrak Hukuku, İstanbul 2003, S.123; PARLAR/PARLAR, s.321 vd.; ERTEKİN/KARATAŞ, s.212 vd.; BAHTİYAR, s112 vd. 36 Tasarının 780/1. maddesinin c bendinde 6762 sayılı Kanunda yer alan muhatabın ad ve soyadını ibaresi muhatabın ticaret unvanını şeklinde değiştirilmiştir. 12

13 f.keşide yeri ve keşide tarihi, g.çeki düzenleyenin (keşidecinin) adı/soyadı (tüzel kişi ise ticaret unvanı), imzası. ÇekK m.3/1 de de çek üzerinde bulunması gereken başka şekli unsurlar da bahsedilmiştir: a.çek hesabının bulunduğu banka şubesinin adı, b.keşidecinin banka hesap numarası Ancak, ÇekK nunda belirtilen bu iki unsur muhatabın uymak durumunda olduğu şeklî unsurlardır sayılı Kanun öncesinde, bu iki unsurun çekin geçerliliğine etki edip etmediği tartışmalıydı. Öğretideki hakim görüş uyarınca ÇekK m.3 de belirtilen bu unsurların TTK m.692 nin aksine çek üzerinde bulunması zorunlu unsurlardan olmadığı, bu unsurların olmaması veya eksik olmasının çekin geçerliliğini etkilemeyeceği yönündeydi 37. Yargıtay her iki görüş doğrultusunda da karar vermiştir 38. Konunun tartışmalı olması uygulamada da tereddütlere yol açmaktaydı sayılı Kanun değişikliğinde bu tereddütlerin giderilmesi amacıyla, çek hesabının bulunduğu şubenin adının, hesap numarasının ve hesap sahibinin vergi kimlik numarasının çek defterinin her yaprağına yazılması gerektiği hükme bağlanmış olmakla birlikte, hesap sahibinin vergi kimlik numarası hariç olmak üzere belirtilen bu unsurların çek üzerinde yer almaması veya bankalarca baskı esaslarına uyulmamış olmasının 37 DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.564; OMAĞ, s.46-47; TÜRK, Hikmet Sami, Uygulama Açısından 3167 Sayılı Çek Kanunu Sempozyumu, BATİDER, C. XV, S. 2, Aralık 1989, s.91-92; GÖLE, s.31-32; GÖLE, Celal, Uygulama Açısından 3167 Sayılı Çek Kanunu Sempozyumu, BATİDER, C. XV, S. 2, Aralık 1989, s.34-35; GÖLE, Celal, 3167 Sayılı Kanuna Göre Çekin Unsurları Ve Şekli, Prof. Dr. Yaşar KARAYALÇIN a 65 inci Yaş Günü Armağanı, 1. Baskı, Ankara 1988, s.239, 246; GÜVEN, s.242; BAŞAL, Koparan, 3167 Sayılı Kanun Uygulamasında Ceza Hukuku Açısından Ortaya Çıkan Sorunlar, BATİDER, C. XV, S. 2, Haziran 1989, s.52; POROY, Reha/TEKİNALP, Ünal, Kıymetli Evrak Hukuku, Genişletilmiş 15. Bası, İstanbul 2001, s.242; AKIN, s.415; KAYAR, İsmail, Kıymetli Evrak Hukuku, Güncelleştirilmiş 3. Baskı, Kayseri 2003, s.133. Aksi görüş için bkz. TEKİNALP, s.225; DONAY, s çeklerde, T.T.Yasasının 692 ve 693. maddesinde öngörülen zorunlu unsurların bulunması esastır. Esasen 3167 sayılı Çek Yasasının da bu zorunlu unsurlara ek unsurlar getirdiği söylenemez. Yarg. CGK. nun tarih ve E. 10/318, K. 332 sayılı kararı (PARLAR/PARLAR, s.25); Yarg. 10. CD. nin tarih ve E. 1996/7255, K. 1996/7271 sayılı kararı (KİB). 13

14 çekin geçerliliğini etkilemeyeceği açıkça belirtilmiştir (ÇekK m.3/2) 39. Bu düzenleme sonucunda, ÇekK m.3 de geçen hesap sahibinin vergi kimlik numarası dışındaki diğer unsurların çek üzerinde bulunması zorunlu değildir 40. Çekin zorunlu unsurlarını taşımayan bir senet hukuken çek vasfına sahip olmayacağından bu senet hakkında çekten cayma beyanında da bulunulamaz 41. Buna rağmen cayma beyanında bulunulmuş olunması durumunda bu beyan cayma olarak değerlendirilemeyecek ve çekten caymanın hukuki sonuçları doğmayacaktır. Keşidecinin geçersiz cayma beyanı doğaldır ki muhatabı bağlamayacaktır. Çünkü çek olduğu iddiasıyla muhataba ibraz edilen senet TTK m.708 de (Tasarı m.796) belirtilmiş olan ibraz süresi içinde ibraz edilmiş olsaydı dahi muhatap banka ortada geçerli bir çek olmadığından senet bedelini ödemekten kaçınacaktır. Eğer ödemede bulunursa, ödediği bedeli keşidecinin hesabına borç olarak kaydedemez. Ancak, hamilden sebepsiz zenginleşme hükümleri çerçevesinde isteyebilir 42. B. İBRAZ SÜRESİNİN GEÇMİŞ OLMASI 1. Genel Olarak İbraz Süresi Çekin TTK m.708 de (Tasarı m.796) düzenlenmiş olan ibraz süresi içinde muhataba ibrazı gerekir. İbraz süreleri hak düşürücü süre niteliğinde olduğundan, zamanaşımından farklı olarak, Kanunda belirtilen sürenin geçmesi hakkın doğumuna engel olur ÇekK m.3 deki şartları ihtiva etmeyen bir çek TTK anlamında çek olarak kabulüne engel olmamakla birlikte ÇekK nu hükümleri bu çek hakkında uygulanamayacaktır. Bu ek unsurlar bakımından gerekli özeni göstermemiş olan banka ÇekK m.2 dolayısıyla sorumlu olacaktır (GÖLE, Çekin Unsurları, s.242). 40 Yargıtay, vergi kimlik numarasının çek üzerine yazılmasının zorunlu bir unsur olmadığına karar vermiştir: 481 sayılı Yasa çek hamillerinin korunması ve çekle ödemelerin düzenlenmesine ilişkin Sayılı Yasada değişiklik yaptığından TTK.nun 692. maddesini değiştirir mahiyette değildir. Bu nedenle TTK.nun 692. maddesindeki unsurları taşıyan çekler kambiyo senedi niteliğinde olup vergi kimlik numarasının çek defterinin yapraklarına yazılmaması anılan özel yolla takip yapılmasına engel teşkil etmez. Yarg. 12. HD. nin tarih ve E. 2005/16626, K. 2005/20335 sayılı kararı (LEGAL, C. 3, S. 35, Kasım 2005, s ). Aynı yönde bkz POROY/TEKİNALP, s.254. Yazarlar da ÇekK m.3 de belirtilen unsurların TTK nunda belirtilen kanuni şekil şartlarına dahil edilemeyeceğini belirtmektedir. 41 OĞUZOĞLU/OĞUZOĞLU, s.70, ERİŞ, s GÖLE, s ; GÜNGÖR/KAYA, s Yarg. 11. HD. nin tarih ve E. 1977/4810, K. 1977/5080 sayılı kararı (ERTEKİN/KARATAŞ, s.292). Hak düşürücü süre hakkında ayrıntılı açıklama için bkz. ÖZDEMİR, Hilmi, Hak Düşürücü Süre, YD, C. 26, S. 3, Temmuz 2000, s.491 vd. 14

15 Sürenin geçtiği taraflarca her zaman ileri sürülebilir. Tarafların ileri sürmemiş olması durumunda hakim veya icra memuru tarafından da re sen göz önünde bulundurulur 44. Hemen belirtmek gerekir ki, hak düşürücü süreye ilişkin düzenlemelerin tümünün ibraz süreleri için geçerli olduğu söylenemez. Çünkü süresi içinde ibrazdan kaçınan hamilin muhatap bankaya çeki ibraz ederek tahsil edebilmesi imkânı mutlak olarak ortadan kalkmamaktadır. Sadece, muhatap ödeme yapıp yapmama konusunda ibraz süresinin geçmesine bağlı olarak, takdir hakkına sahip olmaktadır. Bir ödeme engeli olmayan ve karşılığı olan çekin ibraz süresi içinde tahsil edilebilirlik oranı % 100 iken, ibraz süresi sonunda bu oran % 50 ye düşmektedir. Yani, süre geçmiş dahi olsa ödemede bulunan banka ödediği bedeli keşidecinin hesabına borç olarak kaydedebilecek ve bu ödeme nedeniyle keşideciye karşı herhangi bir sorumluluğu söz konusu olmayacaktır. Hak düşürücü süreler re sen ilgililer tarafından göz önünde bulunması gereken süreler olmakla beraber, ibraz süresinin geçtiği gerekçesiyle ödemekten kaçınma gibi bir yükümlülük muhatap için söz konusu değildir. İbraz sürelerinin hak düşürücü süre olma niteliği daha ziyade hamilin müracaat hakkının düşmesi noktasında kendini gösterir 45. Hamilin m.708 deki sürelere uyması, keşidecinin çekin karşılığını bulundurma ve muhatap bankanın da ödemede bulunma yükümlülüğünün olduğundan bahsedebilmek açısından önemlidir 46. Çünkü, ibraz süresinin bitimiyle birlikte 44 Çekin süresinde muhataba ibraz edilmediği anlaşılmaktadır...ttk.nun 720. maddesi hükmüne göre alacaklı hamilin, cirantalar, keşideci ve diğer çek borçlularına müracaat hakkının kalmadığı İİK.nun 170/b maddesi gereğince bu hususun re sen göz önünde bulundurulması gerekeceği düşünülmeksizin... Yarg. 12. HD. nin tarih ve E. 2365, K sayılı kararı (ÖZTÜRK, s.550, 49 no lu dpn.). 45 DURGUT, Ramazan, Kambiyo Senetlerinde Sebepsiz Zenginleşme, İstanbul 2005, s.49; ŞİMŞEK, s Çek bedelinin ödenebilmesi için çekin karşılığının da muhatap bankada mevcut olması gerekir. Çekin karşılığı para dır (COŞKUN, s.4; EDGÜ, s.120; ERDOĞAN, s.93; ŞİMŞEK, s.405; PARLAR/PARLAR, s.28, 323; DOMANİÇ, s.368; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.530; KINACIOĞLU, s.270; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.46). Bu karşılığın, çekin düzenlenip lehtara teslim edildiği anda bankadaki hesapta mevcut olduğunun kabulü doğal bir sonuçsa da bir zorunluluk değildir. Önemli olan, keşide edilen çek bedelinin çekin ödenmek üzere ibrazı anında mevcut olmasıdır (OMAĞ, s.47; ERTEKİN Erol/KARATAŞ, İzzet, Uygulamada Ticari Senetler (Poliçe-Bono-Çek), Yenilenmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Bası, Ankara 1998, s.243; EDGÜ, s.130; EREM, Faruk (KALPSÜZ, Turgut/ ÇELEBİCAN, Gürgân), İktisadi ve Hukuki Yönden Çek, Genişletilmiş 2. Basım, Ankara 1974, s 19; TEKİL F., s.169; ŞİMŞEK, s.405; KARAYALÇIN, s.280; DOMANİÇ, Karşılıksız Çek, s.99; KALPSÜZ, (EREM/ÇELEBİCAN), İktisadi ve Hukuki Yönden Çek, Genişletilmiş 2. Basım, Ankara 1974, s.103; PARLAR/PARLAR, s.28, 323; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s ; İNAN, Nurkut, Çek Rizikolarından Doğan Sorumluluk, Ankara 1981, s.29; KINACIOĞLU, s.271; Yarg. 10. CD. nin tarih ve 15

16 keşideciye tanınan çekten cayma hakkının kullanılması (veya daha önceden bu hak kullanılmışsa hüküm ifade etmesi) söz konusu olabilir. Keşidecinin cayma hakkını kullanmasıyla birlikte muhatabın ödeme konusunda var olan seçimlik hakkı ortadan kalktığından ibraz edilen çekin bedeli hamile ödenmez Çekte Vade TTK nun vade kenar başlığını taşıyan 707. maddesinde (Tasarı m.795) çekin görüldüğünde ödeneceği düzenlenmiştir. Çekte ibraz sürelerinin kısa olması öğretide çoğunlukla, çekte vadenin olmadığı şeklinde yorumlanmaktadır 48. E. 1994/7318, K. 1994/11215 sayılı kararı (GÜNAY, s.64). Aksi görüş için bkz. KINACIOĞLU, s.273. Yazar, karşılığın çekin lehtara teslimi anında mevcut olması gerektiğini belirtmektedir). Aksi halde keşidecinin hukuki sorumluluğunun (TTK m.695/3, 720 vd.) yanı sıra cezaî sorumluluğu söz konusu olacaktır (ÇekK m.16). Çekin karşılığının mutlaka ilgili çek hesabında mı bulunması şart değildir. Çek hesabında her zaman yeterli miktarda para bulunmayabilir. Hesap sahibi, muhatap bankadaki bir diğer bir hesabından ödenecek tutar kadarının çek hesabına aktarılması talimatı (virman) verebilir. Ayrıca, muhatap ile keşideci arasında açık veya zımni kredi sözleşmesi varsa banka çek bedelini hamile ödeyebilir (bkz. GÖLE, s ; BAHTİYAR, s.111; PARLAR/PARLAR, s.28, 323; ARKAN Sabih/GÖLE, Celâl, Karşılıksız Çeki Ödeyen Bankanın Keşideciden Talep Hakkı, BATİDER, C. XII, S. 2-3, Haziran 1984, s.54, 55. Hamile ödenen bedel keşideciye verilmiş kredi olarak kabul edilir. Yargıtay da, muhatap bankanın, karşılıksız çıkan çek bedelini hamile ödemesini keşideci lehine yaratılmış açık bir kredi olarak kabul etmiştir: Yarg. 11. HD. nin tarih ve E.1994/762, K. 1994/4776 sayılı kararı (BATİDER, C. XVII, S. 3, Haziran 1994, s ). Görüldüğü üzere çek bedelini ibraz anında bizzat ilgili çek hesabında bulunması gibi bir zorunluluk yoktur. Hatta uygulamada, çek hesabında yeterli veya hiç karşılığın olmaması durumunda muhatap banka, keşidecinin önceden verilmiş virman talimatının olmaması veya keşideci ile aralarında kredi sözleşmesinin de olmadığı durumlarda hesap sahibi ile irtibata geçerek mümkün olduğunca çekin karşılıksız kalmasını engellemeye çalıştıkları görülmektedir (bkz. ARKAN/GÖLE, s.53). Bunun nedeni, bankanın müşterisi olan hesap sahibinin hukuki ve cezai sorumluluklardan korumak ve böylece hesap sahibinin hem ticari itibarını korumak hem de güvenini de sağlayarak ticari ilişkisini devam ettirmek istemesidir. 47 AKYAZAN, s.691; BATTAL, s.151; KINACIOĞLU, s.285; ÖZKORKUT, s.49; ER, s.366; KENDİGELEN, s.241; ÜLGEN/HELVACI/KENDİGELEN/KAYA, s.228; BAHTİYAR, s.130; OĞUZOĞLU/OĞUZOĞLU, s.69; ŞİMŞEK, s.449; DOMANİÇ, TTK Şerhi, s.537, Bu yönde bkz. KAYAR, Kıymetli Evrak, s.177; BAHTİYAR, s. 120; KALPSÜZ, Turgut, Çek Hukukuna İlişkin Bazı Meseleler Hakkında Yargıtay Kararlarının Tahlili, BATİDER, C. XI, S. 2, Aralık 1981, s.56; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.48, 70, 98; YILDIZ, s.153; GÜRBÜZ, s.345; ERTEKİN/KARATAŞ, s.225; COŞKUN, s.25; PULAŞLI, s.157, 190; 214; KENDİGELEN, Abuzer, Çekten Cayma ve Ödeme Yasağı, Ticaret Hukuku Kürsüsünde Onbeş Yıl-Makalelerim, 1. Bası, İstanbul 2001, s.81; ÜLGEN/HELVACI/KENDİGELEN/KAYA, s.213; POROY/TEKİNALP, s.258; GÖLE, s.3, 131; GÖLE, Kıymetli Evrak, s.177; BOZER/GÖLE, s.118; ERDOĞAN, s.94; GÜNGÖR/KAYA, s.7; DONAY, s.1; ÇELEBİCAN (EREM/KALPSÜZ), s.19; BATTAL, s.150; ÖZKORKUT, s.43-44; BAŞAL, Koparan, 3167 Sayılı Kanun Uygulamasında Ceza Hukuku Açısından Ortaya Çıkan Sorunlar, BATİDER, C. XV, S. 2, Haziran 1989, s.51; AY/ÇAKICI, s.7, 9, 18, 22, 35; CİVAN/SUSUZ, Yeni Çek Tasarısının Ekonomik Hayata Etkisi ve Ekonomik Hayatın Beklentileri, Ünal TEKİNALP e Armağan, C. I-Ticaret Hukuku, 1. Baskı, İstanbul 2003, s.739; NARBAY, 25-26; NARBAY, Şafak, Çekte İbraz Sürelerinin Belirlenmesinde Ölçü Alınan `Yer` Kavramına `De Lege Lata` ve `De Lege Ferenda` Çözüm Önerileri, Ünal TEKİNALP e Armağan, C. I-Ticaret Hukuku, 1. Baskı, İstanbul 2003, s.793; YILMAZ, s.81; GÜNAY, s.28; KINACIOĞLU, s.277; DİKİCİ, M. Fatih, Ticaret Hukuku-II (Kıymetli Evrak Hukuku/Deniz Ticareti Hukuku/Sigorta Hukuku), Üçüncü Baskı, 16

17 Aslında, TTK m.707/1/c.1 de (Tasarı m.795/1/c.1) belirtildiği üzere, çekin görüldüğünde ödenecek kıymetli evrak olduğu konusunda bir görüş ayrılığı yoktur. Tartışma TTK m.707/1 deki Çek, görüldüğünde ödenir ibaresinin yorumundaki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Konuya ilişkin olarak kendi görüşümüzü açıklamadan önce görüldüğünde vade kavramı üzerinde durmak gerekir. Bunun için de poliçedeki vadeden kısaca bahsetmekte yarar vardır. Çünkü aşağıda yapacağımız açıklamalarda, poliçede vadeye ilişkin olarak düzenlenen ve çek ile paralellik gösteren durumlar dikkate alınacaktır. Zaten TTK düzenlemesine göre birer kambiyo senedi olarak kabul edilen poliçe ve çek bir çok bakımdan da birbirine benzemektedir 49. Bu özellik dolayısıyla, çek hakkındaki bir çok hüküm TTK nda ayrıntılı olarak düzenlenen poliçe hükümlerine atıf yapma yoluyla düzenlenmiştir (TTK m.730; Tasarı m.818). Bu nedenledir ki çeke ilişkin bir yorum yaparken poliçede benzer durumların nasıl düzenlendiğinin de dikkate alınarak yorum yapılması daha uygun olacaktır. TTK nun vade kenar başlıklı 615. maddesinde poliçeler için dört vade türü belirtilmiştir. Buna göre bir poliçe; 1. Görüldüğünde, 2. Görüldükten belli bir süre sonra, 3. Keşide gününden muayyen bir müddet sonra, 4. Muayyen bir günde ödenmek üzere keşide edilebilir. Ankara 2004, s.127, 134; AYHAN, Rıza/KARAHAN, Sami/ARSLAN, İbrahim, Ticaret Hukuku Uygulamaları, Konya 1995, s.265; PARLAR/PARLAR, s.326; ŞİMŞEK, s Çekte vadenin olmadığını savunan yazarlar şu şekilde açıklama yapmaktadırlar: Çekte vadenin olmayacağı şeklinde TTK m.707 hükmü emredici niteliktedir (TEKİNALP, Ünal, İleri Keşide Tarihli (Vadeli) Çeklere İlişkin Bir Öneri, Prof. Dr. Aysel ÇELİKEL e Armağan, MHB , Yıl: 19-20, S. 1-2, s.925; COŞKUN, s.25; GÖLE, s.78; CİVAN/SUSUZ, s.739). Zaten, çek bir kredi aracı değil, ödeme aracıdır (ERTEKİN/KARATAŞ, s.211; KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.74; NARBAY, s.65; COŞKUN, s.3; PULAŞLI, s.156, 157; ERDOĞAN, s.97; GÜNGÖR/KAYA, s.8; ÇELEBİCAN (EREM/KALPSÜZ), s.18; GÖLE, s.67; GÖLE, Kıymetli Evrak, s.167; BOZER/GÖLE, s.111, 118; AY/ÇAKICI, s.7, 9, 15, 35). Bu nedenle, ibraz süreleri kısa tutulmuştur (KALPSÜZ (EREM/ÇELEBİCAN), s.48, 67). İbraz sürelerinin kısa tutulması da, çekte vadenin olduğu şeklinde yorum yapılmasına engel olmaktadır. Çekte vadenin varlığının kabulü, çekin ödeme aracı olma fonksiyonunu yerine getirmesine engel olacağı gerekçesiyle vadenin olacağı şeklindeki görüşler doğru olmamaktadır. Bu nedenle, her ne kadar TTK m.707 nin kenar başlığı vâde ise ve yine TTK m.1474 deki düzenlemeye göre kenar başlıkları da metne dahil kabul edilmiş olunsa da, burada teknik anlamda bir vadeden söz edilemeyecektir (KENDİGELEN, Makalelerim, s.81). 49 Çek ile poliçe arasındaki benzerlikler hakkında bkz. CAN/GÜNER, s

18 Bu vade türlerinden biri olan görüldüğünde vade, görüldüğünde ödenecek poliçe kenar başlığı ile TTK 616. (Tasarı m.704) maddede ayrı olarak düzenlenmiştir. Maddenin f.1/c.1-2 hükmü aşağıdaki şekildedir: Görüldüğünde ödenmek üzere keşide olunan poliçe ibrazında ödenir. Böyle bir poliçenin keşide gününden itibaren bir yıl içinde ödenmesi için ibrazı lazımdır. TTK daki bu düzenlemelerden (m.615 ve 616; Tasarı m.703 ve 704) çıkan sonuç şudur: Poliçenin görüldüğünde ödenecek olması da bir vadedir (görüldüğünde vade). Görüldüğünde ödenecek poliçe (görüldüğünde vadeli poliçe) için kanunda bir ibraz süresi söz konusudur. Buna göre, poliçenin keşide tarihinden itibaren bir yıl içinde ödenmek üzere muhataba ibrazı gerekir. Vade kenar başlıklı TTK 707. maddesinin 1. fıkrası hükmü ise şu şekildedir: Çek, görüldüğünde ödenir. Buna aykırı herhangi bir kayıt yazılmamış hükmündedir. Çekin ödenmek üzere ibrazı için ise on gün, bir ay veya üç aylık ibraz süreleri vardır (TTK m.708; Tasarı m.796). Bu bilgiler doğrultusunda aşağıdaki şekilde iki yargıya varılacaktır: Görüldüğünde ödenecek poliçenin keşide tarihinden itibaren bir yıl içinde ödenmek üzere muhataba ibrazı gerekir. Çek, görüldüğünde ödenir. Çekin keşide tarihinden itibaren on gün 50 içinde ödenmek üzere muhataba ibrazı gerekir. Bu iki sonuçtan yola çıkılarak da poliçe görüldüğünde vadelidir, çekte ise vade yoktur ibraz süresi vardır demek doğru bir yorum olmayacağı gibi; çekte vadenin olmadığı düşüncesini doğru kabul edecek olursak, görüldüğünde vadeli 50 Çeklerde üç ibraz süresi vardır. Ancak, bu sürelerin en kısası, keşide yeri ile ödeme yerinin aynı olduğu çeklerde söz konusu olan on gün dür. Öğretide, ibraz sürelerinin kısa olması da çekte vadenin söz konusu olamayacağına bir gerekçe olarak gösterilmektedir. Bu nedenle de, açıklamalarımızda, en kısa ibraz süresini örnek vermeyi uygun bulduk. Çünkü, ibraz süresi on gün olan bir çekte vadenin varlığı kabul edilecek olunursa, bir ay ve üç aylık sürelerinde vadenin varlığı da doğal olarak kabul edilmiş olunacaktır. 18

19 poliçede de aslında vade yoktur sonucuna ulaşılabilir ki, bu TTK m.615/1/b.1 hükmüne aykırı bir yorum olur. TTK m.707 de (Tasarı m.795) kenar başlık olarak vade ibaresine yer verilmesini bir hata olarak değerlendirmek ve TTK nun maddesi göz ardı edilerek yorum yapmak da uygun olmayacaktır. Çünkü çekte de poliçe de olduğu gibi vade vardır. Ancak iki senet türünde vadeye ilişkin olarak bazı farklar da vardır. Bu farkları kısaca belirtecek olursak: 1. Poliçe, TTK m.615 de belirtildiği üzere, dört vade türünden biri seçilerek keşide edilebilirken, çek sadece görüldüğünde vâdeli olarak keşide edilebilir. 2. Görüldüğünde vadeli poliçe keşide tarihinden itibaren bir yıl içinde ödenmek üzere ibraz edilmesi gerekirken, çekin ise on gün, bir ay veya üç aylık ibraz süresi içerisinde ibrazı gerekir. 3. Görüldüğünde vadeli poliçede ibraz süreleri keşideci tarafından uzatılıp kısaltılacağı gibi, cirantalar tarafından da kısaltılabilir (TTK m.616/1). Çekte ise kanunen ibraz sürelerinde değişiklik yapmak mümkün değildir Bir çek keşide edildiği tarihten itibaren, ileri keşide tarihli ise fiili keşide tarihinden itibaren (TTK m.707/2) ödenmek üzere muhataba ibraz edilebilir. İbraz anını ertelemeye yönelik kayıtlar yazılmamış sayılır (TTK m.707/1/c.2) 52. Oysa, görüldüğünde vadeli poliçenin belirli bir tarihten önce ödenmek üzere ibraz edilemeyeceği hakkındaki kayıtlar geçerlidir. Bu durumda ibraz poliçe üzerinde belirtilen tarihten itibaren yapılabilecektir (TTK m.616/2). Yukarıdaki belirtilen 2, 3, ve 4. maddelerdeki farklar, öğretide çekte vadenin kabul edilemeyecek olmasının gerekçeleri olarak gösterilmiştir 53. Oysa, bu hususlar çekte vadenin kabul edilmemesine birer engel değildirler. TTK nda her iki senet de ayrı başlıklar altında düzenlenmiştir. Yerine getirdikleri fonksiyonlar birbirinden farklıdır. Nasıl ki çek bir ödeme aracı ve poliçe bir kredi aracı ise, fonksiyonlarındaki bu farklılıklara rağmen her iki senet de kambiyo senedi olarak 51 DOMANİÇ, s.385; Aksi görüş için bkz. KINACIOĞLU, s.284. Yazar, keşidecinin ibraz süresini uzatıp kısaltamayacağını belirttikten sonra; cirantaların ibraz süresini kısaltabilecekleri şeklinde bir görüş beyan etmiştir. 52 Yarg. 11. HD. nin tarih ve E. 1981/1850, K. 1981/2241 sayılı kararı (ERTEKİN/KARATAŞ, s.296). 53 Bu yönde bkz. NARBAY, s