T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI TİCARET HUKUKU BİLİM DALI ÇEKTE ÖDEME YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI TİCARET HUKUKU BİLİM DALI ÇEKTE ÖDEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Fatih Mehmet Aksoy Tez Danışmanı Prof. Dr. Yadigâr İzmirli Ankara 2007

2 Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne 0 Fatih Mehmet AKSOY a ait ÇEKTE ÖDEME adlı çalışma, jürimiz tarafından Ticaret Hukuku Anabilim dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. (İmza) Başkan Akademik unvanı, Adı Soyadı (İmza) Üye Akademik unvanı, Adı Soyadı (İmza) Üye Akademik unvanı, Adı Soyadı

3 i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i KISALTMALAR CETVELİ... vii 1-GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK ÇEK KAVRAMI VE ÇEKİN ÖDENMEK ÜZERE İBRAZI I- GENEL OLARAK ÇEK KAVRAMI ÇEKİN HUKUKİ MAHİYETİ ÇEKİN EKONOMİK MAHİYETİ VE ÖNEMİ ÇEKİN UNSURLARI...8 A-TTK na Göre Çekin Unsurları Mutlak Zorunlu Unsurlar...8 a- Çek Kelimesi...8 b- Belirli Bir Bedelin Kayıtsız Şartsız Ödenmesi İçin Havale...9 c- Ödeyecek Kimsenin (muhatabın) Adı ve Soyadı (ticaret ünvanı)...10 d- Keşide Tarihi...11 e- Keşidecinin İmzası Alternatif Zorunlu Unsurlar...14 a- Ödeme Yeri...14 b- Keşide Yeri...14 B-Çek Kanunu na Göre Çekin Unsurları...16 C- Çekin İhtiyarı Unsurları Kanunda Açıkça Yer Alan İhtiyari Unsurlar...21 a- Lehdara Yönelik Kayıt...21

4 ii b- Menfi Emre Kaydı...21 c- Hamile Kaydı...22 d- İkametgâh Kaydı (ikametgâhlı veya adresli çek)...22 e- Aynen Ödeme Kaydı...22 f- Çekin Belli Bir Bankaya Ödeneceğine Dair Kayıt (çizgili çek)...22 g- Hesaben Ödeme Kaydı (mahsup çeki)...23 h- Protestodan Bağışıklık Kaydı...23 I- Aval Kaydı Kanunda Açıkça Yer Almamakla Birlikte Konulması Yasak Olmayan Kayıtlar...23 a- Provizyon Kaydı...23 b- İhbar Kaydı...24 c- Teminat Kaydı...24 d- Yetki Kaydı...24 e- Tahkim Kaydı...24 h- Teyit veya Vize Kaydı Çeke Konulması Yasak Olan Kayıtlar...25 a-çek Olma Özelliğini Etkilemeyen Kayıtlar...25 al-kabul Şerhi:...25 a2- Faiz Kaydı:...25 a3-sorumluluktan Kurtulma Kaydı...25 a4-vade:...25 b- Çek Olma Özelliğini Etkileyen Kayıtlar...25 II- KEŞİDECİ İLE MUHATAP BANKA ARASINDAKİ İLİŞKİLER Karşılık(Provizyon) Çek Anlaşması...28 A- Çek Anlaşmasının Tarafları...29 B- Çek Anlaşması Şekli...30 C- Çek Anlaşmasının Hukuki Niteliği ve Muhtevası...30 D- Çek Anlaşmasının Sona Ermesi... 33

5 iii İKİNCİ BÖLÜM ÇEKİN ÖDENMESİ I- ÇEKİN ÖDENMEK ÜZERE İBRAZI GENEL OLARAK İBRAZ MAHALLİ...38 A- Muhatap Kavramı...38 B- Yer Kavramı İBRAZ SÜRELERİ...43 A-Genel Olarak...43 B- İbraz Süresinin Hesaplanması (Keşide Gününün Hesaba Dahil Edilip Edilmeyeceği Mevzu)...44 D- İleri Tarihli Çekler Ve İbraz Süreleri TAKAS ODASINA İBRAZ İBRAZIN SONUÇLARI...57 A- Süresinde İbraz Etmenin Sonuçları...57 B- Süresinde İbraz Etmemenin Sonuçları...58 II-ÖDEME KAVRAMI GENEL OLARAK ÖDEMENİN AVAL İLE TEMİNİ...62 III- ÖDEME ZAMANI GENEL OLARAK İBRAZ SÜRESİ BAŞLAMADAN ÖDEME İBRAZ SÜRESİ BİTTİKTEN SONRA ÖDEME...72 IV-ÇEKİN ÖDENMESİNDE MUHATAP BANKANIN HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ MUHATAP BANKANIN YÜKÜMLÜLÜKLERİ...73 A- Ödeme Yükümlülüğü...73 B- İnceleme Yükümlülüğü (Özen Borcu)...81 C- Bedelini Ödediği Çeki İade Alma Yükümlülüğü...86 D- Sahte veya Tahrif Edilmiş Çekin Ödenmesinde Muhatap Bankanın Yükümlülüğü...87

6 iv E- Ödememe Yükümlülüğü...97 F- Özel Çek Türlerinde Muhatap Bankanın Sorumluluğu MUHATAP BANKANIN HAK VE YETKİLERİ A- Ödeme Yetkisi B- Bedelini Ödediği Çekin İadesini İsteme Hakkı C- Keşideciye Rücu Hakkı V-ÖDEME ŞEKİLERİ NAKDEN ÖDEME A- Genel Olarak B- Yabacı Para İle Ödeme KAYDEN ÖDEME ÇİZGİLİ ÇEK İLE ÖDEME A- Çizgili Çekin Şekli B- Çizgili Çek Düzenleme Yetkisi C- Çizgili Çek Türleri ve Ödeme Şekli MAHSUP ÇEKİ İLE ÖDEME TEYİTLİ ÇEK İLE ÖDEME GARANTİLİ ÇEK İLE ÖDEME VI- ÖDEMENİN YAPILMASI ÇEKLE İŞLEYEN HESABIN BULUNDUĞU ŞUBEYE İBRAZ ÜZERİNE ÖDEME ÇEKİN MUHATAP BANKANIN DİĞER BİR ŞUBESİNE İBRAZI ÜZERİNE ÖDEME A-Provizyon Alınarak Ödeme Provizyonla Ödeme Talep Edilen Çekin Ödenmeyerek Hamiline İadesi Provizyonla Ödeme Talep Edilen Çekin Provizyon Alınarak Ödenmesi Provizyonla Ödeme Talep Edilen Çekin Geçerliliğinde Şüpheye Düşülmesi Hali Provizyonla Ödeme Talep Edilen Çekin İbrazında Provizyon Alınamaması...135

7 v B- Provizyonsuz Ödeme VII- GEÇERLİ BİR ÖDEMENİN SONUÇLARI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇEKİN ÖDENMEMESİ I-GENEL OLARAK II- ÇEKTE CAYMA VE ÖDEMEYE ETKİSİ GENEL OLARAK ÇEKTEN CAYMA KAVRAMI ÇEKTEN CAYMANIN KOŞULLARI A- İbraz Süresi Geçmiş Olmalı B- İbraz Süresi İçinde Çek Ödenmek Üzere Muhatap Bankaya Usulünce İbraz Edilmemiş Olmalı C- Keşideci Cayma Beyanında Bulunmalıdır ÇEKTEN CAYMANIN SONUÇLARI VE ÖDEMEYE ETKİSİ III-ÖDEME YASAĞI VE ÖDEMEYE ETKİSİ GENEL OLARAK ÖDEME YASAĞI KAVRAMI ÖDEME YASAĞININ KOŞULLARI A- Çekin Keşidecinin veya Üçüncü Kişinin Rızası Hilafına Elden Çıkması B- Keşidecinin Ödemeyi Yasaklayan Talimatı ÖDEME YASAĞININ SONUÇLARI VE ÖDEMEYE ETKİSİ IV-MÜRACAAT HAKLI VE KOŞULARI GENEL OLARAK MÜRACAAT HAKKININ KOŞULARI A- Çekin İbraz Süresi İçinde Ödenmek Üzere Muhatap Bankaya İbrazı B- Çekin Ödenmediğinin Kanunda Öngörülen Şekilde Tespit Edilmesi MÜRACAAT HAKKININ KAPSAMI A- Müracaat Hakkını Hamilin Kullanması Halinde B- Müracaat Hakkını Ödeme Yapan Borçlunun Kullanması Halinde...164

8 vi 4- MÜRACAAT HAKKININ KULLANILMASINDA ZAMANAŞIMI SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT...179

9 vii B. : Bölüm KISALTMALAR CETVELİ Batider Bank.K BK bkz. : Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi : Bankalar Kanunu : Borçlar Kanunu : bakınız C. : Cilt CD. CGK. ÇK. dn. : Ceza Dairesi : Ceza Genel Kurulu : Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun : dipnot E. : Esas numarası GÜHFD. HD. HGK. HUMK. İİK. İstBD. İÜHFM. İTO. : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Hukuk Dairesi : Hukuk Genel Kurulu : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu : İcra ve İflas Kanunu : İstanbul Barosu Dergisi : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası : İstanbul Ticaret Odası İzmBD. : İzmir Barosu Dergisi K. : Karar numarası md. MK. : madde : Medeni Kanun S. : Sayı s. : sahife SPK TC : Sermaye Piyasası Kanunu : Türkiye Cumhuriyeti

10 viii TCMB TD TTK. vd. vb. YargD YİBGK. YİBK. YKD : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Ticaret Dairesi : Türk Ticaret Kanunu : ve devamı : ve benzeri : Yargıtay Dergisi : Yargıtay İçtihadı Birleştirme Büyük Genel Kurulu : Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı : Yargıtay Kararları Dergisi

11 GİRİŞ Ticari hayatta oldukça geniş bir uygulama alanına sahip kambiyo senedi olan çekin ödenmesi hususunu incelediğimiz Çekte Ödeme konulu tez çalışmamızda; konunun niteliği gereği, çeklerin devri ve karşılıksız çek mevzuu hariç olmak üzere, çek ile ilgili hemen tüm hususlar araştırılarak, tez konumuzla bağlantılı olduğu ölçüde bu konulara değinilmeye çalışılmıştır. Diğer kambiyo senetlerinden ayrı olarak, bir ödeme aracı olan ve muhatabı ancak bir banka olan çekin ödenmesi hususu daha farklı bir süreç ve prosedür içermektedir. Bu farklılıklar, çeke has özellikler, havale ilişkisi içinde bulunmakla birlikte çek borçluları arasında olmayan kurumsal bir yapıya sahip, tüzel kişiliği olan muhatabın oynadığı rol ve çek ilgilileri arasında varolan diğer kambiyo senetlerinde nazaran daha karmaşık ilişkiler; çeki ve ödenmesi konusunu tez konusu olarak ele almamızı cazip kılan nedenlerden bazılarıdır. Çek borçlusu olmayan, büyük bir sermayeye, güçlü ve organize bir yapıya sahip olan muhatap banka karşısında, alacaklının (hamilin) yasal düzenlemeler ve konumu itibariyle ödeme konusunda sahip olduğu avantaj ve dezavantajlar da konuyu ilginç hale getirmektedir Çekte ödeme konusunu incelerken öncelikle çek kavramı ele alınmıştır. Çek kavramı; tarihsel gelişimi, iktisadi ve hukuki mahiyeti ve önemi ile birlikte incelendikten sonra, Türk Ticaret Kanunu ve Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi Ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun bakımından ayrı ayrı çekin unsurlarına değinilmiştir. İkinci bölümde ele alınan çekin ödenmesi konusu kapsamında, çekin ödenmek üzere ibrazı konusuna da ayrıntılı olarak değinilmiş olup; tartışmalı hususlar, farklı görüşler de belirtilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Ödeme kavramına ve ödeme zamanı konularına genel olarak değinildikten sonra; çeki diğer kambiyo senetlerinden ayıran en önemli unsurlardan biri olan muhatap bankanın, çekin ödenmesindeki hak ve yükümlülükleri ele alınmıştır. Daha sonra, çekin kendine has ödeme şekilleri tek tek ele

12 2 alınarak incelenmiştir. Çekle işleyen hesabın bulunduğu şube tarafından ve muhatap bankanın diğer bir şubesi tarafından ödemenin nasıl yapılacağı da anlatıldıktan sonra, son olarak geçerli bir ödemenin sonuçları üzerinde durulmuştur. Çalışmamızın son bölümü ise, çekin ödenmemesi mevzuuna ayrılmıştır. Ancak bu bölüm kapsamında daha çok, çekten cayma ve ödeme yasağı konuları, çekte ödemeye etkileri dahilinde ele alınmıştır. Son olarak, çekin ödenmemesi halinde hamilin müracaat hakkı konusuna değinilmiştir. Tez çalışmamız içerisindeki konular irdelenirken, daha çok konuyla ilgili doktrinde tartışmalı olan hususlara değinilmeye çalışılmış; Yargıtay kararlarına da atıflar yapılarak yüksek yargı organının konuya ilişkin değerlendirmelerine de yer vermeye özen gösterilmiştir.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK ÇEK KAVRAMI VE ÇEKİN ÖDENMEK ÜZERE İBRAZI I- GENEL OLARAK ÇEK KAVRAMI Kambiyo senetleri, TTK nda poliçe, bono ve çek olmak üzere tahdidi olarak sayılmıştır. Çekin, TTK. nun Kambiyo Senetleri başlığını taşıyan dördüncü faslında düzenlenmesi, Türk hukukunda kambiyo senedi olarak kabul edilmesi sonucunu doğurmuştur. Çekle ilgili düzenlemelerin kambiyo senetleri başlığı altında poliçe ve bono ile birlikte yer alması doktrinde eleştirilmiştir. Karayalçın a göre; kambiyo taahhüdü birer kredi muamelesi olan poliçe ve bonoda yer alırken, ödeme aracı olan çekin keşidesi, anılan kavrama dahil değildir. Yazara göre; kambiyo senetleri kavramı, İsviçre/Alman hukukundaki gibi dar yorumlanmalı ve sadece bono ve poliçeyi kapsamalıdır. Her üç senedi ifade etmek için ise, eski TTK. ndaki gibi ticari senet terimi kullanılmalıdır. 1 Nitekim mehaz İsviçre Borçlar Kanunu nda, poliçe ve bono Kambiyo Senetleri başlığı altında dördüncü fasılda düzenlenmiş olup; çek ise farklı olarak beşinci fasılda düzenlenmiştir. Poroy/Tekinalp ise, çeki düzenleyen hükümlerde, özel düzenlemeler dışında geniş ölçüde ve doğrudan doğruya poliçe hükümlerine yollama 1 Karayalçın, Yaşar. Ticaret Hukuku III, Ticari Senetler (Ticari Senetler). Ankara, 1990, s

14 4 yapılmasının, çek ile diğer kambiyo senetlerini birbirlerine iyice yaklaştırdığını ve bu sebeple çeki, kambiyo senetleri başlığı altında düzenlemenin isabetli olduğunu savunmaktadır. 2 Kalpsüz e göre, Fransız hukukundan gelen ticari senetler kavramının; poliçe, bono ve çekin yanı sıra. varantı da kapsaması sebebiyle, sadece poliçe, bono ve çek için bir üst kavram olarak ticari senetler kavramını kullanmak doğru değildir. 3 Kanun koyucunun açık düzenlemesi karşısında Türk hukuku bakımından çekin bir kambiyo senedi olmadığını söylemek mümkün değildir. Nitekim bir Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı nda da Çek, Ticaret Kanunu na göre kıymetli evrak mahiyetinde bir kambiyo senedidir. Diğer kambiyo senetlerinde olduğu gibi, çekte de sıkı sıkıya şekle bağlılık esası geçerlidir denilmek suretiyle bu husus vurgulanmıştır. 4 Çeke ilişkin düzenleme yukarıda da belirttiğimiz gibi, esas itibariyle TTK nun kıymetli evrakla ilgili üçüncü kitabının dördüncü faslının üçüncü kısmında md.lerinde yer almıştır. Ayrıca 3167 sayılı Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun da da çekte yapılacak ödemelerle ilgili önemli düzenlemeler yer almaktadır. Yine, TTK nun 730. md.sinde yapılan atıfla, kanunda çekler ile ilgili bazı düzenlemelerde poliçe hükümlerinin uygulanacağı belirtilmiştir. Hakkında düzenleme bulunmayan bir konuda ise önce TTK nun kıymetli evrakı düzenleyen genel hükümlerine sonra da Borçlar Kanunu nun havaleyi düzenleyen hükümlerine çekin niteliği ile bağdaştığı ölçüde başvurmak gerekecektir Poroy, Reha ve Tekinalp, Ünal. Kıymetli Evrak Hukuku. İstanbul, 1998, s.103. Kalpsüz, Turgut, Erem, Faruk ve Çelebican, Gürgan:İktisadi ve Hukuki Yönden Çek.Ankara, Ankara, 1995, s.45 YİBK., T., 92/1 E., 92/5., YKD. 1993, s.663; Öztan, Fırat: Kıymetli Evrak Hukuku(Kıymetli Evrak). Ankara, 1997, s.1033; Reisoğlu, Seza: Türk Hukukunda ve Bankacılık Uygulamasında Çek. Ankara, 1998, s.14. Bununla birlikte doktrinde Kınacıoğlu, BK. nda düzenlenen havale müessesesinin hükümlerinin çeke tatbik olunamayacağı görüşündedir.. Kınacıoğlu, Naci: Kıymetli Evrak Hukuku. Ankara, 1999, s.260

15 5 Çekin tarihi gelişimine bakıldığında, ilk olarak onyedinci yüzyılda İngiliz hukuk sisteminde düzenlediğini görmekteyiz. Fransa da ise ilk kez 1855 tarihli bir yasa ile kabul edilmiştir. Yasanın amacı gelişmekte olan bankacılık sektöründe kaydi para sağlamaktır. Almanya da ise 1908 yılında kabul edilen bir yasa ile çek hakkında ilk düzenlemeler getirmiştir. 6 Kıta Avrupası ülkelerinin milli kanunlarında düzenlenen çeklerin asıl kaynağını 1931 yılında çok sayıda ülkenin katılması ile düzenlenen Cenevre Anlaşması nda kabul edilen Tek Tip Çek Kanunu oluşturmaktadır. Cenevre anlaşmanın tarafı olmamıza rağmen, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından anlaşma onaylanmadığı için ülkemiz açısından anlaşmanın bağlayıcılığı yoktur. Hukukumuzda çekleri düzenleyen TTK ndaki hükümlerin kaynağını ise İsviçre Borçlar Kanunu oluşturmuş, ancak bazı konularda Ticaret Kanunumuz aslından ayrılmalar göstermiştir. 2-ÇEKİN HUKUKİ MAHİYETİ Çekin birinci temel niteliği yukarıda da belirttiğimiz üzere bir kıymetli evrak türü olan kambiyo senedi olmasıdır. Bu sebeple kambiyo senetlerinin özelliklerini taşıyan çek; kanunen emre yazılı olup, şekle sıkı sıkıya bağlı, mücerret bir miktar para alacağının ödenmesi borcunu ihtiva eder. Çek hukuki niteliği itibariyle bir havaledir. Ancak alelade bir havaleden; görüldüğünde ödenecek olması, senet borçlularının kambiyo senetlerine mahsus müracaat hakkına sahip olmaları, kabul yasağı, ibraz süresi içinde çekten cayılamaması, sadece bir banka üzerine keşide edilebilmesi ve çekteki havalenin sadece belli miktar para borcunu içermesi gibi sebeplerden dolayı ayrılır. Bu sebeple çekin mevsuf (hususi veya mücerret ) bir havale olduğu söylenebilir. 7 Keşideci, çek keşide etmek suretiyle hesabının bulunduğu bankadan çek hamiline çekte gösterilen meblağın ödenmesini 6 Reisoğlu, S.: s Domaniç Hayri: Kıymetli Evrak Hukuku (Kıymetli Evrak). İstanbul, 1975, s.368; Kendigelen, Abuzer : Çek Hukuku. İstanbul, 2004, s.32; Reisoğlu, S.:s.13; Kınacıoğlu, N.: s. 260; Kalpsüz, T., Erem, F. ve Çelebican, G. : s. 43 vd.; Öztan, F.: s.1029.

16 6 istemektedir. Keşidecinin bu ödemenin yapılmasını isteme hakkı, banka ile yapmış olduğu çek anlaşmasından doğmaktadır. Çeki elinde bulunduran hamil de lehine yapılan havaleden yararlanmak yetkisini elde etmektedir. Hamil, ödenmeyen çek nedeniyle keşideciye ve diğer çek borçluları olan ciranta ve aval verenlere de müracaat hakkını kazanır. Çek keşide etmekle keşideci, bir yandan muhataba tediye, diğer yandan lehdara kabz yetkisi vermiş olur. Çekte kabul olmadığından, tıpkı kabul olunmamış bir havalenin mühalunaleyhi gibi muhatap da lehdara (hamile) karşı çek bedelini ödemek ile mükelleftir ve ona karşı ancak aralarındaki şahsi münasebetten veya havalenin içeriğinden doğan def ileri ileri sürebilir. Yine havalede olduğu gibi, çeklerde de lehdar (hamil), muhataba ibraz süresi içerisinde müracaat edip çek meblağını alamazsa, keşideciden (ve diğer müracaat borçlularından) alacağını talep etme hakkını haizdir. 3- ÇEKİN EKONOMİK MAHİYETİ VE ÖNEMİ Çek de poliçe gibi bir tedavül senedidir. Ancak poliçenin aksine bir kredi vasıtası olmayıp, bir ödeme vasıtasıdır. Çek ; kural olarak bir borcun ifası amacıyla verilir. Aksini iddia eden, örneğin çekin ödünç, avans veya teminat amacıyla verildiğini ileri süren, bunu ispat etmelidir. 8 Çekin görüldüğünde ödenir olması, çekte vadenin bulunmaması, ibraz sürelerinin kısa tutulmuş olması ve çekte rehin cirosunun yapılamaması çekin bir ödeme aracı olduğunu göstermektedir. Ancak, çek bir ödeme aracı olmakla birlikte, kanuni bir ödeme vasıtası da değildir. Yani çeki para ile bir tutmak mümkün değildir. Zira kanuni ödeme aracı olmamasının yanı sıra, çek hukuken kesin ödeme aracı da değildir. Çekle yapılan ödemenin, borcu ortadan kaldıran bir ödeme - yani ifa- sayılması için, salt çekin kullanılması yetmez. Ödeme aracı olan çekin temsil ettiği paranın alacaklı tarafından tahsil edilmesi ya da alacaklının banka hesabına geçirilmesi gerekir. Ancak o anda borç ifa edilmiş olur. Sahte 8 Tekil, Fahiman : Kıymetli Evrak Hukuku. İstanbul, 1994, s.166; İmregün, Oğuz : Kıymetli Evrak Hukuku. İstanbul, 1998, s.119; Kendigelen, A. : s.34.

17 7 çek düzenlenmesi veya çekte tahrifat yapılması paraya oranla daha kolay olduğu için, çek hamili çek bedelini almama tehlikesi ile de karşı karşıyadır. Çek aslında banka parasının tedavülünü sağlamaktadır. Çek kullanmak suretiyle keşideci, para yatırdığı ve çek karnesi aldığı bankayı bir kasa gibi kullanmaktadır. Çek ile yapılan ödeme nakit ile yapılan ödemeye göre çok daha kolay ve süratlidir. Para sayma külfetini ortadan kaldırdığı gibi, sayma aşamasındaki yanlışlıkların da önüne geçilmektedir. Çek ile ödeme yapan, para taşımanın doğurduğu çalınma ve kaybolma gibi risklerden de kurtulmuş olmaktadır. Çek ile ödeme yapanın, bir uyuşmazlık halinde ödemeyi yaptığını ispat etmesi de daha kolay olacaktır. Çekin ödenmek üzere bankaya ibrazı ve ciro edilmesi gerektiği için, keşideci hesabından yapılan ödemenin delili de elde edilmiş olur. Bütün bunlara ek olarak ödemelerini çek ile yapanlar, banka faizinden de yararlanmak suretiyle parasını değerlendirme imkanını da elde etmiş olur. Çek kullanılmasının banka açısından da faydaları vardır. Banka, nezdinde hesap açıp belli bir parayı bloke ettiği için, bu parayı kullanma, kredi isteyenlere yönlendirerek kar elde etme imkanına da kavuşur. Ayrıca ödemelerde kaydi para kullanıldığı zaman bankaların likiditelerini devam ettirebilmek için kasalarında tutmak zorunda oldukları nakit paranın asgari miktarı azalacak ve banka açısından likidite maliyeti düşecektir. Çek kullanımı tedavül hacmini genişletmekle birlikte nakit kullanımı da azaltmaktadır. Para basım ve arzı da devlet için bir gider kalemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Çek, nakit ihtiyacını azalttığı ve paranın eskimesini engellediği için yeni para basımının da önüne geçilmektedir. Ayrıca kaydi para arttığı ölçüde parasal akımların ekonomi dışına sızması azalacaktır. Bu da para politikasının daha etkin ve süratli şekilde gerçekleştirilmesi ve izlenmesini mümkün kılmaktadır. Mevduat olağan

18 8 karşılıklarını saptamaya yetkili olan makamlar, para arzını ekonominin gereklerine göre ayarlayabileceklerdir. 9 4-ÇEKİN UNSURLARI A-TTK na Göre Çekin Unsurları Çekin geçerli olabilmesi için kanunda belirtilen şekil şarlarına uygun olarak düzenlenmesi gerekir. TTK nun 692. md.si çekte bulunması gereken unsurları belirtmiştir. Bu unsurlarından birinin dahi bulunmaması halinde, diğer unsurlar bulunsa bile ilgili senedin çek ve kıymetli evrak olarak nitelendirilmesi mümkün değildir. Duruma göre havale veya yazılı delil başlangıcı sayılabilir. 1-Mutlak Zorunlu Unsurlar a- Çek Kelimesi Bir senedin çek sayılabilmesi için öncelikle çek kelimesini ihtiva etmesi gerekecektir (TTK md. 692/1). Senet başka bir dilde yazılmış ise, çek kelimesinin de o dildeki karşılığının yazılması gerekir. Eğer birden fazla dil çek metninde yer alıyorsa, ödeyiniz kelimesi hangi dilde yazılmışsa, çek kelimesinin de o dilde yazılması gerekmektedir. 10 Çek kelimesi senet üzerine hiçbir kısıtlama yapılmadan aynen yazılmalıdır. Çek kelimesinin senedin neresine yazılacağı konusunda ne TTK nunda ne de 3167 sayılı ÇK nda bir düzenleme yoktur. Bununla birlikte 9 10 Muhittin, Bilget: Çekler, teori -işleyiş -uygulamadaki sorunlar- öneriler, Maliye Dergisi 1981, s Domaniç, H.: Kıymetli Evrak, İstanbul, 1975, s.370 ; Malkoç, İsmail ve Güler, Mahmut: Çek Yasası ve Çekle İşlenen Suçlar. Ankara, 1990, s. 24; Karayalçın, Y.: s. 268.

19 9 gerek Cenevre Yeknesak Anlaşması hükümleri gerekse mehaz kanunda çek kelimesinin senet metninde yer alması gerekliliği açıkça vurgulanmıştır. Bu doğrultuda, yeni TTK tasarısı md.780/1,b.a hükmü mehaz kanuna uygun olarak yeniden çevrilmiş ve hüküm senet metninde çek kelimesini ve eğer senet Türkçe den başka bir dilde yazılmışsa o dilde çek karşılığı olarak kullanılan kelimeyi şeklinde düzenlenmiştir. Çek kelimesini ihtiva etmeyen bir senet; eğer açıkça emre yazılı ise ve ibrazında ödenmek üzere düzenlenmişse, emre yazılı havale hükmündedir. 11 b- Belirli Bir Bedelin Kayıtsız Şartsız Ödenmesi İçin Havale Çekin belirli bir meblağın kayıtsız şartsız havalesini ihtiva etmesi gereklidir (TTK md. 692/2). Havalenin ödenmesi, örneğin bir karşı edimin ifası şartına bağlanamaz. Misli bir eşya veya kıymetli evrak da çek lehdarına havale edilemez. Bedelin belirli olması gerektiğinden, 200 TL veya 100 Euro ödeyiniz diye alternatifli bir bedel yazılmaz. 12 Buna karşılık, 100 Euro ya da karşılığı TL ödeyiniz şeklinde bir bedel yazılabilecektir. 13 Çeke decredilecek bir faiz kaydı da, çekin görüldüğünde ödenecek bir evrak olması, ödeme aracı olması ve çekteki ibraz sürelerinin oldukça kısa olması sebebiyle, geçerli değildir. (TTK md. 668). Çeke havale niteliğini veren ise ödeyiniz kelimesidir. Çek meblağı yabancı bir para ile ifade edilmiş olabilir. Senetteki yazıyla ve rakamla yazılan bedeller arasında fark var ise, yazı ile gösterilen bedel esas alınacaktır. Senette yalnız rakamla yalnız yazı ile müteaddit defalar farklı bedeller yazılmışsa en düşük miktarda olana itibar edilir (TTK md atfıyla TTK md. 588) Bahtiyar, Mehmet: Kıymetli Evrak Hukuku. İstanbul, 2003, s.106 ; Karayalçın, Y.: s.277 ; Öztan, F.: s.1060 ; Kendigelen, A.: s ; Ancak Göle ve Domaniç, senedin adi havale sayılması görüşündedir. Bkz Göle, Celal: Çek Hukuku, Ankara, 1989, s.14; Domaniç H.: Kıymetli Evrak, s.379 Poroy, R. ve Tekinalp, Ü.: s 118; Kınacıoğlu, N.: s. 104; Göle, C.: s.16; Karayalçın, Y.:s.104. Göle, C.: s. 16; Kınacıoğlu, N.: s.106 ; Kalpsüz,T., Erem, F. ve Çelebican,G.: s. 57.

20 10 c- Ödeyecek Kimsenin (muhatabın) Adı ve Soyadı (ticaret ünvanı) Türk mevzuatına göre muhatap ancak bir banka olabilir (TTK md. 694/1) sayılı Bankacılık Kanunu yürürlüğe girmeden önceki dönemde özel finans kurumları nın da çeklerde muhatap olabileceği kabul edilmişti. Ancak 5411 sayılı Bankacılık Kanunu hükümleri uyarınca özel finans kurumlarının katılım bankası olarak kurulabileceği, mevcut özel finans kurumlarının da katılım bankası olarak yeninde yapılandırılmaları öngörülmüştür (Bnk. K. md.169/2). Çeki ödeyecek kimsenin ancak bir mevduat veya katılım bankası olması sebebiyle; kanundaki ödeyecek kimsenin adı ve soyadı şeklindeki düzenleme doktrinde eleştiri konusu olmuştur. 14 Yeni TTK tasarısında da bu eleştiriler dikkate alınmış ve md.780/1,b.c hükmü ödeyecek kişinin, muhatabın ticaret ünvanı şeklinde düzenlenmiştir. Türkiye de ödenecek bir çek bankalar dışında, tüzel veya gerçek kişiler üzerine keşide edilmişse, aranan diğer tüm şartları içerseler bile sadece bir havale hükmündedir (TTK md. 694/2). Çekte muhatabın adının gösterilmesi yeterli olup; bankanın uydurma ve gerçekte olmayan bir banka olması, çekin geçerliliğini etkilemez Kalpsüz T., Erem, F. ve Çelebican, G.: s.52; Erol, A. Nevzat:Takip Hukukunda Kambiyo Senetleri(Poliçe-Bono-Çek Ve Bankacılık Hukuku).Ankara 1971 s.179; Poroy, R. ve Tekinalp, Ü.: s.244. Ancak Öztan, çekte ödemelerin ödeme yeri kanununa tabi olması (TTK md. 727) ve bazı ülkelerde gerçek kişiler üzerine de çek keşide edilebilmesine izin verilmesi nedeniyle, kanun koyucunun ticaret ünvanı yerine ad ve soyadını kelimelerini tercih ederek, tamamen bu fiili durumu göz önünde bulundurduğunu ileri sürmektedir.öztan, F. s Aynı görüşte bkz. Pulaşlı, Hasan: Kıymetli Evrak Hukuku. İstanbul, 1992, s.158; Bahtiyar,M.: s.107; Reisoğlu, S.: s.51. Arslanlı, Halil: Ticari Senetler. İstanbul, 1954, s.50; Kınacıoğlu, N.: s.264; Karayalçın, Y.: s.268.

21 11 d- Keşide Tarihi TTK 692/5 md.sine göre, keşide tarihi çekte gösterilmesi gereken zorunlu unsurlardandır. Keşide tarihinin yazılmamış olması halinde senedin çek niteliği kazanması mümkün değildir. Keşide tarihinin bulunması, ibraz süresinin hesabında, keşidecinin tasarruf yetkisine veya kambiyo ehliyetine sahip olup olmadığının tespitinde, temsilcinin temsil yetkisini haiz olup olmadığının belirlenmesinde önem arz etmektedir. Keşide tarihinin gerçeğe uygun olması gerekmezse de, belirli ve mümkün bir tarih olması gerekir. Yani, çekin gerçekte keşide edildiği tarihten farklı bir tarih ihtiva etmesi çeki geçersiz hale getirmez. Önemli olan bir keşide tarihinin olmasıdır. Ancak mesela ciro tarihinden sonraki bir tarihe rastlayan keşide tarihi senedi geçersiz kılacaktır. 16 Şubat ayı dışında, 31 gün çekmeyen diğer tüm aylar için, senet üzerindeki ayın 31 ini gösteren tarihin o ayın son günü, 29 Şubat tarihini de eğer o yıl Şubat ayı 28 gün çekiyorsa 28 Şubat olarak anlaşılarak, bu şekildeki bir keşide tarihinin çeki geçersiz hale getirmeyeceği hususunda yerleşmiş Yargıtay İçtihadı da kanaatimizce yerindedir. 17 Bununla birlikte 30 Şubat, 31 Şubat gibi imkansız bir tarih taşıyan çeklere ilişkin olarak Yargıtay ın bu gibi senetlerin çek hükmünde sayılmayacağına dair kararları mevcuttur. 18 TCMB da tarih ve sayılı yazısı ile 30 Şubat gibi bir günün bulunmaması nedeniyle imkansız bir tarih taşıyan bu gibi çeklerin çek niteliğini haiz olmayacağını belirmiştir. Ancak daha sonra HGK.nca bono ile ilgili olarak verilen ve çekleri de kapsayan bir Karayalçın, Y.: s 110. CGK., T., 1995/ E., 1996/13 E., İzmBD. 1996/2, s.149 vd.; 10. CD., T., 4024 E., 4497 K., YKD. 1995, C.21, S.8, s.1331 vd. 10. CD., T., E., K., YKD. 1993, C.19, S.2, s ; 10.CD., T., 1820 E., 2053 K., YKD. 1997, C.23, S.1, s.140 vd.

22 12 kararda, bononun keşide tarihinin 30 Şubat 1997 olarak yazılmış olması halinde, bu belgenin bono olmadığını kabul etmenin aşırı şekilcilik olacağı, Şubat ayının 30. günü söz konusu olmaz ise de, keşide tarihinin bu şekilde gösterilmesinin yanılgıdan kaynaklandığı, bu halde keşide tarihini Şubat ayının son günü olarak kabul etmenin gerektiği belirtilmiştir. 19 Yine aynı doğrultudaki bir CGK kararında da özetle, takvimde hiç bulunmadığı için imkansız sayılan bir tarihin keşide tarihi olarak yazılması halinde, çekin geçersiz olduğu; ancak keşide tarihinin gün hanesine ilgili ayda bulunmamasına rağmen diğer aylarda varolan bir tarihin yazılmasının maddi yanılgıdan kaynaklandığı ve çekin o ayın son günü keşide edildiğinin kabulünün gerekli olduğu vurgulanmıştır. 20 Her ne kadar kambiyo senetleri sıkı sıkıya şekle bağlı senetler ise de, özellikle kötüniyetli keşidecilere karşı hamili korumak için kanaatimizce Yargıtay ın bu son görüşü yerindedir. Ama CGK kararında da belirtildiği üzere takvimde hiç bulunmayan, örneğin 33 Eylül, 36 Kasım gibi bir keşide tarihini taşıyan çekin de geçersiz kabul edilmesi yerindedir. Bunun gibi, yıl olarak örneğin 1996 yerine 96 ya da 996 yazılı çekleri de geçerli saymak mümkündür. Yeterki keşide tarihi gün-ay-yıl olarak tereddüte yer vermeyecek derecede açık olsun. 21 Keşide tarihi olarak gösterilen tarihin, esasen çekin gerçekten düzenlediği tarih olması gerekmez. TTK md. 707/I in ikinci cümlesinde, keşide günü olarak gösterilen günden önce ödenmek üzere ibraz olunan bir çekin ibraz günü ödeneceği, bu hususa aykırı bir kaydın yazılmamış sayılacağı belirtilmiştir. Keşide günü yazılmamış bir senet, diğer tüm unsurları ihtiva etse bile çek olarak nitelendirilemez. Böyle bir senet hamile yazılı değilse adi havale HGK., T., 2000/ E., 1076 K. Kazancı İçtihat Bilgi Bankası. CGK., T., 200 E., 218 K., YKD. 2006, C.32, S.2, s.329. Aksi görüşte olan İmregün e göre bu halde çek geçersizdir. İmregün. O.:s.49-50

23 13 hükmündedir. 22 Hamile yazılı ise, bir havale veya adi borç ikrarı olarak dahi kabul edilemez; yazılı delil başlangıcı sayılır. 23 Takvimleri farklı iki yer arasında çek keşide edildiği takdirde keşide günü ödeme yeri takviminin mukabili gününe irca olunur (TTK 709). e- Keşidecinin İmzası Çekte keşidecinin imzasının da bulunması gereklidir (TTK md.692/6).imzanın, el yazısı ile senedin ön yüzüne atılmış (TTK md. 730/1- b.19. atfı ile TTK md. 668/I ) ve keşidecinin yazılı beyanlarını kapsayacak şekilde olması gerekir. 24 Çek üzerinde el ile atılmış ve keşideciye izafe edilebilecek bir imzanın bulunması yeterli olup; bu imzanın gerçekte keşideci ya da temsilcisine ait olmamasının, imzaların istiklali ilkesi gereğince (TTK md. 589), çekin geçerliliğine bir etkisi yoktur. El yazısı ile atılması gerekli olan imza yerine keşideci, parmak basmak suretiyle ya da tasdik edilmiş bir işaret, mühür veya benzeri araçlarla çek imzalayamaz. El yazısı ile imza atma imkanı bulunmayan özürlü kişilerin bizzat çek düzenlemeleri mümkün değildir ( TTK md. 730/1-b.19 atfı ile TTK md. 668/2). Amaların imzalarının ise onaylanması gerekir ( TTK md. 730/1-b. atfı ile TTK md. 668/3). Keşidecinin ehliyeti, tüzel kişiler adına çek keşide edilmesi ve ticaret şirketleri adına çek tanzimiyle ilgili konularda, MK un kişiler hukuku, BK nun Şimşek, Edip: Hukukta ve Cezada Ticari Senetler, Bono-Çek-Poliçe. Ankara, 1982, s.909; Gürbüz, A. Hulusi: Ticari Senetlerin İptali Davaların ve Ticari Senetlere Özgü Sorunlar. İstanbul, 1984, s.251; Öztan, F.: s.1052; Kendigelen, A.: s HD T., 1277 E., 1363 K., Gürbüz, A. H.; s.252; Domaniç, H.: Kıymetli Evrak. s.380. İmregün, O.: s. 126 ; Reisoğlu, S.: s.43; Kınacıoğlu, N.: s. 110; Deryal, Yahya.: Ticaret Hukuku. Trabzon 2004.s 497.

24 14 temsile ilişkin hükümleri ve TTK nun ticaret şirketlerine ilişkin düzenlemelerine de dikkat etmek gerekir. 2- Alternatif Zorunlu Unsurlar a-ödeme Yeri TTK 692/4. md.sine göre, çekte ödeme yerinin de gösterilmesi gereklidir. Ödeme yeri gösterilmemişse, muhatabın adı yanında gösterilen yer, ödeme yeri sayılır. Eğer böyle bir yer de gösterilmemişse, çek; muhatabın iş merkezinin bulunduğu yerde ödenir (TTK md. 693/2). Muhatap bankanın iş merkezinin bulunduğu yer ticaret sicilinden tespit edilebilir. İş merkezi teriminin muhatap bankanın merkez şubesi olarak anlaşılması gerekir. Buradan da anlaşılacağı üzere, ödeme yerinin yazılmamış olması çekin geçerliliğine etkili değildir. Çekte muhatap bir banka olduğu için, iş merkezi yasa gereği vardır. Ayrıca 3167 sayılı ÇK md. 3 uyarınca, çek hesabının bulunduğu şubenin adı, zaten muhatap bankanın adının yanında yazılmaktadır. Ödeme yerinin tespiti; çeke hangi ülke kanununun uygulanacağının ve TTK 708. md.sinde düzenlenen ibraz sürelerinden hangisinin cari olacağının tespiti bakımından önemlidir. b- Keşide Yeri Keşide yerinin çekte gösterilmemiş olması ilk planda çeke geçersiz hale getirmez. Bu durumda keşidecinin ad ve soyadı yanında bulunan yer, keşide yeri sayılır (TTK md. 692/3). Ancak keşidecinin adı soyadı veya imzası yanında da herhangi bir yer gösterilememişse, o senet çek vasfını kazanamaz.

25 15 Çek birden fazla kimse tarafından düzenlenmişse, bunlardan her birinin adı ve soyadının yanında yazılı olan yerlerden hangisinin keşide yeri sayılacağı hususunda kanunda bir düzenleme yoktur. Keşide yerine bağlanan sonuçlar ve keşide yeri olmayan bir senedin çek vasfı kazanamayacağı dikkate alındığında, çekte birden fazla keşide yeri gösterildiği taktirde senedin çek olarak nitelendirilemeyeceğinin kabulü gerekir. 25 Önemli olan çekte belirli bir keşide yerinin gösterilmesi olup; bu yerin gerçeğe uygun olması şart değildir. 26 Keşide yerinin belli ve mümkün bir yer olması yeterlidir. Gerçekte keşide edilen yerin yazılması da şart değildir. Keşide yerine kısaltılarak yazılması, nerede keşide edildiğinin hiçbir şüpheye yer vermeden anlaşılır olması halinde geçerlidir. Örneğin Ank. İst. gibi. Ancak, İzm. Ant. gibi kısaltmalar İzmit mi İzmir mi veya Antalya mı Antakya mı olduğu net olarak belli olmadığından geçersizdir. YİBK nda da, çeklerde keşide yerinin hiçbir duraksamaya yer vermeyecek şekilde anlaşılabilir olması koşulu ile kısaltmış olarak yazılması halinde, çekin sadece keşide yerinin kısaltılmış olarak yazılmış bulunmasının çeki geçersiz kılmayacağı belirtilmiştir. 27 Keşide yeri olmayan bir senet; hamile yazılı değilse adi havale hükmünde olup, kambiyo senetlerine mahsus takip yolu ile veya genel haciz yolu ile takip edilemez. 28 Hamile yazılı olarak düzenlenmişse yazılı delil başlangıcı sayılacaktır Kalpsüz T., Erem, F. ve Çelebican, G.:.s 65; Öztan, F.: s.1056; Malkoç, İ. ve Güler, M.: s.207. Kendigelen, A.: s.86; Öztan, F.: s.1056; Reisoğlu, S.: s.39. YİBGK., T., 1992/1E., 1992/5 K.,YKD. Mayıs 1993, C.19, S.5, s.663 vd. Kınacıoğlu, N.: s.266; 12. HD., T., 4642 E., 5077 K., Batider, C.XIII, S.3-4, s.326 vd; 12. HD T., 2478 E., K., YKD. 1997, C.14, S.3, s HD., T., 155 E., 694 K., Ertekin, Erol ve Karataş, İzzet: Uygulamada Ticari Senetler Hukuku. Ankara, 1992, s.209. Ancak Öztan bu halde de senedin havale sayılması gerektiği görüşündedir. Bkz. Öztan, F.: s.1055, dn HD., T., 155 E., 694 K., Ertekin, Erol ve Karataş, İzzet: Uygulamada Ticari Senetler Hukuku. Ankara, 1992, s.209. Ancak Öztan bu halde de senedin havale sayılması gerektiği görüşündedir. Bkz. Öztan, F.: s.1055, dn.70.

26 16 B-Çek Kanunu na Göre Çekin Unsurları TTK.nun 692. md.sinde çekin ihtiva edeceği unsurlar sayılmıştır. Bu unsurların bulunmaması halinde senet, çek hükmünde sayılmaz. Bununla birlikte bir takım unsurların (alternatif zorunlu unsurlar) bulunmamasının çeki geçersiz hale getirmeyeceği de TTK 693. md.den anlaşılmaktadır sayılı ÇK da şekle ilişkin birtakım düzenlemeler getirmiştir. Karşılıksız çeklerin sayısının artması, buna karşılık, cezai ve hukuki, özellikle de cezai müeyyidelerin yeteriz kalması karşısında, çekin ödeneceği hususunda güven ihdas etmek ve bu yolla çek uygulamasının yaygınlaştırılmasını sağlamak üzere çıkarılmış olan Çek Kanunu (ÇK md.1/1); TTK.nun çekle ilgili hükümlerini değiştirmek için değil, boşluklarını doldurmak için hazırlanmıştır. (ÇK. md.1/2). Kanunun ana ilkesi, çekin yaygınlaşmasını sağlamaktadır. ÇK nun şekle ilişkin düzenlemeleri, çek karneleri başlığı altında 3. md.de yer almaktadır. Maddede yer alan hususların çekte bulunmasının zorunlu olup olmadığı, çeki geçersiz kılıp kılmayacağı doktrinde tartışmalıdır. ÇK md. 3/2 nin ikinci cümlesine göre, Çek defterlerinin her yaprağına, çek hesabının bulunduğu şubenin adı, hesap numarası ve hesap sahibinin vergi kimlik numarası hariç olmak üzere, bunların yazılmamış olması ve bankalara baskı şekline ilişkin esaslara aykırı davranılması çekin geçerliliğini etkilemez. Yine ÇK md. 3/3 hükmüne göre, Türk Ticaret Kanunu nun 692. maddesinde belirtilen unsurları taşımayan senetler bu Kanun kapsamında kabul edilmez; ancak ayın Kanun un 693. maddesi hükmü saklıdır. Bu düzenlemelerden de hareketle doktrinde çoğunluk, hesabın bulunduğu şube adı ve hesap numarası unsurlarının, çekte geçerlilik şartı olmadığı ve fakat hesap sahibinin vergi kimlik numarasının çekin geçerlilik şartı olduğu, bulunmamasının çekin geçerliliğini etkileyeceği yönünde görüş

27 17 bildirmektedir. Bu görüşün taraftarlarınca, ÇK md.3 hükmü ile sadece çekle yapılacak ödemelerde bir kolaylık sağlanması amacının izlendiği, maddenin getirdiği yükümlülüğün keşideciye değil, sadece muhatap bankaya yüklendiği ileri sürülmektedir. 30 Hesabın bulunduğu şubenin adı ve hesap numarasının bulunmamasının senedin çek olarak nitelendirilmesine engel teşkil etmemekle birlikte, karşılıksız çeke ilişkin cezai sorumluluk bakımından bu iki unsurun varlığının zorunlu olduğu da savunulmaktadır. 31 Bununla birlikte, doktrinde bir kısım yazar, ÇK md.3 ile bankalara yüklenen mecburiyetin ihlalinin, aynı Kanun un 15. md.si ile müeyyideye bağlanmasından hareketle, bir ceza hükmüne uymamanın, emredici kurallara uymama sonucu geçersizlik yaratacağı (BK md.19) görüşünü ileri sürmektedir. 32 Reisoğlu na göre, kambiyo senetlerinde sıkı şekilciliğin hakim olması da bu sonucun kabul edilmesinde önemli bir etkendir tarihli bir YİBK nda da Çekin zorunlu unsurları TTK nun md.lerinde gösterilmiştir sayılı Çek Kanunu nun 3. md.si de dikkate alındığında, a) Banka tarafından mevzuattaki tanıma uygun şekilde bastırılmış çek yaprağı olması, b) Bu çek yaprağının çek kelimesini, c) Hesabın, bulunduğu muhatap banka şubesinin adı ve keşidecinin hesap numarasını, ç) Kayıtsız şartsız bir bedelin ödenmesi için havalesi d) Keşide gününü ve keşide yerini ihtiva etmesi zorunludur. 34 denilerek ÇK md. 3 deki unsurlar zorunlu kabul edilmiştir. 30 Bozer, Ali ve Göle, Celal: Kıymet Evrak Hukuku. Ankara, 2004, s ; Kendigelen, A.: s.93; Öztan, F.: s.242 (2004 basım); Göle, C.; s.31; Güngör, Şener. ve Kaya Mustafa:: Çek Suçları, Ankara s.88-89; Malkoç, İ. ve Güler, M.: s.28; Öztan, F.: s.1066, 1067; Domaniç, Hayri: Türk Ticaret Kanunu Şerhi, C.4, Kıymetli Evrak Hukuku Ve Uygulaması ( Şerh ). İstanbul 1990, s.564; Tekil, Fahiman: Kıymetli Evrak Hukuku.İstanbul s ; İmregün, O.: s.21 dn.8.;eriş,gönen: Yeni Çek Yasası Işığında Uygulamalı Çek Hukuku ( Çek ). Ankara 2003.s.718; Deryal, Y.:s Göle Celal: 3167 Sayılı Kanuna Göre Çekin Unsurları ve Şekli, Prof. Dr. Yaşar Karayalçın a Armağan. Ankara, 1998, s.242(çekin Unsurları); Öztan F., s.1068; 32 Donay, Süheyl: Son Değişikliklerle Çek. Kırklareli-Vize, 1990, s.13; Reisoğlu, S.: s.31;poroy,/tekinalp de aynı görüşü maddenin kenar başlığının çek defteri olması,maddenin geçerlilik ögeleri öngören bir madde olmaması ve çek defterini bastırmakla görevli bankaların ihmallerinin sonucunun çek defteri sahibi ve çek hamillerine yüklenemeyeceği gerekçelerine dayanarak savunmaktadır.poroy, R. ve Tekinalp,Ü.:s Reisoğlu, S.: s YİBK., T., 1992/I E., 1992/5 K., YKD., Mayıs 1993, s.663.

28 18 Kanaatimizce, Ç.K. md.3 deki şube adı ve hesap numarasına ilişkin düzenleme, TTK ndaki çekin unsurlarını düzenleyen hükümlere (TTK md ) bir ekleme yapmayıp, sadece çekle ödemelere ilişkin olarak bankalara yüklenen bir mükellefiyettir. Söz konusu unsurların bulunmamasını ÇK nda öngörülen karşılıksız çeke ilişkin cezai müeyyidenin uygulanmasına engel olarak gören görüşe de iştirak etmemekteyiz. Çekin unsurlarını hukuki ve cezai bakımdan ayrı ayrı ele almak doğru değildir. Zaten ÇK md. 3/3 hükmü TTK 692. md. hükmü saklı kalmak kaydıyla TTK 692. md. de öngörülen unsurları taşımayan senetlerin bu Kanun kapsamında sayılmayacağı belirtilmekle mesele açıklığa kavuşturulmuştur. Ayrıca matbu çek formlarının kullanılmasını zorunlu kabul eden yukarıda belirttiğimiz 1992 tarihli YİBK na katılmıyoruz. Öztan ın da dediği gibi Matbu formların kullanılmasını, çek anlaşmasıyla bankalar bir ödeme şartı olarak keşideciye yüklemektedir. Ancak, muhatap bankanın, kendi matbu formu kullanılmadan, mesela alelade bir kağıt üzerine yazılmış çeki ödemesi halinde de, bu ödeme geçerlidir. Yeter ki, böyle bir çeki almayı kabul eden bir kimse çıksın 35 Kambiyo ilişkisine girmesi mümkün bile olmayan bankaya bazı mükellefiyetler yükleyip, bunlara riayetsizliğin Türk Ticaret Kanunu açısından çekin geçersizliğine yol açacağını kabul, işin esası yönünden de isabetli değildir. 36 Yine, TTK 695/I e göre, muhatap ve keşideci arasında geçerli bir çek anlaşmasının bulunmaması bile, TTK 692 ve 693 de belirtilen bütün unsurları taşıyan bir senedin çek olarak nitelendirilmesine engel oluşturmadığına göre, matbu çek formu kullanmak zorunlu kabul edilmemelidir. 37 ÇK nda çeklerin geçerliliği açısından açıkça TTK 692 ve 693 e atıf yapılması (ÇK md.3/3) ve Öztan, F.: s Aynı görüşte bkz., Çolak, Haluk, Özdemir, Kenan ve Hız, Yüksel; Açıklamalı- Gerekçeli-İçtihatlı Çek Kanunu Uygulaması ve İlgili Mevzuat. Ankara, 2003, s.14; Göle, C.:Çek. s.71; Güngör, Ş. ve Kaya, M.: s.26; Domaniç, H.: Şerh. s.564; Kendigelen, A.: s.64-65; Doğanay,İ.:TTK Şerhi, 2.Cilt,İstanbul 2004,s.2100; Poroy, R. ve Tekinalp,Ü.:s.294 Kendigelen, A.: s.65. Kendigelen, A.: s.65

29 19 bankalarca baskı şekline ilişkin esaslara aykırı davranılmasının çekin geçerliliğini etkilemeyeceğinin belirtilmesi (ÇK md. 3/2) de bu görüşü doğrulamaktadır. Fakat doktrinde bazı yazarlar, bankalar tarafından bastırılan çek yapraklarının kullanılmasının zorunlu olduğunu kabul etmektedir. 38 Hesap numarası ve şube adının bulunması zorunlu unsur olmamakla birlikte, hesap sahibinin vergi kimlik numarasının yazılı olmaması, çekin geçerliliğini etkileyecektir (ÇK md. 3/2). Söz konusu düzenlemenin; çekin tedavül güvenliğini zedeleyeceği, çeklerin geçersizliği ihtimalini artıracağı ve vergiye ilişkin kaygılarla bir özel hukuk kurumuna bu şekilde düzenlemelerin eklemesinin yanlış olacağı yönündeki eleştirilere 39 katılmakla birlikte, hesap sahibinin vergi kimlik numarasının bulunmasını çekin mutlak zorunlu unsuru olduğu kanaatindeyiz. 40 Hesap sahibinin vergi kimlik numarasının çekte bulunması gereken zorunlu bir unsur olup olmadığına ilişkin olarak HGK verdiği bir kararda özetle, TTK nun 692. md.sinde ise çekte bulunması gerekli zorunlu unsurlar açıkça belirlenmiş olup vergi kimlik numarasının çeklere yazılması zorunlu unsur olarak gösterilmemiştir Sayılı Yasa, çek hamillerinin korunması ve çekle ödemelerin düzenlenmesine ilişkin 3167 sayılı Yasa da değişiklik yaptığından TTK nun 692. maddesini değiştirir mahiyette değildir. Bu nedenle TTK 692. md.sindeki unsurları taşıyan çekler kambiyo senedi niteliğinde olup vergi kimlik numarasının çek defterinin yapraklarında yazılmaması anılan özel yolla takip yapılmasına engel teşkil etmez. şeklinde hüküm kurmuştur Tekil, Müge: Çekte Muhatap Bankanın Hukuki Sorumluluğu. İstanbul, 1992, s.17; Kınacıoğlu, N.: s.270; Donay, S.: s.9 vd.; Reisoğlu, S.: s.48-49; Kendigelen, A.: s.94-95; Öztan, F.: Kıymetli Evrak (2004 basım): s.242 Yasa yürürlüğe girdikten sonra yeni çek defterinin bastırılmasının zaman alacak olması, tedavüle çıkmış ileri tarihli çeklerin bulunması sebebiyle sorunun çözümü için, 4814 Sayılı Yasanın yürürlüğe girmesinden sonra açılan hesaplarla ilgili çekler için değişikliğin geçerli olacağına ilişkin Eriş in fikri kanaatimizce de yerindedir. Eriş, G.: Çek.s.719 HGK.., T., 2005/ E., 2005/363 K.

30 20 İlgili kararın gerekçeleri arasında, ilk olarak, ÇK 3/3. md.si ile, TTK 693. md. hükmü saklı kalmak üzere, TTK 692. md.sinde sayılan unsurları taşımayan senetlerin 3167 sayılı Yasa kapsamında sayılmayacağının yazılı olması gösterilmiştir. Buradan hareketle bir senedin ÇK kapsamında sayılabilmesi için, TTK 692. md.sindeki unsurları taşımasının gerekli ve yeterli olduğu belirtilmiş ve TTK 692. md.de çekin unsurları arasında hesap sahibinin vergi kimlik numarasının yazılı olması şartının bulunmaması sebebiyle bir geçerlilik unsuru olmadığı belirtilmiştir. Kararın asıl dayanak noktası ise, ÇK nun amacıdır. ÇK md.1 den de hareketle; söz konusu kanunun asıl olarak, bir senedin hangi koşullar altında çek olarak kabul edileceğiyle ilgilenmediği, ilgili kanun hükümleri ile hukuken geçerli olan bir çekin kullanılmasıyla ilgili esasların, çek hamillerinin korunmasına ilişkin önlem ve yaptırımların düzenlendiği belirtilmiştir. Çekin zorunlu unsurlarına ilişkin düzenleme yapmanın, bu kanunun amaç ve kapsamı dışında olduğu vurgulanmıştır. Kararda ayrıca, 4814 sayılı Kanun ile değişik 3. madde ile keşidecinin vergi kimlik numarasının, sadece ÇK nun düzenleme ve uygulama alanıyla sınırlı biçimde, çekin geçerlilik koşulu olarak öngörüldüğü ve düzenlemenin asıl hedefinin çek karnelerini bastıran bankalar olduğu da belirtilmiştir. Ancak kanaatimizce, yukarıda da belirttiğimiz gibi yasal düzenleme karşısında, hesap sahibinin vergi kimlik numarasının çek üzerinde yer alması zorunlu bir unsurdur. Kanun koyucu ÇK md. 3/2 de.hesap sahibinin vergi kimlik numarası hariç olmak üzere bunların yazılmamış olması. çekin geçerliliğini etkilemez. demek suretiyle iradesini açık ve net bir şekilde ortaya koymuştur. Bu iradenin isabetli olup olmaması, subjektif değerlendirme bakımından kanunu uygulayacak olanlarca haklı bulunup bulunmaması ayrı bir konudur. ÇK 3/3 ile, TTK nun 692. md.sine atıf yapılmış olması da durumu değiştirmez. Zira ÇK 3/2 de yer alan hesap sahibini vergi kimlik numarasının bulunması zorunluluğu, TTK ndaki şekle ilişkin düzenlemeye bir ekleme niteliğindedir.

31 21 C- Çekin İhtiyarı Unsurları Bir senedin çek olarak nitelendirilebilmesi için yukarıda saydığımız mecburi unsurların bulunması yeterlidir. Bunların yanı sıra, tarafların isteği üzerine çeke decredilebilecek kayıtlar da vardır. Bu kayıtlar çekin ihtiyari muhtevasını oluşturur. Bunların bir kısmı açıkça kanunda gösterilmiş olup, bir kısmı ise kanunda yer almamakla birlikte uygulamadaki ihtiyaçtan doğmuştur ve çekin niteliği ile çelişmedikleri için kabul görmüştür. Ancak öyle bazı kayıtlar vardır ki, bunlar ya kanunen açıkça yasaklanmıştır ya da senedin çek olma özelliğini ortadan kaldırırlar. Bu nedenle bu tür kayıtlar çek üzerine konulamaz. 1- Kanunda Açıkça Yer Alan İhtiyari Unsurlar a- Lehdara Yönelik Kayıt Çek, kanunen emre yazılı senettir. Senedin kime veya kimin emrine düzenlendiği, yani lehdarın açıkça gösterilmesi poliçe ve bononun aksine zorunlu bir koşul değildir. Lehdar gösterilerek keşide edilmiş çek, emre yazılı çek olarak kabul edilecektir (TTK md. 697/I-b.1). Lehdar gösterilmediği takdirde çek hamiline yazılı sayılır (TTK md.697/i 1). b- Menfi Emre Kaydı Kanunen emre yazılı olan çekin nama yazılı hale getirilmesi mümkündür. Bu ise belli bir şahsın namına düzenlenmesi ve senedin üzerine emre yazılı değildir, ciro edilmez gibi menfi (olumsuz) emre kaydının yazılmasına bağlıdır.

32 22 c- Hamile Kaydı Çek, bono ve poliçeden farklı olarak hamiline yazılı olarak da düzenlenebilir. Hamiline yazılı çek düzenlenebilmesi için, keşidecinin senet üzerine hamiline veya lehrarın adı yanına veya hamiline ibarelerini eklemesi gerekir (TTK md. 697/1-b.3,TTK md. 697/2). Kimin lehine düzenlendiği gösterilmemiş olan çek de hamiline yazılı çek hükmündedir (TTK md. 697/3). d- İkametgah Kaydı (ikametgahlı veya adresli çek) TTK 699.md. hükmüne göre, çekin ikametgahlı veya adresli çek biçiminde düzenlenmesi mümkündür. Bunun için çekin muhatabın ikametgahında veya başka bir yerde üçüncü bir şahıs tarafından ödenmek üzere keşidesi gerekir. Ancak bu üçüncü şahsın banka olması zorunludur e-aynen Ödeme Kaydı Yabancı para üzerinden çek düzenlenmesi halinde keşideci, ödemenin belirtilen para cinsinden ödenmesini şart koşabilir (TTK md. 714/3). İşte böyle bir kayda, aynen ödeme kaydı denir. f- Çekin Belli Bir Bankaya Ödeneceğine Dair Kayıt (çizgili çek) Keşideci veya hamil tarafından çekin üzerine birbirine paralel iki çizgi çizip, çizginin içine belirli bir bankanın isminin ( özel çizgili çek) veya sadece banka yazılarak ya da hiçbir şey yazmayarak (genel çizgili çek), çeklerin ancak bir bankaya ödenmesini sağlanabilir (TTK md. 716).

33 23 g- Hesaben Ödeme Kaydı (mahsup çeki) Çekin keşidecisi veya hamilinin çekin yüzünde enine doğru hesaba geçirilecektir, mahsuben ödenecektir şeklinde bir kayıt koymasıyla, çekin nakden ödenmesi yasaklanıp, muhatap bankaca; takas, hesap nakli veya hesaba alacak kaydı şekillerinden biriyle kayden ödenmesi sağlanabilir (TTK md. 717) h- Protestodan Bağışıklık Kaydı TTK 730/10. md.si atfıyla keşideci, cirantalar veya avalistler çek üzerine masrafsız iade, protestosuzdur gibi ifadeler yazarak imzalayacak olursa, çek hamillerinin, bu kaydı koyan müracaat borçlusuna başvururken protesto çekmesi gerekmez. I- Aval Kaydı TTK 706/l. md.sine göre çekte yazılı bedelin ödenmesi kısmen veya tamamen aval ile temin olunabilir. Aval veren, çek veya alonj üzerine aval şerhi yazar ve imzalarsa, kim için taahhüt altına girmişse hukuki olarak onun gibi sorumlu olur. Muhatap banka dışında herkes aval kaydı koyabilir. 2- Kanunda Açıkça Yer Almamakla Birlikte Konulması Yasak Olmayan Kayıtlar a- Provizyon Kaydı Keşidecinin, çekin muhatap banka nezdindeki hangi hesaptan ödeneceğine yönelik olarak, çeki no.lu hesabımdan ödeyiniz gibi çek üzerine koyduğu kayda verilen addır Bu kayıt keşideci-muhatap ilişkisi

34 24 bakımından önem arz eder. Ancak ÇK md. 3 e göre; bankaların her bir çek yaprağına çekle işleyen hesap numarasını yazmaları gerekmekte olup, yazmadıkları takdirde ağır para cezası ile cezalandırılacakları hükme bağlanmıştır. b- İhbar Kaydı Sadece keşideci ile muhatap banka arasındaki borç ilişkisi ile ilgili bir kayıttır. Yapılacak ihbara göre ödeyiniz veya benzeri bir ifadenin yer olması olup, kambiyo ilişkisine bir etkisi yoktur. c- Teminat Kaydı Uygulamada sıkça rastlanmaktadır. Rehin cirosu ile devri mümkün olmayan çekin (TTK md. 730/I-4); belli bir borcun yerine getirilmesinin teminatı olarak, ancak temin edilen borçla bağlantısı gösterilmeden verilmesini gösterir. Geçerli olabilmesi için asıl borç ilişkisi ile çek arasında bağlantı kurulmamalıdır. d- Yetki Kaydı Çekin ödenmemesi halinde uyuşmazlığın veya takibin hangi yer mahkemesi yada icra derecesine giderileceğine dair kayıttır. Medeni Usul Hukuku ve İcra İflas Hukuku bakımından bir yetki sözleşmesi niteliğindedir. e- Tahkim Kaydı Uyuşmazlık çıkması halinde mahkemeler dışında gerçek veya tüzel kişilerin hakemliğinde meselenin çözümlenmesi için konulan kayıttır.

35 25 h- Teyit veya Vize Kaydı Teyit kaydı çekin karşılığının muhatap banka nezdinde bulunduğunu ve hamilin lehine bloke edildiğini gösteren kayıttır. Vize kaydı ise, keşide tarihinde çekin karşılığının bulunduğu muhatap bankaca bildirmektedir ve bu kayıt ile de muhatap banka herhangi bir sorumluk altına girmez. 3- Çeke Konulması Yasak Olan Kayıtlar a-çek Olma Özelliğini Etkilemeyen Kayıtlar al-kabul Şerhi: TTK md. 696 ya göre, çeklerde muhatap bankanın kabulü yasaktır. Buna rağmen kabule ilişkinin bir kayıt yazılmışsa, çek geçerli olup kayıt yazılmamış sayılır. a2- Faiz Kaydı: Çekte yer alan herhangi bir faiz kaydı, TTK 698. md. ye göre yazılmamış sayılır; buna karşın çek geçerliliğini korur. a3-sorumluluktan Kurtulma Kaydı: Çekin ödenmemesinden keşidecinin sorumlu olmayacağına dair kayıt geçerli değildir,yok sayılır (TTK md. 730/I-3 atfıyla TTK md. 591). Ancak cirantanın böyle bir kayıt koyması yasaklanmamıştır a4-vade: Çek görüldüğünde ödenen bir kambiyo senedi olup, buna aykırı olarak çeke vade yazılması geçerli değildir (TTK md. 707/l). b- Çek Olma Özelliğini Etkileyen Kayıtlar Çekteki ödemeyi asıl borç münasebetine veya şarta bağlayan kayıtların varlığı halindeki senedin çek olarak nitelendirilmesini mümkün değildir.