T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (TİCARET HUKUKU) ANABİLİM DALI ÇEKTE ÖDEME HAZIRLAYAN BURAK SÜMER

Transkript

1 1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (TİCARET HUKUKU) ANABİLİM DALI ÇEKTE ÖDEME HAZIRLAYAN BURAK SÜMER DANIŞMAN DOÇ. DR. MEHMET ÖZDAMAR ANKARA, 2011

2 2 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (TİCARET HUKUKU) ANABİLİM DALI ÇEKTE ÖDEME HAZIRLAYAN BURAK SÜMER DANIŞMAN DOÇ. DR. MEHMET ÖZDAMAR ANKARA, 2011

3 i

4 i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... vii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ÇEK KAVRAMI ve TEMEL ÖZELLİKLERİ I. ÇEKİN POZİTİF HUKUKTAKİ YERİ... 4 II. ÇEKİN TANIMI... 6 III. ÇEKİN HUKUKİ NİTELİĞİ... 8 A. Kıymetli Evrak Niteliği... 8 B. Kanunen Emre Yazılı Olma Niteliği... 9 C. Kambiyo Senedi Niteliği... 9 D. Havale Niteliği E. Ödeme Aracı Niteliği F. Çek Keşidesinin İfa Uğruna Edim Niteliği IV. ÇEKİN İKTİSADİ NİTELİĞİ A. Genel Olarak B. Çek Kullanımının Yararları V. ÇEKİN UNSURLARI A. Türk Ticaret Kanunu na Göre Çekin Unsurları Zorunlu Unsurlar a. Çek Kelimesi b. Belirli Bir Bedelin Kayıtsız Şartsız Ödenmesi İçin Havale c. Muhatabın Ticaret Unvanı d. Düzenlenme Tarihi e. Düzenleyenin imzası... 27

5 ii 2. Alternatif Unsurlar a. Düzenlenme Yeri b. Ödeme Yeri B. Çek Kanunu nun Şekle İlişkin Düzenlemeleri Genel Olarak Tacir Çekleri ve Hamiline Çekler a. Tacir Çekleri b. Hamiline Çekler C. Çeke Yazılabilecek İhtiyari Kayıtlar Türk Ticaret Kanunu nda Öngörülen Kayıtlar a. Lehtara Yönelik Kayıtlar b. Menfi Emre Kaydı c. Hamiline Kaydı d. Ödemeye İlişkin Kayıtlar aa. Adres ve İkametgâh Kaydı bb. Aynen Ödeme Kaydı cc. Çizgili Çeke İlişkin Kayıtlar dd. Hesaben Ödeme (Mahsup) Kaydı e. Ödenmeme Haline Yönelik Kayıtlar aa. Aval Kaydı bb. Protestodan Muafiyet Kaydı cc. Sorumsuzluk Kaydı ve Ciro Yasağı Türk Ticaret Kanunu nda Öngörülmeyen Kayıtlar a. Provizyon Kaydı b. İhbar Kaydı... 54

6 iii c. Yetki Kaydı d. Tahkim Kaydı e. Teminat Kaydı f. Teyit ve Vize Kaydı D. Çeke Konulması Yasak Olan Kayıtlar Çekin Geçerliliğini Etkileyen Kayıtlar Çekin Geçerliliğini Etkilemeyen Kayıtlar a. Kabul Kaydı b. Vade Kaydı c. Faiz Kaydı d. Keşidecinin Sorumsuzluk Kaydı VI. KEŞİDECİ ile MUHATAP BANKA ARASINDAKİ İLİŞKİLER A. Karşılık B. Çek Anlaşması Çek Anlaşmasının Tarafları Çek Anlaşmasının Şekli Çek Anlaşmasının Hukuki Niteliği Çek Anlaşmasının Hükümleri Çek Anlaşmasının Sona Ermesi İKİNCİ BÖLÜM MUHATAP BANKA TARAFINDAN ÇEKİN ÖDENMESİ I. ÇEKTE VADE SORUNU II. ÇEKİN İBRAZI A. Genel Olarak B. İbraz Süreleri... 73

7 iv 1. Genel Olarak İbraz Sürelerinin Başlangıcı C. İbraz Yeri Muhatap Bankaya İbraz Takas Odasına İbraz D. İleri Düzenlenme Tarihli Çekler E. Çekin İbrazının Sonuçları Çekin Süresi İçinde İbraz Edilmesinin Sonuçları Çekin Süresi İçinde İbraz Edilmemesinin Sonuçları III. ÇEK KARŞILIĞININ ÖDENMESİ A. Ödeme Zamanı B. Ödeme Şekilleri Nakden ve Elden Ödeme Çizgili Çek ile Ödeme Mahsup Çeki ile Ödeme Teyitli Çek ile Ödeme Garantili Çek ile Ödeme IV. MUHATAP BANKANIN YÜKÜMLÜLÜKLERİ A. Muhatap Bankanın İnceleme Yükümlülüğü B. Muhatap Bankanın Ödeme Yükümlülüğü C. Çek Bedelinin Ödenmesi Halinde Muhatap Bankanın Yapması Gereken İşlemler Tam Ödeme Halinde Kısmi Ödeme Halinde D. Sahte ve Tahrif Edilmiş Çek

8 v E. Özel Çek Türlerinde Muhatap Bankanın Sorumluluğu F. Ödememe Yükümlülüğü V. MUHATAP BANKA TARAFINDAN ÇEKİN ÖDENMESİ A. Çekin Muhatap Bankanın Çek Hesabının Bulunduğu Şubesine İbrazında Ödeme B. Çekin Muhatap Bankanın Başka Bir Şubesine İbrazında Ödeme Çekin Karşılık Sorularak Ödenmesi a. Genel Olarak b. Karşılık Sorularak Ödenmek Üzere Çekin İbrazı Çekin Karşılık Sorulmadan Ödenmesi a. Diğer Şubenin Çekinin Karşılık Sorulmadan Ödenmesi b. Muhatap Bankanın Karşılık Sorulmadan Ödemede Rehin Hakkı c. Çekin Tahsil Cirosu ile Karşılık Sorulmadan Ödenmesi C. Karşılıksız Çekin Ödenmesi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇEKİN ÖDENMEMESİ ve ÖDENMEMESİNİN SONUÇLARI I. ÇEKİN ÖDENMEMESİ A. Çekin Ödenmeme Nedenleri B. Çekin Ödenmemesinin Tespiti Ödememe Protestosu Muhatap Bankanın ve Takas Odasının Beyanı II. ÇEKTEN CAYMA A. Genel Olarak B. Çekten Caymanın Şartları

9 vi 1. Kanuni Unsurları Taşıyan Bir Çekin Bulunması İbraz Süresinin Geçmiş Olması Çekin İbraz Edilmemesi Keşidecinin Cayma Beyanında Bulunması C. Çekten Caymanın Hüküm ve Sonuçları III. ÖDEME YASAĞI A. Genel Olarak B. Ödeme Yasağı Yetkisinin Kaldırılmasına İlişkin Görüşler IV. ÇEKİN ÖDENMEMESİ DURUMUNDA HAMİLİN MÜRACAAT HAKKI157 A. Genel Olarak B. Müracaat Borçluları C. Müracaat Hakkının Şartları D. Müracaat Hakkının Kapsamı E. Müracaat Hakkının Kullanılmasında Zamanaşımı SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT...189

10 vii KISALTMALAR AİTİAD AÜHFD : Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Dergisi : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜEHFD : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi b. : Bent Batider BK bkz. : Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi : Borçlar Kanunu : Bakınız c. : Cümle C. : Cilt CD CTK CYK ÇekK : Ceza Dairesi : Çeke İlişkin Tekdüze Kurallar Konvansiyonu : Cenevre Yeknesak Kuralları : 5941 Sayılı Çek Kanunu DEÜHFD : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi EÜHFD : Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi E. : Esas numarası GÜHF GÜHFD HD : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Hukuk Dairesi

11 viii HGK HUMK İİK İBD : Hukuk Genel Kurulu : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu : İcra ve İflas Kanunu : İstanbul Barosu Dergisi K. : Karar numarası LHD : Legal Hukuk Dergisi m. : madde MBD MHB MK MÜHFD : Manisa Barosu Dergisi : Milletlerarası Hukuk Bülteni : Medeni Kanun : Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi N. : Numara RG : Resmi Gazete S. : Sayı s. : sayfa TBBD TBMM TC TCMB Tebliğ : Türkiye Barolar Birliği Dergisi : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Cumhuriyeti : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : T.C. Merkez Bankası 2010/2 sayılı Tebliği

12 ix THD TL TTK vd. YİBK YKD YTTK : Terazi Hukuk Dergisi : Türk Lirası : Türk Ticaret Kanunu : ve devamı : Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı : Yargıtay Kararları Dergisi : 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu

13 1 GİRİŞ Ticari hayatın hızlı, güvenilir ve kolay ödeme yollarına olan ihtiyacından doğan çek, hem ülkemizde hem de dünyada oldukça geniş kullanım alanına sahip bir kambiyo senedidir. Çekin diğer kambiyo senetlerinin aksine kredi aracı niteliğinde olmayıp, ödeme aracı niteliğinde olması da uygulamada sıklıkla tercih edilmesine neden olmuştur. Önemi ve kullanım alanı göz önünde bulundurularak kanun koyucu çek için özel hükümler öngörmüş, hatta çeklerin tedavülü ve ödenmesinde belli kıstaslar getirilmesi amacıyla önce 3167 sayılı mülga Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun düzenlenmiş; daha sonra ise 5941 sayılı Çek Kanunu hazırlanarak tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ayrıca çek açısından incelenmesi gereken bir başka yeni kanun ise Resmi Gazete de tarihinde yayınlanan ve yürürlük tarihi olarak belirlenen 6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu dur. Tez konumuzu Çekte Ödeme olarak belirlememizin en önemli nedeni de çek için, 5941 sayılı ÇekK nda ve yeni TTK da getirilen, eski kanunlardan farklı düzenlenmelerin incelenmesidir. Bilindiği gibi yeni kanunların hazırlanmasında en büyük etkenlerden biri değişen ve gelişen toplum ve piyasa ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Gerçekten de çekin kolay tedavül edebilmesi, kötüniyetli kullanımının engellenmesi, çek kullanımın yaygınlaşması ve çek ilgililerinin korunması amaçlarıyla önce 3167 sayılı mülga Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun düzenlenmiş, kanundan beklenen faydanın sağlanamaması nedeniyle 4814 sayılı kanunla hemen hemen bütün maddeleri değiştirilmiş; ancak özellikle karşılıksız çek kullanımının engellenememesi nedeniyle 5941 sayılı ÇekK hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. ÇekK nun düzenlenmesinde özellikle kayıt dışı ekonominin ve karşılıksız çek keşidesinin önlenmesi, çek hamillerinin korunması, çekin güvenilir bir senet haline getirilmesi amaçlanmıştır. Ancak karşılıksız çeke tezimizin kapsamı dışında olduğundan değinilmemiştir. Yine konumuzun

14 2 özelliği nedeniyle çekin devir şekillerine de tezimizde yer verilmemiştir. Bununla beraber tezimiz içerisinde yeri geldiğinde bu hususlara da değinilecektir. Uzun bir yasalaşma döneminden sonra kabul edilen ve yürürlük tarihi ye ertelenen 6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu nda çeke ilişkin önemli sayılabilecek değişikliklere yer verilmemiş; ancak madde gerekçelerinde de belirtildiği ve tezimizde de ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz üzere, 6762 sayılı TTK da açık olmayan, doktrindeki tartışmalı hususların sona erdirilmesi amacıyla birtakım düzenlemeler öngörülmüştür sayılı ÇekK nda ise genel olarak özel hukuk dışında kamu hukuku ağırlıklı ve kamu düzenini ilgilendiren düzenlemelere yer verilmiş; bu husus doktrinde haklı olarak eleştirilere neden olmuştur. Zira özel hukuka ilişkin olan ÇekK nda kamu hukukuna ilişkin düzenlemeler getirilmesi uygun değildir. Tezimizin ilk bölümünde çekin TTK ve ÇekK ndaki düzenlenme şekli, doktrinde çeke ilişkin yapılan tanımlar ve çekte bulunması gereken zorunlu ve ihtiyari unsurlar ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Söz konusu unsurlar incelenirken eski ve yeni kanunlar arasındaki farklara, getirilen yeni düzenlemelere, doktrindeki değişik görüşlere ve Yargıtay ın konuyla ilgili kararlarına da ayrıca değinilecektir. Ayrıca muhatap banka ve keşideci arasındaki ilişkilere de tezimizin ilk bölümünde ayrıntılı olarak yer verilecektir. Tezimizin ikinci bölümünde ise temel inceleme konumuz olan çekin ödenmesi hususunda kanunlarda yer verilen düzenlemelere, ödeme şekillerine, Türkiye de ödenecek çekler açısından muhatabın yalnızca bir banka olabilmesi nedeniyle bankaların yükümlülüklerine, uygulamadaki sıkıntılara ilişkin bilgilere yer verilecektir. Ayrıca özellik arz eden Çekte Vade ve İleri Keşide Tarihli Çek düzenlenmesi konuları da ayrıntılı olarak incelenecektir. Zira doktrinde sık sık eleştiri konusu yapılan ve çekin niteliği ile bağdaşmadığı savunulan ileri tarihli çek düzenlenmesi 5941 sayılı ÇekK ile beraber yasal bir temele bağlanmıştır. Kanun koyucunun söz konusu düzenlemesi konu hakkındaki yeni tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Belirtilen hususların incelenmesinde de yine doktrindeki değişik görüşlere değinilecek ve Yargıtay kararlarından faydalanılacaktır.

15 3 Tezimizin üçüncü ve son bölümünde ise çekin ödenmemesine neden olan durumlar, çek karşılığının banka nezdinde bulunmaması halinde hamilin müracaat hakkını kullanması ve ibraz süreleri içinde ödenmek üzere ibraz edilmeyen çekin karşılığının hamile ödenmesini engelleyen çekten cayma konusu incelenecektir. Ayrıca belirtmemiz gerekir ki, çek bedelinin gerçekte hak sahibi olmayan kişilere ödenmesinin engellenmesinde hızlı ve kolay bir yol olarak düzenlenen, keşideciye verilen ödeme yasağı yetkisinin, uygulamada kötüniyetli ve amacı dışında kullanılması nedeniyle 5838 sayılı kanunla yürürlükten kaldırılması, yine 6102 sayılı YTTK da da yer verilmemesi sonucunda ortaya çıkan sorunlara ve doktrindeki konuyla ilgili görüşlere de ayrıntılı olarak değinilecektir. Tezimizde yeri geldiğince 3167 sayılı mülga ÇekK hükümlerine de değinilmiştir. Zira her ne kadar 5941 sayılı ÇekK tarihinden itibaren uygulanmaya başlanmış ise de; ÇekK geçici m. 1/3 uyarınca bankaların müşterilerine verdikleri eski çek defterleriyle ilgili olarak, 3167 sayılı mülga ÇekK hükümleri uygulanmaya devam edeceğinden, bu kanun hükümlerine bir süre daha yargı kararlarında rastlamamız mümkündür.

16 4 BİRİNCİ BÖLÜM ÇEK KAVRAMI ve TEMEL ÖZELLİKLERİ I. ÇEKİN POZİTİF HUKUKTAKİ YERİ Özellikle ticari hayatın vazgeçilmez ödeme araçlarından biri olan çeke ilişkin en kapsamlı düzenlemelere 1956 tarih ve 6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu nda 1 yer verilmiştir. Ancak gelişen ve değişen ekonomik hayatla birlikte çek kullanımının giderek yaygınlaşması karşısında 1985 tarih ve 3167 sayılı mülga Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun 2 düzenlenmiş; özellikle karşılıksız çeke ilişkin cezai hükümler bu kanunda öngörülmüştür. Buna rağmen 3167 sayılı mülga ÇekK nun, uygulamada ortaya çıkan ihtiyaçlara cevap verememesi ve çeklere ilişkin güven ortamının oluşmasında yetersiz kalması nedeniyle, 2009 tarih ve 5941 sayılı Çek Kanunu 3 hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Çek, poliçe ve bono ile birlikte Türk Ticaret Kanunu nun, dördüncü faslının üçüncü kısmında Kambiyo Senetleri başlığı altında düzenlenmiştir. Kanundaki düzenlenme şekli itibariyle çek, poliçe ve bonodan sonra üçüncü bir kambiyo senedi olarak kabul edilmektedir (TTK m ). Çeke ilişkin hükümlerin, kambiyo senetleri başlığını taşıyan dördüncü fasılda öngörülmesi nedeniyle, çekler de TTK da bir kambiyo senedi olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak kanun koyucu çeki her ne kadar kambiyo senetleri başlığı altında poliçe ve bono ile birlikte düzenlenmişse de, çekin gerçek anlamda bir kambiyo senedi olup olmadığı hususunda değişik görüşler bulunmaktadır. Can a göre, çekin herhangi bir kredi fonksiyonu olmaması, ayrıca poliçe ve bononun aksine herhangi bir borç ikrarı da içermemesinden dolayı, TTK da çeklerin kambiyo senetleri faslında düzenlenmesi çekin niteliğiyle 1 RG. tarih , sayı RG. tarih , sayı RG. tarih , sayı

17 5 bağdaşmamaktadır. Her ne kadar kanun koyucu tarafından, poliçeye dair birçok hükmün çekler için de uygulanacağı düzenlemişse de, bu hükümler yalnızca poliçe ve çeki birbirine yakın senetler haline getirmektedir. Ancak söz konusu hükümlere rağmen çekin ödeme aracı olması ve bu nedenle çekler için kabul yasağı öngörülmesi, çekin gerçek anlamda bir kambiyo senedi olarak kabul edilmesini engellemektedir 4. Nitekim mehaz İsviçre Borçlar Kanunu nda da TTK dan farklı olarak, dördüncü fasılda yalnızca bono ve poliçe düzenlenmiş, çekle ilgili hükümlere ise beşinci fasılda yer verilmiştir. Bu nedenle çeki dördüncü fasılda düzenlenen kambiyo senetleri başlığı altında değerlendirmek mümkün değildir 5. Çeklerin mehaz kanundaki düzenleme tarzı ise Cenevre metinlerinden kaynaklanmaktadır. Cenevre metinlerinde de poliçe ve bono bir arada düzenlenirken, çeke bu senetlerden ayrı olarak yer verilmiştir. Bu açıdan mehaz kanundaki düzenleme şekli Cenevre metinlerine de daha uygundur 6. Türk Ticaret Kanunu nda poliçe, bono ve çekin aynı fasılda; kambiyo senetleri başlığı altında düzenlenmesinin yanlış olduğu görüşüne sahip olan Karayalçın a göre, kambiyo senetleri deyiminin İsviçre ve Alman hukukunda olduğu gibi yalnızca poliçe ve bonoyu içermesi gerekmektedir. Çek için ise ticari senet deyimi kullanılmalıdır 7. Poroy/Tekinalp e göre ise, TTK nın çeki düzenleme şekli bonoya benzemekte ve çek için konulan özel hükümler dışındaki düzenlemelerde poliçeye ilişkin hükümlere atıf yapılmaktadır. Mehaz İsviçre Borçlar Kanunu na da uygun olan bu sistem, çeki diğer kambiyo senetlerine yaklaştırmaktadır. Bu nedenle kanuni düzenleme yerinde sayılabilir 8. Ayrıca 4 Can, Mertol; Çek Hamilinin Muhatap Bankaya Karşı Hukuki Durumu, GÜHFD 1999, Prof. Dr. İhsan Tarakçıoğlu na Armağan, C.2, S.1-2, Ankara, s Öztan, Fırat; Kıymetli Evrak Hukuku, 2. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara 1997, s Karayalçın, Yaşar; Ticaret Hukuku (Ticari Senetler), 4. Baskı, Ankara 1970, s. 262; Kalpsüz, Turgut/ Erem, Faruk/ Çelebican, Gürgan; İktisadi ve Hukuki Yönden Çek, Genişletilmiş 2. Basım, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları No: 32, Ankara 1974, s Karayalçın, s Poroy, Reha/ Tekinalp, Ünal; Kıymetli Evrak Hukuku Esasları, Güncelleştirilmiş 19. Baskı, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2010, s. 256.

18 6 TTK daki düzenleme tarzı karşısında çekleri kambiyo senedi saymamak mümkün değildir 9. Doktrindeki görüş farklılıklarının sona erdirilmesi amacıyla kanun koyucu, 6762 sayılı TTK nın kambiyo senetleri bölümündeki ilk hüküm olan 582. maddesine karşılık gelen YTTK m. 670 hükmünde çek ibaresine yer vermemiştir. Madde gerekçesinde de, konu hakkındaki haklı eleştirilerin ve çekin ödeme aracı niteliğinde olması da nazara alınarak çekin gerçek anlamda kambiyo senedi olarak kabul edilmemesi gerektiği, yapılan değişiklikle kanunun hem teori hem de kaynak İsviçre Borçlar Kanunu ile uyumlu hale getirildiği belirtilmiştir. Ancak Kendigelen e göre YTTK m. 670 hükmünde, akit yerine sözleşme kelimesinin tercih edilmesi dışında herhangi bir değişiklik bulunmamakta, dolayısıyla YTTK da da çek kambiyo senedi vasfını korumaktadır 10. Çek kullanımından doğabilecek cezai boyuttaki hükümlere ise 5941 sayılı ÇekK nda yer verilmiştir. Özellikle 3167 sayılı mülga ÇekK nun ihtiyaçlara cevap verememesi, bu kanunda 4814 sayılı kanun ile yapılan köklü değişikliklere rağmen istenilen sonuçların doğmaması, karşılıksız çek keşidesinin engellenememesi ve kayıt dışı ekonominin kontrol altına alınmak istenmesi gibi nedenlerle 5941 sayılı ÇekK nun düzenlenmesi zorunluluğu doğmuştur 11. II. ÇEKİN TANIMI Türk hukukunda da diğer yabancı hukuklarda olduğu gibi çekin tanımı hususunda herhangi bir hüküm öngörülmemiş, bunun yerine genellikle çeke 9 Kınacıoğlu, Naci; Kıymetli Evrak Hukuku, 5. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 1999, s. 79; İmregün, Oğuz; Kıymetli Evrak Hukuku (Genel Hükümler-Kambiyo Senetleri-Makbuz Senedi- Varant), Filiz Kitabevi, İstanbul 2007, s. 118 (dipnot 1). 10 Kendigelen, Abuzer; Çek Hukukunda Yapılmak İstenen Sessiz Sedasız Değişiklikler, Makalelerim, C.II: , Arıkan, İstanbul 2006, s Helvacı, ÇekK nun çek hamillerinin korunmasından daha çok kayıt dışı ekonominin düzenlenmesi amacıyla getirilmesinin ve özel hukuk nitelikli bir kanunun kamu hukukuna özgü mülahazalarla düzenlenmesinin yanlış olduğunu savunmaktadır, (Helvacı, Mehmet; Çek Kanunu Tasarısı nın Genel Olarak Değerlendirilmesi, Batider 2009, C.XXV, S.4, s. 239, 248. Aynı yönde bkz. Nomer Ertan, Füsun; Çek Kanunu Tasarısı Taslağında Tacir Çeki ve Matbu Hamiline Çek, LHD, Temmuz 2009, S.79, s. 2049).

19 7 ilişkin zorunlu unsurların belirtilmesi yoluna gidilmiştir tarihinde yürürlüğe giren 5941 sayılı ÇekK nda da çekin tanımı ile ilgili herhangi bir düzenleme mevcut değildir. Yeni kanunda yalnızca çek defterleri hakkında ayırt edici düzenlemelere yer verilmiştir. Doktrinde ise çekle ilgili birçok tanım yapılmıştır. Bu tanımlardan bazıları şu şekildedir: Tekil e göre çek, Türk hukukunda, bir çek anlaşmasına binaen bankada kendi emrinde bulundurulması gerekli vadesiz hesaptan hamil yararına bir ödeme temini için banka üzerine keşide edilen kıymetli evraka denir 12. Domaniç e göre çek, münhasıran bir bankaya hitaben yazılabilen, kanuni şekil şartlarına tabi, kıymetli evraktan madut ve sadece nakde taalluk edebilen hususi bir havale senedidir 13. Kalpsüz e göre ise çek, ancak bir banka üzerine keşide ve kanunla tayin edilen şekilde tanzim olunabilen, ibrazında ödenecek bir ticari senettir 14. Kınacıoğlu na göre çek, banka üzerine çekilebilen ve sıkı şekil şartlarına tabi havale kılığına bürünmüş mücerret bir ödeme vaadidir 15. Postacıoğlu ise çeki, keşidecinin bir bankaya hitaben yazdığı tediye emri olarak tanımlamıştır 16. Güngör/Kaya çeki, kanunda yazılı şekil şartlarına tabi olarak belli bir miktar paranın ödenmesi hususunda kayıtsız ve şartsız bir havaleyi ihtiva eden, ancak bir banka üzerine keşide edilebilen ve ibrazında ödenecek olan ticari bir senet olarak tanımlamıştır 17. Aker e göre ise çek, kanunda yazılı şekil şartlarına bağlı olarak keşideci tarafından muhatap bankaya hitaben düzenlenen, üzerindeki yazılı meblağın belli bir şahsa veya çek hamiline ödenmesi için muhataba yetki veren ve çeki 12 Tekil, Fahiman; Kıymetli Evrak Hukuku, İstanbul 1994, s Domaniç, Hayri; Kıymetli Evrak Hukuku, Genişletilmiş 2. Bası, İstanbul 1975, s Kalpsüz (Erem/Çelebican), s Kınacıoğlu, s Postacıoğlu, İlhan; Çekin İbrazı İle İlgili Bazı Problemler-13 Kasım 1974 Tarihli Hukuk Genel Kurulu Kararı Münasebeti İle-, Batider 1976, C.VIII, S.3, s Güngör, Şener/ Kaya, Mustafa; 4814 Sayılı Kanunla Değişik Çek Suçları, 2. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 2004, s Aynı yönde Gürbüz, Hulusi; Yargıtay Uygulaması Işığında Ticari Senetlerin İptali Davaları ve Ticari Senetlere Özgü Sorunlar, 2. Bası, İstanbul 1985, s. 149.

20 8 elinde bulunduran kişiye de çek bedelini muhataptan tahsil etme yetkisi veren havale karakterli bir ödeme aracıdır 18. Doktrinde yapılan tanımlarda ve Yargıtay kararlarında 19 da genel olarak belirtildiği gibi; poliçe gibi üçlü bir ilişkiye sahip olan çekin, özel hükümlere tabi tutulmuş yazılı ve mücerret, çifte yetki veren bir havale olduğu söylenebilir. Bu ilişkinin taraflarından keşideci muhataba (bankaya) provizyon hesabından belirli bir meblağı lehtara ödeme, lehtara ise bu meblağı kabz etme yetkisi vermektedir 20. Bu ödeme şekli keşidecinin muhatap banka nezdindeki çekle işleyen hesabından yapılmakta ve banka bu ilişkide sadece aracı konumunda bulunmaktadır. Ayrıca çekte öngörülen kısa ibraz sürelerinden de anlaşılacağı üzere çek, poliçenin aksine bir kredi aracı değil ödeme aracı olarak kabul edilmelidir. III. ÇEKİN HUKUKİ NİTELİĞİ A. Kıymetli Evrak Niteliği Çek, öncelikle bir kıymetli evrak niteliğindedir. Bu nedenle kıymetli evraklara ilişkin TTK da öngörülen düzenlemeler çekler hakkında da uygulanacaktır 21. Bu açıdan çekte de bir hak mündemiçtir ve bu hak alacak hakkıdır. Ayrıca kıymetli evraklara özgü olarak, ancak çekin ibrazı halinde ödeme talep edilebilecek, çekin devri için ciro ile birlikte zilyetliğinin de devri mecbur olacak, muhatap bankada ancak çekin kendisine teslimi halinde ödeme yapabilecektir (TTK m. 690). Hukukumuzda çek; kıymetli evrak niteliği 18 Aker, Yeşim; Çekten Cayma ve Ödeme Yasağı, 2. Baskı, Beta, İstanbul 2008, s. 1, Çek borç ikrarını kapsayan bir senet değil, bir ödeme vasıtasıdır ve bir miktar paranın ödenmesi için verilmiş havale emrini ihtiva eder. Ödeme bir borcu itfa amacıyla olabileceği gibi ödünç verme amacı ile de yapılabilir HD, , E. 2007/8277, K. 2007/8431, (Bilgen, Mahmut; Uygulamada Kambiyo Senetleri (Poliçe, Bono, Çek) ve 5941 Sayılı Yeni Çek Kanunu nun Değerlendirilmesi, 1. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara 2010, s. 53). 20 Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 41; Göle, Celal; Çek Hukuku, Ankara 1989, s. 3; Kendigelen, Abuzer; Çek Hukuku, Gözden Geçirilmiş Güncelleştirilmiş 4. Bası, Arıkan, İstanbul 2007, s Çek TTK ya göre kıymetli evrak mahiyetinde bir kambiyo senedidir... Diğer kambiyo senetlerinde olduğu gibi çekte de sıkı sıkıya şekle bağlılık esası geçerlidir. YİBK, , E. 1992/1 K. 1992/5, (Reisoğlu, Seza; Türk Hukukunda ve Bankacılık Uygulamasında Çek, Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara 2003, s. 22 (dipnot 22).

21 9 dışında poliçe ve bono ile birlikte kambiyo taahhüdü de içermekte ve kambiyo senedi olarak kabul edilmektedir 22. B. Kanunen Emre Yazılı Olma Niteliği Çek kanunen emre yazılı bir senettir. Emre kaydını taşımasa dahi belirli bir kişinin adına keşide edilen çek kanunen emre yazılı kabul edilir (TTK m. 697/1). Çekin ayrıca nama veya hamiline yazılı olarak keşide edilmesine de herhangi bir engel bulunmamaktadır (TTK m. 697/2-3). Çek yalnızca, üzerine "emre yazılı değildir" veya "ciro ile devredilemez" şeklindeki bir ibare yazılarak emre yazılı senet vasfından çıkarılabilir. Bu durumda çek nama yazılı hale gelir ve BK'da düzenlenen alacağın temliki hükümlerine tabi olur. Bu şekilde bir ibare taşıyan çek alacağın temliki hükümlerine göre devredilebilir (TTK m.700/2). Eksik nama yazılı senetleri düzenleyen TTK m. 568 hükmü kanun koyucunun saklı tutması nedeniyle çeke uygulanmaz. Yani belirli bir kişi adına düzenlenen çek aynı zamanda hamiline kaydını da taşıyorsa eksik nama yazılı senet olarak değil, hamiline yazılı çek olarak kabul edilecektir 23 (TTK m. 697/2). C. Kambiyo Senedi Niteliği Daha önce de açıkladığımız gibi çek, poliçe ve bono ile birlikte TTK da kambiyo senetleri başlığı altında düzenlenmiştir. Kanun koyucunun bu düzenlemesi doktrinde de kabul edildiği üzere bilinçli bir tercihtir. Bu nedenle kambiyo senetlerine özgü olarak düzenlenmiş hükümler çekler içinde uygulama alanı bulacaktır. Çek, kambiyo senedi niteliğinden dolayı diğer kambiyo senetleri gibi temeldeki ilişkiden bağımsız soyut bir kıymetli evraktır ve sıkı şekil şartlarına 22 Kendigelen, s. 33; Ayrıntılı bilgi için bkz. Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 44 vd. 23 Kendigelen, s. 34.

22 10 tabiidir. Çek üzerinde bulunan imzalar birbirinden bağımsızdır. Hamil çekin karşılıksız çıkması halinde TTK m. 720 vd. düzenlenen müracaat haklarını çek borçlularına karşı kullanabilir. Ayrıca çekler kambiyo senetlerine özgü olarak kamu güvenine haiz senetlerdir. D. Havale Niteliği Çek de, hukuki mahiyeti itibariyle, poliçe gibi bir havaledir 24. Bu havalenin, yazılı şekilde yapılması, belli şekil şartlarını ihtiva etmesi, mücerret ve kayıtsız şartsız bir ödeme emri şeklinde olması gerekir 25. Belirtmek gerekir ki, BK nın havaleye ilişkin hükümlerinin çeke uygulanması bazı şartlara bağlıdır. Bu şartlar çeki BK anlamında klasik havaleden ayırarak, çeke nitelikli bir havale vasfı kazandırmaktadır 26. Bu durum BK m. 462/2 de açıkça düzenlenerek, belirtilen hükümde çeke ilişkin hükümler saklı tutulmuştur. Söz konusu özel hükümlerin düzenlendiği kanunlar ise TTK ve ÇekK dur. Özellikle çek hamilinin durumu, TTK nın çeke ilişkin hükümlerine tabidir. BK da öngörülen havaleye ilişkin hükümler ise TTK ve ÇekK na aykırı olmadığı durumlarda uygulanır 27. Açıklanan nedenlerle çekin havale niteliği ile BK da düzenlenen klasik havale arasında birtakım farklar bulunmaktadır. Çekin BK da düzenlenen havaleden farkları şu şekilde açıklanabilir 28 : Havale ilişkisinde havale veren, havale verilen ve havale alacaklısı 29 diye adlandırılan en az üç taraf bulunmalıdır. Ancak çek, keşideci lehine de keşide edilebilmektedir. 24 Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 41; Kınacıoğlu, s. 260; Tekil, s. 165; Reisoğlu, s. 22; Göle, s. 3; Domaniç, Kıymetli Evrak, s. 348; Kendigelen, s. 35; Pulaşlı, Hasan; Kıymetli Evrak Hukuku, Yenilenmiş 9. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara 2009, s Öztan, s Domaniç, Hayri; Türk Ticaret Kanunu Şerhi-Kıymetli Evrak ve Uygulaması, C.IV, İstanbul 1990, s. 530, 538; Eriş, Gönen; Açıklamalı-İçtihatlı- Uygulamalı Çek Hukuku, Genişletilmiş Güncelleştirilmiş 5. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara 2004, s. 236; Durgut, Ramazan; Çekte Kabul Yasağı ve Çekin Teyidi, İBD 2006, C.80, S.3, s. 986; Can, s Kınacıoğlu, s ; Eriş, Çek, s Kalpsüz (Erem/Çelebican), s ; Kınacıoğlu, s. 260; Kendigelen, s Havalenin tarafları için kanunda kullanılan deyimler muhil, muhalünaleyh ve mühalünleh dir. Doktrinde bu deyimlerden muhili ifade etmek için havale veren, gönderen; mühalünaleyhi ifade etmek

23 11 Havale veren her zaman havale alacaklısına verdiği kabz yetkisini geri alabilir. Ancak çekte keşideci, ödememe halinde sorumluluktan kurtulamaz ve müracaat borçlusu olarak çekin ödenmemesinden sorumlu olur. Havale veren, havale verilen havaleyi kabul ettiğini beyan edene kadar havaleden rücu edebilir. Çekten cayma ise ancak ibraz süresi geçtikten sonra hüküm ifade eder. Havale verilen havaleyi kabul edebilir; ancak çekte kabul yasaklanmıştır. Havale verenin iflası halinde havale hükümsüz olur; çekte, keşideci hakkında iflasın açılmasıyla keşidecinin karşılık ilişkisinden dolayı sahip olduğu hakların tamamı çek hamiline geçmiş olur. Çekte havale bir kayıt ve şarta bağlanamaz; ancak BK m. 457 de böyle bir yasak öngörülmemiştir. Çek muayyen bir bedelin ödenmesi hususunda ödeme vaadini ihtiva eder. BK m. 457 ye göre ise havalenin konusu kıymetli evrak ve sair misli şeylerin ödenmesi de olabilir. Poliçe hükümleri bonolar açısından bononun mahiyetine aykırı düşmedikçe uygulanabildiği halde (TTK m. 690), çekler hakkında poliçeye atıf yapılan hükümler doğrudan doğruya uygulanacaktır. Bono ve çek arasındaki bu fark, poliçe ve çekin aynı hukuki temele, havaleye dayanmasından kaynaklanmaktadır 30. Çekte de tıpkı poliçede olduğu gibi üçlü bir ilişki söz konusu olmakta, keşideci muhataba, bir miktar parayı hamile ödeme yetkisi vermektedir. Ancak burada poliçeden farklı olarak muhatabın kabul beyanında bulunması mümkün değildir. Muhatap sadece aracı niteliğindedir 31. Poliçe ve çek arasındaki benzerlikler ve m. 730 daki atıf nedeniyle, çek hakkındaki düzenlemelerin birçoğu poliçe hakkındaki hükümlerle hemen için havale verilen, gönderilen; mühalünlehi ifade etmek için ise havale alacaklısı, havale lehtarı gibi deyimler kullanılmaktadır, (Yavuz, Cevdet, Borçlar Hukuku Dersleri (Özel Hükümler), 6. Bası, Beta, İstanbul 2008, s. 504). 30 Karayalçın, s Ülgen, Hüseyin/ Helvacı, Mehmet/ Kendigelen, Abuzer/ Kaya, Arslan; Kıymetli Evrak Hukuku, Gözden Geçirilmiş Üçüncü Bası dan Altıncı (Tıpkı) Bası, İstanbul 2009, N. 7, s. 191; Kendigelen, s. 35.

24 12 hemen aynılık göstermektedir. Ancak çekin hukuki niteliğinden söz ederken poliçe ile aralarındaki birtakım farklara da değinmek gerekmektedir 32 : Aralarındaki en önemli fark çekteki üçlü ilişkide muhatabın ancak bir banka olabilmesidir (TTK m. 694/1). Diğer bir kişi üzerine çekilen çek yalnızca bir havale hükmündedir (TTK m. 694/2). Çekte poliçenin aksine kabul müessesesi yoktur. Çek üzerine yazılmış bir kabul şerhi yazılmamış sayılır (TTK m. 696). Poliçe muhatabın cirosuyla tedavüle çıkarılabilirken, çekte muhatabın cirosu batıldır 33 (TTK m. 701/2). Kanun koyucu kabul yasağıyla birlikte bu hükümle de muhatabın kambiyo ilişkisine girmesini istememiş; ayrıca muhatabın aval vermesi de geçersiz sayılmıştır (TTK m. 706/2). Çek poliçe ve bononun aksine bir kredi değil ödeme aracı niteliğindedir. Bu nedenle çek görüldüğünde ödenir. Bunun dışındaki vadeye ilişkin kayıtlar yazılmamış sayılır (TTK m. 707/1). Çekin ödeme aracı olmasından dolayı kısa ibraz süreleri öngörülmüştür 34. Çek poliçeden farklı olarak hamiline düzenlenebilir. Bu nedenle çekte lehtarın gösterilmesi zorunlu bir unsur değildir. Lehtarı gösterilmemiş bir çek hamiline düzenlenmiş sayılır (TTK m. 697/3). Poliçede ödenmeme halinde müracaat hakkı yalnızca protesto ile ileri sürülebilirken, çekte ödenmeme halinde, bu durumun muhatap banka veya takas odası tarafından imzalı ve tarihli beyanlarla doğrudan çek üzerinde tespit edilmesi mümkündür. Her iki kambiyo senedi arasındaki bir başka fark ise TTK m. 711 de öngörülmüştür. Buna göre süresinde ibraz edilmeyen çekler açısından 32 Öztan, s ; Karayalçın, s. 266; Domaniç, Kıymetli Evrak, s ; Domaniç, C.4, s. 564 vd; Kınacıoğlu, s. 261; Şimşek, Edip; Hukukta ve Cezada Ticari Senetler, Ankara 1982, s. 362; Kendigelen (Ülgen/ Helvacı/ Kaya), N. 8, s. 191; Kendigelen, s. 35; Pulaşlı, s ; Bahtiyar, Mehmet; Kıymetli Evrak Hukuku (Ders Notları-Soru Örnekleri), Güncelleştirilmiş 7. Bası, Beta, İstanbul 2010, s Muhatap lehindeki ciro yalnız makbuz hükmündedir; meğerki muhatabın birden fazla şubesi olup da ciro, çekin üzerine çekildiği şubeden başka bir şube üzerine yazılmış bulunsun (TTK m. 701/4). 34 Çek keşide yerinde ödenecekse on gün, başka bir yerde ödenecekse bir ay içinde ibraz edilmesi gerekir (TTK 708). Keşide yeri ve ödeme yeri farklı kıtalarda ise ibraz süresi üç aydır.

25 13 keşidecinin cayma hakkı bulunmaktayken, poliçe keşidecisinin cayma hakkı bulunmamaktadır. Çekte müracaat hakkının kullanılabilmesi altı aylık zamanaşımına tabidir (TTK m. 726). Çekte araya girme söz konusu olmaz. Öncelikle çekte kabul mümkün olmadığından, araya girme suretiyle kabul de mümkün değildir. Ayrıca araya girme suretiyle ödeme de çeklerde mümkün değildir. Zira çeke uygulanacak poliçe hükümleri sayılırken kanun koyucu araya girme suretiyle ödeme hükümlerine atıf yapmamıştır. Zaten keşideci çeki bankadaki hesabı üzerine keşide eder. Bu durumda da araya girme suretiyle ödemeye gerek kalmaz. Çekte poliçenin aksine suret çıkarılması caiz değildir. Çekin nüshalar halinde tanzimi ise ancak TTK m. 725 deki şartlar dâhilinde mümkündür. Çekteki bu sınırlamanın nedeni, kabul yasağı öngörülmüş olmasıdır. Keşideci ve muhatap banka arasında çek anlaşması (provizyon) bulunmaktadır. Ayrıca çekte özel ödeme şekillerini mümkün kılmak için çizgili çek ve mahsup çeki öngörülmüştür. Vadesinde ödenmeyen poliçe yalnızca hukuki sorumluluk doğururken; çekin karşılıksız çıkması durumu cezai sonuçlar da doğurmaktadır. E. Ödeme Aracı Niteliği Çekin bir diğer önemli niteliği de diğer kambiyo senetlerinin aksine bir kredi değil ödeme aracı olmasıdır. Çekin ibrazında ödenecek bir senet olması ve teminat amacıyla ciro edilememesi çeke söz konusu özelliği kazandırmaktadır 35. Ülkemizde ileri keşide tarihli çek kullanımının yaygın olması, çekin ödeme aracı niteliğinden sapmalar yaşanmasına, ayrıca poliçe ve bono gibi kredi aracı olarak kullanılmasına neden olmaktadır. Bu hususta en önemli ve açık düzenlemeye ise 5941 sayılı ÇekK nda yer verilerek ileri keşide tarihli çekler kanun koyucu tarafından yasal bir zemine oturtulmuş, bu kanunla 35 Güngör/ Kaya, s. 8.

26 14 birlikte çekin ödeme aracı niteliğinin tamamen ortadan kalktığı savunulabilir hale gelmiştir. Zira ÇekK m. 3/8 uyarınca ileri düzenleme tarihli çekle ilgili olarak hukukî takip yapılabilmesi için, çekin üzerindeki düzenleme tarihine göre kanunî ibraz süresi içinde bankaya ibraz edilmesi ve karşılıksızdır işlemine tabi tutulması gerekmektedir. Yani çek hamilinin karşılıksız çeke ilişkin olarak hukuki takip yapabilmesi, çek üzerinde bulunan keşide tarihinden sonra mümkün olacaktır. Yukarıdaki açıklamalarımız sonucunda artık çekin de kredi aracı niteliğinde olduğu düşünülebilir. Ancak kanaatimizce her ne kadar ÇekK nda öngörülen hükümler nedeniyle tartışmalı hale gelmiş ise de çekin ödeme aracı niteliği devam etmektedir. Zira ÇekK nda yalnızca hamilin karşılıksız çeke ilişkin olarak hukuki takip yapabilmesi engellenmiş; buna karşın çek üzerinde yazılı keşide tarihini beklemeksizin, ödeme talebiyle çeki bankaya ibraz etmesi engellenmemiştir. Bu durumda hamil keşide tarihinden önce de çeki bankaya ödenmek üzere ibraz edebilecek, banka da karşılığı bulunan çek bedelini ödeyebilecektir. Bu hususta ÇekK nda engelleyici bir hüküm bulunmamaktadır. Ayrıca 6102 sayılı yeni TTK nın 795. maddesinde de TTK m. 707 hükmü aynen muhafaza edilerek, çekin görüldüğünde ödenecek bir senet olduğu, buna aykırı herhangi bir kaydın yazılmamış sayılacağı kabul edilmiştir. Belirtilen hükümlerden de anlaşılacağı üzere kanun koyucunun iradesi de çekin ödeme aracı niteliğinin değişmemesi yönündedir. Çekin bir borcun ifası amacıyla verildiği karine olarak kabul edilir. Bu nedenle Yargıtay a göre ödeme aracı niteliğinde olmasından dolayı çekin borcun ödenmesi dışında başka bir amaçla verildiğini ispat külfeti iddia sahibindedir 36. Bu konuda HGK nın bir kararını 37 doktrinde İnan eleştirmiştir. 36 Çek bir ödeme vasıtası olup, kural olarak mevcut bir borcun tasfiyesine yönelik olarak verildiğinin kabulü gerekir. BK 182/2. maddesi uyarınca asıl olan peşin satış olup, peşin satışta, malın ve bedelinin aynı anda verildiği kabul edilmektedir. Somut olayda davacı, belirtilen kuralların aksini iddia edip, verdiği çekler karşılığında kendisine mal teslim edilmediğini, başka bir anlatımla çeklerin avans karşılığında verildiğini ileri sürdüğüne göre, bu iddiasının HUMK 290. maddesi uyarınca yazılı delille kanıtlamakla yükümlüdür. Mahkemece bu yönler gözetilmeden ispat külfetinin tayininde yanılgıya düşülerek yazılı şekilde davanın kabulüne karar verilmesi doğru görülmemiştir. 19. HD, , E. 2009/10239 K. 2009/6540, (Günay, Erhan; Uygulamalı Çek Rehberi, Güncelleştirilmiş ve Geliştirilmiş 2. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara 2010, s. 24). 37 HGK, , /238, (Batider 1968, C.IV, S.4, s ).

27 15 Söz konusu kararda Yargıtay a göre ödünç sözleşmesinde ödünç veren ödünç alana parayı çekle öderse bu durumda çek ödeme aracı değil, kredi aracı niteliğindedir. Ancak çek ödeme aracı niteliğinde olduğundan olayda ispat yükü ödünç verene ait olacaktır. Yani Yargıtay çekin işlevini temel ilişkiye dayanarak açıklamaya çalışmaktadır. İnan a göre ise Yargıtay ın olaydaki görüşü yanlıştır. Zira peşin para ile satın alınmış bir malın bedelinin çekle ödenmesi ile ödünç verenin ödünç alana parayı çekle ödemesi arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Çek her iki durumda da ödeme aracı niteliğindedir. Çekin ödeme aracı niteliği ile keşideci ve lehtar arasındaki temel ilişkinin bir ilgisi yoktur 38. Çekin temeldeki ilişkiden soyut bir kıymetli evrak olmasından dolayı, ödeme dışında bir amaçla düzenlendiği ancak kesin delille ispatlanabilir. Yargıtay hamilin muvafakati halinde dahi tanıkla ispatın mümkün olmadığını kabul etmektedir 39. F. Çek Keşidesinin İfa Uğruna Edim Niteliği Mevcut bir borç için çek keşide edilmesi BK m. 114/2 anlamında borcun yenilenmesi anlamına gelmez. Çekin teslimi ile birlikte asıl borç ifa edilmiş sayılmayacaktır. Bu nedenle mevcut bir borç için çek verilmesi ifa yerine değil ifa uğruna edim olarak kabul edilmelidir. Dolayısıyla mevcut borç ancak keşide edilen çekin ödenmesi ile sona erecektir. Bununla beraber BK m. 114/2-son cümle düzenlemesiyle kambiyo taahhüdünün ifa yerine yapıldığının açıkça belirtildiği durumlarda eski borç yenileme suretiyle sona ermiş sayılacak ve onun yerini sadece kambiyo senedinden kaynaklanan borç alacaktır İnan, Nurkut; Çek Rizikolarından Doğan Sorumluluk, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara 1981, s Kararın ayrıntılı olarak eleştirisi için bkz. İnan, Nurkut; İstirdat Davasında İspat Yükü-Çekin İktisadi Niteliği, Batider 1969, C.V, S.1, s. 95 vd HD, , E. 87/6436, K. 87/6904, (YKD, Mayıs 1988, C.14, S.5, s.797 vd). 40 İnan, s. 18; Kendigelen, s. 41.

28 16 IV. ÇEKİN İKTİSADİ NİTELİĞİ A. Genel Olarak Ülkemizde ve tüm dünyada ekonominin gelişmesiyle birlikte para arzı da giderek daha büyük bir öneme sahip olmaya başlamıştır. Tedavül eden meblağların büyük oranlara yükselmesiyle birlikte kolay, güvenilir ve kayıt altına alınabilmesi mümkün tedavül şekilleri aranmaya başlanmıştır. Çekin düzenlenmesi ile keşideci, muhataba tevdi ettiği kendine ait bir meblağı, herhangi bir nedenle kendisinden alacaklı olan üçüncü bir kişiye para borcunu ödemekte muhatap bankayı aracı olarak kullanmaktadır. Bu şekildeki ifa, havale esasına dayanmaktadır. Bu nedenle çekte vade ilke olarak kabul edilmemiş, bunun yerine kısa ibraz süreleri öngörülmüş, çekin ödenmesini geciktirebilecek her türlü kayıt da (faiz kaydı gibi) yasaklanmıştır. Ayrıca poliçede ve bonoda olduğu gibi çekin de bir kredi aracı olmasını engellemek için muhatabın kabul beyanı yok sayılmıştır 41. Ancak ülkemizde oldukça yaygın olan ileri keşide tarihli çek düzenlenmesi nedeniyle, çekin ilke olarak ödeme aracı olması amacından sapmalar yaşanmakta ve çek, poliçe gibi bir kredi aracı olarak kullanılmaktadır. Nitekim 3167 sayılı mülga ÇekK nda 2009 yılında yapılan değişikle birlikte ileri keşide tarihli çek düzenlenmesi yasal olarak mümkün kılınmıştır. Ayrıca daha sonra ayrıntılı olarak değineceğimiz üzere ÇekK nda ileri keşide tarihli çek düzenlenmesine cevaz veren yasal düzenlemelerde öngörülmüştür. Çekin asli amaçlarından bir diğer sapma hali ise, çekin bir borcu ihtiva etmeksizin, doğmuş veya doğması muhtemel bir borcun teminatı olarak düzenlenmesidir. Çek için kısa ibraz süreleri öngörülmüş olması çekin teminat olarak kullanılmasına engel teşkil etse de, bu konuda da ileri tarihli 41 Kendigelen, s. 16.

29 17 çek düzenlenmesinden yararlanılmakta, böylece uzun ibraz süreleri sayesinde çek bir teminat aracı olarak kullanılabilmektedir 42. B. Çek Kullanımının Yararları Çekin ödeme aracı olarak öngörülmesine neden olan temel özelliği, borcun nakit olarak ödenmesine nazaran çekin hem hızlı hem de güvenli bir şekilde para alışverişini sağlayabilecek nitelikte olmasıdır. Nitekim genel kabul gören görüşe göre de çek, nakit para alışverişine nazaran çalınma, yırtılma, yanma vb. tehlikelere karşı daha güvenli bir tedavül aracıdır. Yine banknotların yanlış sayılması gibi sorunlar da çek kullanımı sayesinde giderilmektedir. Bu açıdan çek kullanımı ile büyük meblağların kolaylıkla tedavülü sağlanmaktadır. Ayrıca bankalarda çek karşılığı tutulan mevduat, sahiplerine faiz geliri de getirmekte ve dolayısıyla bankalara yatırılan mevduat miktarı artmaktadır 43. Bir şahsa veya müesseseye ödemede bulunacak kişi, bu ödemeyi çek keşide etmek suretiyle yaparak, ödeyeceği parayı alacaklısının ayağına kadar götürmeden, kendi bulunduğu yerden yapmış olacak ve bu sayede borcun ödenebilmesi için yapması gereken masraflardan da kurtulmuş olacaktır 44. Çek ile yapılan ödemelerde muhatap bankanın aracı kılınması dolayısıyla, muhatap nezdinde tutulan kayıtlar sayesinde ödemeler kolaylıkla tespit edilebilmektedir. Bu da keşideci açısından ispat külfetini, ticari ilişkiler açısından ise işlemlerin daha dürüst bir şekilde yapılmasını sağlamaktadır. Çek kullanımının yaygınlaşmasıyla kâğıt para kullanımı azalacağından yeni para basma, eskileri değiştirme, taşıma ve saklama nedeniyle oluşan maliyet 42 Kendigelen, s Çelebican(Kalpsüz/Erem), s. 20; Karayalçın, s. 264; Kınacıoğlu, s. 262; Poroy/Tekinalp,s. 254; İmregün, s. 120; Kendigelen, s. 18; Bahtiyar, s ; Bozer, Ali/ Göle, Celal; Kıymetli Evrak Hukuku, Ders Kitapları Serisi-2, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara 2006, s Doğanay, İsmail; Türk Ticaret Kanunu Şerhi, C.2, 4. Bası, Beta, Ankara 2004, s

30 18 de önemli ölçüde azalmış olacaktır. Ayrıca çek hamili çek kullanımı ile kambiyo senetlerine özgü takip yolundan da faydalanabilecektir 45. Çek kullanımının bankalar açısından da birçok faydası bulunmaktadır. Bilindiği gibi bankaların amacı kredi açarak kâr elde edebilmektir. Küçük oranlı faizlerle sağlanan mevduatların daha yüksek oranlı kredilendirilmeleri ile bankalar gelir elde etmeye çalışmaktadır. Bankalar ne kadar çok kredi açabilirlerse kâr oranları da o kadar yüksek olacaktır. Çek kullanımının artmasıyla birlikte bankalar likitidelerini daha az oranda tutma imkânına sahip olurlar ve daha fazla kredi vererek kâr oranlarını artırabilirler 46. Ayrıca çek keşidesi ile piyasada kullanılmadan bekletilen para, bankaların kullanımına tahsis edilerek fon yaratılmakta, bu sayede de ekonomik hayatın canlanmasına katkıda bulunulmaktadır 47. Çek kullanımının artmasıyla birlikte bankalar, müşterileri hakkında sahip olmaları gereken bilgilere de daha kolay ve ucuz ulaşabileceklerdir. Zira çek kullanan müşteriler ile bankalar yakın ilişki içinde olduklarından, müşterilerinin iş ve mali durumları da kolaylıkla takip edilebilmektedir 48. Çek kullanımının toplumsal açıdan da birçok faydası vardır. Özellikle tedavüldeki paranın, belirli iktisadi kuruluşlarda toplanması ekonominin kayıt altına alınması, kayıt dışı ekonominin ve vergi kaçakçılığının engellenmesi açısından önem arz etmektedir. Bu nedenle birçok ülkede çek kullanımını teşvik edecek hukuki düzenlemelere yer verilmiştir sayılı ÇekK nun 1. madde gerekçesinde de bu husus vurgulanmıştır. Çek kullanımı ile ayrıca bankaların kredi meblağları da yükselmekte, bu açıdan üretime yönelik yatırımlara iştirakler artmakta ve milli ekonominin güçlendirilmesi sağlanmaktadır 49. Günümüzde yaygın bir kullanım alanına sahip olan kredi kartları da en önemli ödeme araçlarından biri haline gelmiştir. Ancak kredi kartlarının belli bir limit dâhilinde verilmesi, bu kartların ancak küçük meblağlı alışverişlerde 45 Çelebican(Kalpsüz/Erem), s. 21, 24; Şimşek, s ; Güngör/ Kaya, s Çelebican(Kalpsüz/Erem), s. 21; Kınacıoğlu, s. 262; Şimşek, s Güngör/ Kaya, s. 8; Pulaşlı, s Çelebican(Kalpsüz/Erem), s Şimşek, s. 364.

31 19 kullanılmasına olanak sağlamaktadır. Bunun yanı sıra yakın gelecekte kullanım alanı yaygınlaşması muhtemel elektronik para ve elektronik çek gibi unsurlar da çekle rekabet etmesi muhtemel ödeme araçlarındandır. V. ÇEKİN UNSURLARI A. Türk Ticaret Kanunu na Göre Çekin Unsurları 1. Zorunlu Unsurlar Bir çekin hukuki anlamda geçerli sayılabilmesi için kanunda öngörülen şekil şartlarına uygun olarak düzenlenmesi gerekir. Çekte bulunması gerekli olan unsurlar TTK m. 692 de düzenlenmiştir. Maddede belirtilen unsurlardan birinin dahi çekte bulunmaması halinde, diğer unsurlar bulunsa bile söz konusu senedin çek ve kıymetli evrak olarak nitelendirilmesi mümkün değildir. Bu durumda çek yalnızca havale veya yazılı delil başlangıcı sayılabilir. Belirtmek gerekir ki, hamiline yazılı çeklerde, zorunlu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde çek, adi havale niteliğinde dahi sayılamayacaktır. Zira BK m. 457 uyarınca havalede lehine havale yapılan kişinin gösterilmesi zorunlu unsurdur 50. a. Çek Kelimesi Bir senedin çek olarak kabul edilebilmesi için ilk şart çek kelimesini ihtiva etmesidir (TTK md. 692/1). Çek kelimesini ihtiva eden senet artık kambiyo hukuku kurallarına göre kullanılabilir. Çek kelimesi yerine aynı anlama gelen herhangi başka bir deyim kullanılması dahi yeterli değildir. Senet Türkçe dışında bir dilde yazılmış ise 50 Göle, s. 40.

32 20 çek kelimesinin o dildeki karşılığının; senette birden fazla dil kullanılmışsa, havaleyi belirten ödeyiniz kelimesinin yazıldığı dildeki çek karşılığı kelimenin kullanılması gereklidir 51. Ancak Reisoğlu na göre bu kurala uyulmamış olması halinde çek geçersiz hale gelmeyecektir 52. Çek kelimesinin poliçe ve bono da olduğu gibi senet metninde yer almasının zorunlu olup olmadığı hususunda doktrinde farklı görüşler vardır. Bazı yazarlar çek kelimesinin senet metni dışında başlık veya kenar başlığı şeklinde de kullanılabileceğini, bu konuda TTK da herhangi bir zorunluluk getirilmediğini savunmaktadır 53. Buna karşılık bazı yazarlar ise bono ve poliçe için kabul edilen genel kuraldan burada da ayrılmamak gerektiğini, özellikle matbu çek formlarının kullanılmadığı durumlarda yazılı havale talimatının çeke dönüştürülmesinin engellenebilmesi için çek kelimesinin senet metninde bulunması gerektiği görüşünü savunmaktadırlar Ocak 2011 tarihinde kabul edilen ve 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe girecek olan 6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu nun maddesinde ise tüm bu tartışmalara son verilerek, çek kelimesinin senet metninde yer alması gerektiği açıkça belirtilmiştir. Eğer çek kelimesi senet metninde bulunmuyorsa, bu senet artık adi havale hükmünde sayılır. Zira TTK m. 738 vd. maddelerinde düzenlenen emre yazılı havale hükümlerinde çeke ilişkin olarak herhangi bir atıf yapılmamıştır 56. Ancak doktrinde bazı yazarlar ise, yalnızca çek kelimesi bulunmayan, diğer tüm unsurları taşıyan ve açıkça emre yazılı olan bir senedin tıpkı poliçede olduğu gibi emre yazılı havale hükmünde olması 51 Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 56; Tekil, s. 180; Öztan, s Reisoğlu, s Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 55; Kınacıoğlu, Naci; Çekte Şekil Şartları, AİTİAD 1969, C.1, S.1, s. 1-2; Şimşek, s. 371; Kınacıoğlu, s. 263; Pulaşlı, s. 190; Göle, s. 15; Yasaman, Hamdi; Çek, 40. Yılında Türk Ticaret Kanunu-İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ticaret Hukuku Anabilim Dalı ile Deniz Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyelerinin ve Araştırma Görevlilerinin Değerlendirmeleri, İstanbul 1997, s Domaniç, Kıymetli Evrak, s. 370; Karayalçın, s. 268; Poroy/Tekinalp, s. 257; Tekil, s. 180; Öztan, s. 1041; İmregün, s. 123; Güngör/ Kaya, s. 12; Kendigelen (Ülgen/ Helvacı/ Kaya), N. 21, s. 195; Eriş, Gönen, Açıklamalı-İçtihatlı Türk Ticaret Kanunu, C.4, 2. Bası, Seçkin Yayınevi, Ankara 2010, s RG. tarih , sayı Domaniç, Kıymetli Evrak, s ; Göle, s. 14, 39-40; Kendigelen, s. 75.

33 21 gerektiğini savunmaktadırlar. Eğer çek emre yazılı havale olarak kabul edilirse doğal olarak kabul yasağı da artık söz konusu olmayacaktır 57. b. Belirli Bir Bedelin Kayıtsız Şartsız Ödenmesi İçin Havale Bir senedin çek olarak kabul edilebilmesi için kanunda öngörülen bir başka şart, çekin belirli bir meblağın kayıtsız şartsız havalesini ihtiva etmesidir (TTK m. 692/2). Ödeyiniz kelimesi ile muhatap bankaya verilen yetki, havale için belirtilen irade açıklamasıdır. Bu nedenle ödeme vaadi niteliğindeki ödeyeceğim deyimi, diğer bütün unsurları taşısa dahi senedin çek olarak nitelendirilmesini engelleyecek ve senet bu durumda adi havale niteliğinde olacaktır 58. Çek keşidesi ile hamile bir miktar paranın ödenmesi söz konusu olur. Bu nedenle çek bedeli para ile ifade edilir. BK da düzenlenen havalenin aksine, çek keşidesi ile misli bir eşyanın veya kıymetli bir evrakın hamile havalesi mümkün değildir 59. Ayrıca senette para cinsinin gösterilmemesi veya birden fazla para cinsinin gösterilmesi de bedelin belli olması zorunluluğunu ortadan kaldıracağından, bu durumda da senet çek vasfını kazanamayacaktır 60. Çekteki havale, herhangi bir bozucu veya geciktirici şarta bağlanamaz. Çekin örneğin, bir karşı edimin ifası şartına bağlanması senedi geçersiz hale getirir. Bu tür bir şart kambiyo senetlerine özgü mücerretlik ilkesi ile bağdaşmaz 61. Ayrıca çekte faiz şartı bulunamaz. Çek üzerine yazılan faiz şartı yazılmamış sayılır ve bu şart çekin geçerliliğini etkilemez (TTK m. 698). Çek yalnızca bir para borcunun ödenmesine yönelik keşide edilebilir. Ayrıca senet metninde bedelin belirli olması gerekir. Belirlenebilir olması yeterli değildir. Bu nedenle senet metninde bulunmayan, başka bir belgeye yollama yapan, örneğin çeke iliştirilmiş bir faturadaki bedelin ödenmesine 57 Karayalçın, s.277; Öztan, s. 1060; Bahtiyar, s Kendigelen, s. 75; Öztan, s (dipnot 8); Göle, s.17; Güngör/ Kaya, s Kalpsüz (Erem/Çelebican), s. 46; Kınacıoğlu, AİTİAD, s Göle, s Kınacıoğlu, AİTİAD, s. 4; Şimşek, s. 372.