İZMİR VE BÜYÜK KÖRFEZ PROJESİ. Dr. Ahmet Hamdi ALPASLAN İnşaat Mühendisi

Transkript

1 693 İZMİR VE BÜYÜK KÖRFEZ PROJESİ Dr. Ahmet Hamdi ALPASLAN İnşaat Mühendisi GİRİŞ İzmir Körfezi, Büyük Kanal Projesi yap m ndan önce kentteki h zl nüfus art ş na ve özellikle doğu ve kuzey kesimlerindeki yoğun sanayileşmeye bağl olarak evsel ve endüstriyel at ksular n al c ortam n oluşturmaktayd. İlk bak şta görülebilen bu kaynaklar n yan s ra, körfezin ekolojik durumunu belirleyen pek çok diğer doğal ve insan kaynakl madde ak lar da bulunmaktayd y l nda devreye giren Büyük Kanal Projesi ile tüm at k sular ar tma tesislerinde ar t larak körfeze deşarj edilmeye başlanm şt r. Büyük Kanal Projesi ile Körfeze at k su verilmesinin önlenmesi sağland ktan sonra Körfezi eski günlerine dönüştürmek için daha bir çok ilave çal şman n yap lmas gerekmiştir. Bunlardan önemli bir tanesi Büyük Körfez Projesi dir. Büyük Körfez Projesi körfez içindeki su sirkülasyonunun sağlanmas n hedefleyen yerel yönetimlerin öncülüğünde kirliliğin önlenmesi, Körfezin iyileştirilmesi ve devreye girmiş olan Büyük Kanal Projesi nin ve k smen Gediz Nehri nin denizel ortamdaki (su ve sedimentteki) etki ve sonuçlar n n saptanarak iyileştirme çal şmalar n n gerçekleştirilmesini amaçlamaktad r. Bu amaçla körfez içerisine yani taban na sirkülasyon kanallar n n aç lmas, ak nt n n geliştirilmesi, dere ağ zlar n n elden geçirilmesi gibi bir çok husus ele al nmaktad r. 9 Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsü ile birlikte bu çal şmalar h zla sürdürülmekte ve eski günlerine dönecek bir körfez ortaya ç kar lmaya çal ş lmaktad r. İZMİR DEKİ MEVCUT DURUM Büyük Kanal Projesi kapsam nda ar tma tesisinin devreye girmesiyle söz konusu evsel at k girdileri büyük ölçüde durdurulmuş durumdad r. Ancak diğer taraftan limandaki faaliyetler sonucu deniz araçlar n n neden olduğu kirlilik, nehirler yoluyla özellikle Gediz Nehri ile taş nan kara kökenli kirleticiler, tar msal kaynakl kirleticiler ve erozyon sonucunda gelen kirletici yüklerin varl ğ Körfezde etkisini göstermektedir. Körfez kirliliğini önleme çal şmalar kapsam nda Rag p Paşa Dalyan n n deniz yüzeyinde kalan 7 km uzunluğundaki duvarlar n y k m 2000 y l nda tamamlanm ş olup, Körfezin kuzey aks nda bulunan iç ve d ş körfez aras ndaki doğal ak nt y önleyen Rag p Paşa Dalyan 'n n dip kal nt lar da kald r lmaktad r. Körfezin kuzey k y lar na boşalan dere ağ zlar nda taramalar yap lm şt r. Rag p Paşa Dalyan n n y k lmas, Meles Deltas n n slah, endüstriyel kuruluşlara ar tma tesislerinin yapt r lmas ve dere slah çal şmalar (Şekil 1) bunu izlemiştir. Dere yataklar n n içine kanal hatlar iptal edilerek dere kenarlar na al nm ş, derelerin sadece yağmur suyunu körfeze taş mas sağlanm şt r. Bununla birlikte, İzmir Büyükşehir Belediyesi, 12 si ileri biyolojik olmak üzere toplam 24 at ksu ar tma tesisi bulunmaktad r.

2 694 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Şekil 1 İzmir Körfezinde daha önce gerçekleştirilen uygulamalar İzmir, Avrupa Birliği standartlar ndaki ar tma say s ve ar tma kapasitesi bak m ndan Türkiye nin öncü kenti olmuştur y l nda at ksu ar tma tesislerinde toplam; m3 su ar t lm ş olup, ar t lan suyun; m3 ü ileri biyolojik ar tma tesislerinde (% 98.78) m3 ü biyolojik at ksu ar tma tesislerinde (% 0,30) m3 ü doğal ar tma tesislerinde (% 0,92) ar t lm şt r y l nda Çiğli, 2002 y l nda Güneybat ve 2008 y l nda Urla ileri biyolojik at k su ar tma tesislerinin devreye al nmas yla başlayan deniz suyundaki iyileşme sürecinin, Körfez i terk eden canl lar n yeniden yaşam bulmaya başlamas nda etkili olmakla birlikte Büyük Körfez Projesi ile giderek s ğlaşan İzmir Körfezi ni eski günlerine döndürmek amac yla Büyük Körfez Projesi çal şmalar yürütülmektedir. BÜYÜK KÖRFEZ PROJESİNİN TANIMI İzmir Körfezi nin mevcut su kalitesinin korunmas, iyileştirilmesi ve gerek karasal gerekse sucul ekosistemin sürdürülebilirliğinin sağlanmas amac yla hayata geçirilen İzmir Büyük Körfez Projesi ile Körfez deki sirkülasyon kanal n n aç lmas, Körfez deki derinleştirme çal şmalar ve k y tasar m ile mühendislik uygulamalar nda temelin oluşturulmas amaçlanmaktad r. Körfez üç ana bölgede incelenmiştir. Çal şma alan, İç, Orta Körfez ve k y lar kapsayan bir bölgedir (Şekil 2). Bu bölgelerde derinlik ölçümleri (batimetri) gerçekleştirilerek, ham veri setlerinden proje alan n n 1/50000, 1/10000 ölçekli işlenmiş batimetri haritas yap lm şt r. Bu çal şma kapsam nda, 13 km uzunluğunda, 250 m genişliğinde ve 8 m derinliğinde oluşturulacak sirkülasyon kanal n n (Şekil 3) bölgedeki ak nt h zlar n art racağ ; ekolojik aç dan daha hassas olan kuzey k y lar ve Gediz Deltas Sulak Alan boyunca Körfez e giren temiz suyun miktar n ve dolaş m n h zland racağ ; sonuç olarak, sulak alan potansiyeli ile

3 695 önemli bir doğal değer olan, bu yöredeki su kalitesinin ve ekolojik çeşitliliğin iyileştirileceği belirlenmiştir. Gediz Nehri İÇ KÖRFEZ Liman Bölgesi DIŞ KÖRFEZ ÇİĞLİ ATIKSU ARITMA TESİSİ ORTA KÖRFEZ İÇ KÖRFEZ GÜNEYBATI ATIKSU ARITMA TESİSİ Şekil 2 İzmir Körfezi ve bölümleri Şekil 3 İnşas öngörülen Sirkülasyon Kanal

4 696 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Kirliliğin önlenmesi ve Körfezin iyileştirilmesi, Büyük Kanal Projesi nin ve Gediz Nehri nin denizel ortamdaki etki ve sonuçlar n n saptanmas amac yla Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü taraf ndan Büyük Kanal Projesinin İzmir Körfezi Denizel Ortam nda Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik ve Mikrobiyolojik Etki ve Sonuçlar n n İzlenmesi Projesi yürütülmüştür. Bu proje kapsam nda y lda 4 kez olmak üzere körfezdeki çeşitli istasyonlarda deniz suyundaki fiziksel parametrelere (tuzluluk, Çözünmüş Oksijen, ph, AKM, s cakl k, ş k geçirgenliği, iletkenlik), besin elementlerine, fekal koliform, fitoplankton ve zooplanktona bak lm şt r. Bununla birlikte, Körfezde seçilen 5 ayr noktada kamera ile sualt görüntüleri toplanmakta ve deniz ortam ndaki değişimler izlenmektedir. Proje kapsam nda gerçekleştirilen fekal koliform say mlar ndan elde edilen sonuçlara göre Çiğli At ksu Ar tma Tesisinin devreye girmesinden sonra (2000 y l ndan sonra) önemli bir şekilde düşüş olduğu görülmektedir. Fakat yağ ş oran yüksek mevsimlerde ise, iç körfezi çevreleyen karalar n yüzeyini y kayarak gelen yağmur sular ortamdaki fekal kaynakl koliform bakterilerini denize taş maktad r. İzmir körfezinde bulunan bal klarda saptanan ağ r metal seviyeleri İngiltere de g da olarak tüketilen bal klarda ağ r metaller için verilen standartlar n çok alt nda kalmaktad r (Şekil 4). Şekil 4 Orta- İç Körfezdeki ağ r metal seviyeleri Yüzülebilir Körfez Hedefine İlişkin Büyük Körfez Projesi Çal şmalar İzmir Körfezi'nin iç ve orta bölgelerinin kuzey k y lar nda bulunan ve deniz yüzeyinde kalan 7 km uzunluğundaki duvarlar n n y k m 2000 y l nda tamamlanan Rag p Paşa Dalyan 'n n, deniz yüzeyinin alt ndaki bölümlerinin y k m halen sürmektedir.

5 697 İZSU Genel Müdürlüğü ile DLH Genel Müdürlüğü aras nda imzalanan ve devam eden protokoller kapsam nda körfeze boşalan dere ağ zlar nda ve Rag ppaşa Dalyan 'nda DLH- KAZAR ve DLH-ÇAMUR gemileri ile yürütülen tarama faaliyetlerinde 2010 y l Nisan ay ndan Ağustos 2013 tarihine dek deniz dibinden toplam m 3 malzeme al nm şt r. İzmir Körfezi ndeki mevcut su kalitesinin iyileştirilmesine yönelik olarak sürdürülen çal şmalar kapsam nda, Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü ile birlikte kapsaml deniz ortam say sal modelleme çal şmalar ile etkin bir ölçüm ve çevrimiçi izleme faaliyetleri yürütülmüştür. Modelleme projesi doğrultusunda İzmir Körfezi nin ak nt modelini doğrulamak ve sürekli çevrimiçi ölçümlerle yenileyebilmek amac yla gözlem ve modelleme ile su kalitesinin izlendiği Türkiye deki ilk sistem İzmir Körfezi nde kurulmuştur. Bu kapsamda, Ocak 2013 itibariyle devreye al nan Foça, Karaburun, Güzelbahçe ve Pasaport a kurulan 4 istasyonla (Şekil 5) Körfez deki tüm değişimler diğer bir deyişle gerçek zamanl olarak hem meteorolojik hem de oşinografik ölçüm veriler an nda kaydedilmeye başlanm şt r. Bu istasyonlar sayesinde Körfezi doğru bir planlama ile yönetmek, sürdürülebilir bir kentsel gelişim sağlamak ve körfezin yap s na en uygun kullan m olanaklar n oluşturmak hedeflenmektedir. Matematiksel modelleme projesi kapsam nda birbirinden farkl kanal güzergahlar n içeren alternatifler etüd edilmiş, su kalitesi ve ak nt y artt ran en uygun güzergah belirlenmiş, böylece İzmir Körfezi'nde İZSU Genel Müdürlüğü taraf ndan aç lacak sirkülasyon kanal n n konum ve koordinatlar kesinleşmiştir. Şekil 5 Körfez deki gözlem istasyonlar DEÜ Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü ile birlikte yürütülen yeni sistem, derelerden gelen çökeltilerin taş n m özelliklerini de say sal olarak ortaya koymuştur. Büyük Körfez Projesi nin en önemli ad mlar ndan biri olan, deniz dibindeki ve dere ağ zlar ndaki çamuru temizleyecek kesici-emici tarama gemisi Meltem İzmir ile gemiye lojistik destek sağlayacak İmbat İzmir hizmete al nm şt r. 14 metre derinlikte ve saatte 4 bin ton kapasiteyle çal şabilen gemi sayesinde aç lacak kanalla su kalitesini artt r lmas ve

6 698 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 yüzülebilir bir körfez hedefine ulaş lmas hedeflenmektedir. Körfez suyunda sirkülasyon sağlayacak kanal çal şmalar için ÇED onay beklenmektedir. Urla İskele, Narl dere Güneybat At ksu Ar tma Tesisi, İnciralt Sahilevleri, Konak İskele ve Mavişehir Bostanl İskelesi olmak üzere 5 ayr bölgede dört mevsim tekrarlanan fotoğraf çekim çal şmalar nda İzmir Körfezi nde giderek gelişen biyolojik çeşitliliğe ilişkin önemli bulgular tespit edilmiştir. Deniz alt ndaki yaşam tespit amac yla çekilen su alt fotoğraflar (Şekil 6), körfezdeki çarp c iyileşmeyi göstermektedir. Şekil 6 Körfez Projesi çal şmalar sonras İzmir Körfezi ndeki görüntüler Yürütülen Diğer Çal şmalar Körfez deki iyileşmeyi sürdürmek için Yüzülebilir Körfez hedefiyle Büyük Körfez Projesi kapsam nda; Büyük Kanal Projesi ile 2000 y l nda hizmete giren Çiğli At ksu Ar tma Tesisi nde halen işletmedeki 3 faz ar tma ünitelerine ek olarak saniyede 2.5 metreküp at ksu ar tma kapasiteli 4. faz inşa edilecektir. Şekil 6 Çiğli At ksu Ar tma Tesisi IV. faz için proje çal şmalar Mevcut ar tma tesisine eklenecek bir yeni hatla, halen günde 604 bin 800 metreküp olan ar tma kapasitesi, günde 216 bin metreküp art r larak 820 bin 800 metreküpe ulaşacakt r. Günde 24 saat kesintisiz olarak çal şan Çiğli At ksu Ar tma Tesisi nde kentin büyümesine bağl olarak ar t lan at ksu miktar n güvenli ve yüksek kalitede ar tabilmek, gerekli bak m ve

7 699 yenilemelerini daha iyi yap labilmek ve yağ şl havalarda daha yüksek debilerde at ksu ar t labilmek için 4.faz üniteleri yap lacakt r Proje kapsam nda, mevcut dağ t m kanal ndan gelen at ksuda BOI5'de %95, KOI'de %87 AKM'de %95 Toplam Azot ve Fosforda ise s ras yla %83 ve %90 oranlar nda giderim sağlayacak ön çökeltim tanklar, anaerobik ve aerobik havuzlar ve son çökeltim tanklar n kapsayan ileri biyolojik at ksu ar tma ünitesi projelendirilecektir. Çiğli A.A.T. nin 4.faz projeleri tamamlanm ş olup yap m ihalesi gerçekleştirilmiştir. Türkiye deki ar tma kapasitesinin dörtte birine sahip olan İzmir, Çevrimiçi İzleme Sistemini de hayata geçiren ilk kent olmuştur. İzmir Büyükşehir Belediyesi, Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n yay nlad ğ genelge doğrultusunda ar tma ç k şlar na ç k ş suyu ölçüm ve analiz kabini kuran ilk belediye olmuştur. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği doğrultusunda günde 10 bin metreküpün üzerinde ar tma yapan belediyelerden 2011 y l nda yay nlad ğ genelge ile ç k ş suyu ölçüm ve analiz kabinleri oluşturmas n isteyen Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ na en k sa sürede yan t İzmir den gelmiştir. Günde 10 bin metreküp ve üzerinde evsel at k suyun ar t ld ğ Çiğli, Güneybat, Menemen, Torbal, Aliağa, Kemalpaşa, Urla, Seferihisar, Havza ileri biyolojik at k su ar tma tesislerinin ç k ş noktalar na ölçüm ve analiz kabinleri kurulmuştur. 3 ayda tamamlanan sistem gerekli kontrolleri yap ld ktan sonra Mart ay n n baş nda faaliyete geçmiştir. SONUÇ Büyük Körfez Projesi kapsam nda yürütülen çal şmalar ile Körfezde derinleştirme sağlanarak doğal yap s n n ortaya ç kar lmas ve Körfez kuzey bölgesinde ak nt değerleri art ş sağlanarak yüzülebilir su kalitesine ulaş lmas amaçlanmakta olup, Ar tma tesis say s n n fazlalaşmas ve ç k ş suyu kalitesinin yüksek olmas, Büyük Kanal Projesi ile tüm at k sular ar tma tesislerinde ar t larak Körfez e deşarj edilmeye başlanmas, 2002 y l nda da Güneybat At k Su Ar tma Tesisi hizmete girmesi, Rag p Paşa Dalyan n n y k lmas, Meles Deltas n n slah, Endüstriyel kuruluşlara ar tma tesislerinin yapt r lmas ve slah çal şmalar, Dere yataklar n n içindeki kanal hatlar iptal edilerek dere kenarlar na al nmas, Derelerin sadece yağmur suyunu Körfez e taş mas sağlanmas ile İzmir at ksu alt yap s ile gelişmiş ve çağdaş metropollerle yar ş r bir konuma ulaşmas na ve Körfezin eski y llarda olduğu gibi mavi rengiyle tekrar bütünleşmesine çal ş lmaktad r. Sonuç olarak, öngörülen ve çal şmalar devam eden Büyük Körfez Projesi bir Geri Dönüşüm Projesi olup İzmir Halk n n Körfezle buluşmas n sağlayacakt r.