GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE S YASET

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3039 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1989 GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE S YASET Yazarlar Prof.Dr. Birol AKGÜN (Ünite 1, 2) Mustafa Cüneyt ÖZfiAH N (Ünite 1) Segah TEK N (Ünite 2) Prof.Dr. Muhsin KAR (Ünite 3) Doç.Dr. Cenap ÇAKMAK (Ünite 4) Dr. Mehmet ÖZKAN (Ünite 5) Doç.Dr. fiaban TANIYICI (Ünite 6) Dr. Özge KEMAHLIO LU (Ünite 7) Prof.Dr. Haluk ALKAN (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Birol AKGÜN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Emine Koyuncu Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar... 2 G R fi... 3 GEL fime KAVRAMININ FARKLI BOYUTLARI: EKONOM K, S YASAL VE SOSYAL GEL fim fil K... 3 Ekonomik Geliflmifllik... 5 Siyasal Geliflmifllik... 6 Sosyal Geliflmifllik... 8 Az Geliflmiflli in Kavramsal Araçlar : S n fland rma ve S ralamalar... 9 Üç Dünya Kavramsallaflt rmas Kuzey-Güney Ayr m Geliflmifl ve Geliflmekte Olan Ülkeler Merkez, Çevre ve Yar Çevre Az Geliflmiflli in Tarihi: Kolonizasyon, Dekolonizayon ve Neo-Kolonyalizm Erken Dönem Emperyalizm ( lk Dalga Emperyalizm) Yeni Emperyalizm ( kinci Dalga Emperyalizm) ki Dünya Savafl Aras nda Geliflmekte Olan Ülkeler kinci Dünya Savafl Sonras Geliflmekte Olan Ülkeler:... Dekolonizasyondan Neo-Kolonyalizme Geliflme Sorununa liflkin Kuramsal Yaklafl mlar Modernleflme Kuramlar Sosyo/Psikolojik Modernleflme Kuramlar Siyasal Modernleflme Kuramlar Ekonomik Modernleflme Kuramlar Ba ml l k Kuramlar Az Geliflmifl ve Geliflmekte Olan Ülkelere Yönelik Uluslararas Giriflimler Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk nma Konferans Latin Amerika ve Karayipler Ekonomi Komisyonu En Az Geliflmifl Ülkeler Konferans Birleflmifl Milletler ve Biny l Kalk nma Hedefleri SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan internet Adresleri Sömürgecilikten Küreselleflmeye: Uluslararas Sistemde Geliflmekte Olan Ülkelerin De iflen Rolü G R fi BA IMSIZLIKTAN SO UK SAVAfi SONRASINA: TAR HSEL PERSPEKT F ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Yeni Siyasal ve Ekonomik Ba lar Uluslararas Sistem ve Geliflmekte Olan Ülkeler G77-77 ler Grubu Ba lant s zlar Hareketi KÜRESELLEfiME VE GEL fimekte OLAN ÜLKELER N FARKLILAfiMASI Küreselleflme Küreselleflmenin Temel Dinamikleri Küresel Yönetiflim Küreselleflmenin Etkileri Geliflmekte Olan Ülkeler Aras ndaki Farkl laflmalar En Az Geliflmifl Ülkeler (EAGÜ/LDCS) Yüksek Borçlu Fakir Ülkeler Geliflmifl - Geliflmekte Olan Ayr m n n Afl lmas ULUSLARARASI L fik LERDE GEL fimekte OLAN ÜLKELER N ROLLER Bölgesel fl Birlikleri Arap Birli i Afrika Birli i KE - Karadeniz Ekonomik fl Birli i Örgütü MERCOSUR - Orta ve Güney Amerika Ortak Pazar ANDEAN Toplulu u UNASUR - Güney Amerika Ülkeleri Birli i ASEAN - Güneydo u Asya Uluslar Birli i BDT - Ba ms z Devletler Toplulu u Bölgesel Olmayan fl Birlikleri D-8-Geliflmekte Olan Sekizler E T-Ekonomik fl Birli i Teflkilat OPEC - Petrol hraç Eden Ülkeler Örgütü T- slam fl Birli i Teflkilat APEC - Asya Pasifik Ekonomik fl Birli i BRICS Ülkeleri MIST Ülkeleri G-20 Ülkeleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE Geliflmekte Olan Ülkelerin Ekonomik Sorunlar G R fi KT SAD KALKINMA: KAVRAM VE ÖLÇME YÖNTEMLER Kalk nma ve Büyüme Kalk nman n Önemi ktisadi Kalk nma Literatürünün Geliflimi Kalk nma Terminolojisi... 57

5 çindekiler v Kalk nman n De iflen Anlam ktisadi Kalk nman n Ölçülmesi Gayrisafi Millî Has la ve Kifli bafl na GSMH ile Ölçme Sat n Alma Gücü Paritesi Yaklafl m yla Ölçme nsani Geliflme ndeksi ile Ölçme GEL fimekte OLAN ÜLKELER N ÖZELL KLER Ekonomik Özellikler Makroekonomik Özellikler Kifli Bafl na Gelirin Düflüklü ü Gelir Da l m n n Bozuklu u Tüketimin Yüksekli i ve Tasarruflar n Azl Yat r mlar n Azl flsizlik Oranlar n n Yüksekli i Belirsizli in Yüksekli i Sektörel Yap Özellikleri Sosyal-Beflerî Özellikler Demografik Özellikler Beflerî Sermaye Yap s Kurumsal ve Siyasal Özellikler Kurumsal Yap Siyasal Kültür Ekonomik Özgürlükler KALKINMA TEOR LER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Geliflmekte Olan Ülkelerin Siyasal Sorunlar : Demokratikleflme, nsan Haklar, Güvenlik ve Siyasal stikrar G R fi GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE S YASAL SORUNLAR: TANIM VE NEDENLER Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyasal Problemler Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyasal Sorunlar n Temel Nedenleri GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE DEMOKRAT KLEfiME SORUNU NSAN HAKLARI HLALLER VE NSAN HAKLARININ KORUNMASI GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE GÜVENL K SORUNU GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE S YASAL ST KRAR TARTIfiMALARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Afrika: Güney Afrika Örne i G R fi S YASAL S STEM N fiek LLENMES NE ETK EDEN D NAM KLER ÜN TE 5. ÜN TE

6 vi çindekiler Alt n ve Elmas n Bulunuflu: Apartheid e Giden Yol ( ) Apartheid in Kurumsallaflmas ( ) Apartheid in Sonu ve Demokrasiye Geçifl ( ) Sonras : Mandela, Mbeki ve Siyasal Dönüflüm Sosyoekonomik Yap ULUSLARARASI S STEM VE GÜNEY AFR KA S YASAL KURUMLAR Meclis Devlet Baflkan Yarg : Yüce Divan Mahkemesi S YASAL PART LER VE S YASAL HAYATIN GEL fi M Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE Uzak Do u Asya ve Çin Örne i G R fi S YASAL S STEM N fiek LENMES NE ETK EDEN D NAM KLER mparatorluk Gelene i Cumhuriyet Dönemi ve Çin Halk Cumhuriyeti nin Kuruluflu Mao Dönemi Mao Sonras Dönem SOSYOEKONOM K YAPI Ekonomik Politikalar ULUSLARARASI S STEM VE Ç N S YASAL KURUMLAR VE S YASAL YAPI Komünist deoloji Çin Komünist Partisi Devlet Kurumlar Yasama Organ Devlet Baflkan Devlet Konseyi Yarg Ordu MERKEZÎ YÖNET M VE BÖLGELER SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Latin Amerika: Brezilya Örne i G R fi KISA TAR HSEL ÖZET ANAYASAL YAPI

7 çindekiler vii Demokrasi ve Demokratikleflme Siyasette Ordu Baflkanl k Sistemi Federal Devlet S YASAL KÜLTÜR Siyasi Partiler ve Parti Sistemi Seçim Sistemi Seçim Sonuçlar Ç kar Gruplar ve Toplumsal Hareketler POL T K KT SAT thal kameci Sanayileflme Ekonomik Reform Devam Eden Sorunlar: Yoksulluk, Eflitsizlik ve Yolsuzluk Sosyal Politikalar SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Güney Asya: Hindistan Örne i G R fi S YASAL S STEM N fiek LLENMES NE ETK EDEN D NAM KLER Çok Kültürlü Bir Medeniyet Miras Sömürge Dönemi ( ngiliz Yönetimi) Ba ms zl k/bölünme Süreci: Yeni Hindistan n Kuruluflu Sosyoekonomik Yap ULUSLARARASI S STEM VE H ND STAN S YASAL KURUMLAR Federal Yasama Organ Federal Yürütme Cumhurbaflkan Bakanlar Kurulu Güçlü Baflbakanl k Sistemi Yarg : Yüksek Mahkeme Merkezî Yönetim ve Federe Devletler S YASAL PART LER VE S YASAL HAYATIN GEL fi M Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE

8 viii Önsöz Önsöz kinci Dünya Savafl sonras nda kurulan modern uluslararas sistemde So uk Savafl n yaratt gerginlikler, dünya politikas nda siyasi, ideolojik ve askeri anlamda birbirine düflman iki kutuplu bir güç yap s n ortaya ç kard. Liberal ekonomiye ve demokratik yönetime sahip Bat l ülkeler Birinci Dünya; sosyalist ekonomik modele sahip olan ve yönetimleri komünist partinin tekelinde bulunan ülkeler grubu ise kinci Dünya olarak adland r ld. ki grupta da yer almayan ve geliflme, kalk nma ve yönetim alanlar nda kendilerine özgü modeller uygulamaya çal flan di er ülkeler ise zamanla Üçüncü Dünya olarak an lmaya baflland. Ço unlu unu eski sömürge ülkelerinin oluflturdu u Üçüncü Dünya için bazen geliflmemifl ülkeler veya az geliflmifl ülkeler gibi terimler kullan lsa da, geliflmekte olan ülkeler ismi zamanla akademik dünyada daha yayg n kabul gördü. Ancak So uk Savafl sonras dönemde bu üçlü s n fland rma anlam n büyük ölçüde kaybetti ve yerine yeni isimler önerilmeye baflland. Bugünkü küreselleflmifl uluslararas sistemde sanayileflmesini tamamlam fl ve temel insani sorunlar n çözmüfl refah toplumlar için Kuzey, ekonomik geliflme, siyasi istikrar ve güvenlik sorunlar yaflayan fakir ülkeler için de Küresel Güney terimleri kullan lmaktad r. Bugün dünyadaki ba ms z ülkelerin büyük ço unlu unu Güney ülkeleri veya hala kullan lmaya devam eden flekliyle geliflmekte olan ülkeler oluflturmaktad r. Dünya nüfusunun neredeyse dörtte üçü bu ülkelerde yaflamaktad r. Söz konusu ülkeler, ekonomik oldu u kadar siyasal ve sosyal pek çok aç dan ortak sorunlarla karfl karfl yad rlar. Bu çerçevede geliflme sorunu tek boyutlu de il, çok boyutlu bir olgu olarak görülmelidir. Elinizdeki kitap Aç k Ö retim Fakültesi nde okuyan uluslararas iliflkiler ö rencileri için haz rlanm flt r. Ancak geliflmekte olan ülkelerin temel sorunlar n n do ru biçimde anlafl labilmesi için yaln zca Uluslararas liflkiler disiplini yeterli de ildir; komflu alanlar olan siyaset bilimi, iktisat ve sosyoloji gibi di er sosyal bilimlerin verilerine ve inceleme yöntemlerine de ihtiyaç duyulmaktad r. Bu nedenle kitapta elefltirel bir yaklafl m ve multidisipliner bir inceleme ve analiz yöntemi tercih edilmifltir. Böylece ö rencilerin geliflme sorununu ve geliflmekte olan ülkelerin temel özelliklerini daha iyi anlamalar amaçlanm flt r. Kitab n ilk dört ünitesi geliflme ve kalk nma sorununu farkl boyutlar yla tart flmaktad r. Geri kalan son dört ünitesini ise ülke örnekleri oluflturmaktad r. Birinci ünitede geliflme kavram farkl boyutlar yla tan mlanmakta ve az geliflmifllik sorunu da modernleflme ve ba ml l k teorileri fl nda tart fl lmaktad r. kinci ünitede geliflmekte olan ülkelerin uluslararas sistemdeki yerinin ve son yar m as rdaki rollerinin nas l de iflti i gözden geçirilmekte; ayr ca bu ülkelerin dayan flma ve iflbirli i için oluflturduklar bölgesel ve küresel örgütlenmeleri incelenmektedir. Üçüncü ünitede geliflmekte olan ülkelerin yoksulluk ve gelir adaletsizli i gibi temel ekonomik sorunlar tart fl lmakta ve özellikleri azgeliflmiflli i aç klayan ekonomik teoriler gözden geçirilmektedir. Dördüncü ünitede ise geliflmekte olan ülkelerin siyasi istikrar, güvenlik, demokratikleflme ve insan haklar gibi sorunlar tart fl lmaktad r.

9 Önsöz ix Kitab n ikinci k sm nda ise örenciler geliflmekte olan ülke örneklerini inceleme f rsat bulacaklard r. Burada seçilen örneklerin yeryüzünün belli co rafyalar n temsil etmesine dikkat edilmifltir. Bu çerçevede kitapta Latin Amerika y temsilen Brezilya; Afrika k tas n temsilen Güney Afrika; Güneydo u Asya y temsilen Hindistan ve Uzak Do uyu temsilen Çin örnekleri yer almaktad r. Örnek ülkeler incelenirken bu ülkelerin siyasi tarihleri, sosyal yap lar, yönetim sistemleri, ekonomik ve siyasi sorunlar ile uluslararas konumlar derinlemesine tart fl lmaktad r. Böylece seçilen ülke örnekleri ile ö rencilerin dünyadaki olaylara ve farkl ülkelere elefltirel bir gözle ve karfl laflt rmal bir perspektiften bakmalar sa lanmaktad r. Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset kitab pek çok kiflinin önemli katk lar yla haz rlanm flt r. Öncelikle dünyan n ve Türkiye nin h zla de iflti i bir süreçte ders materyallerinin de de ifltirilmesi gerekti ine inanan ve bizlere bu kitaplar yazma sorumlulu unu yükleyen Anadolu Üniversitesi ve Aç k Ö retim Fakültesinin de- erli yöneticilerine takdir ve teflekkürlerimi sunuyorum. Ayr ca kitap ünitelerinin yaz lmas nda eme i geçen de erli akademisyen arkadafllar m Prof.Dr. Muhsin Kar (Necmettin Erbakan Üniversitesi, ktisat Bölümü), Prof.Dr. Haluk Alkan (Erciyes Üniversitesi, ktisat Bölümü), Doç.Dr. fiaban Tan y c (Necmettin Erbakan Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü), Doç.Dr. Çenap Çakmak (Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi, Uluslararas liflkiler Bölümü), Dr.Özge Kemahl o lu (Sabanc Üniversitesi, Siyaset Bilimi Bölümü), Dr. Mehmet Özkan (Uluslararas Saraybosna Üniversitesi, Uluslararas liflkiler Bölümü) ve bölümümüzdeki Araflt rma Görevlileri Cüneyt Özflahin ve Segah Tekin e katk lar için ayr ayr teflekkür ederim. Onlar n yard mlar ve gayretleri olmasayd bu kitap tamamlanamazd. Ayr ca kitab n dizgisini yapan A.Ö.F Dizgi Birimine ve yay na haz rlanmas esnas nda yapt katk larla eksikliklerin giderilmesine yard mc olan Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük ün desteklerini özellikle zikretmek isterim. Dikkatimize ra men geri kalan tüm kusur ve eksiklikler ise bizlere aittir. Ö renci arkadafllar m z n yetiflmesine katk yapabilmek dile iyle. Editör Prof.Dr. Birol AKGÜN

10 1GEL fimekte OLAN ÜLKELERDE S YASET Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Geliflmifllik kavram n ve geliflmekte olan ülkelerin genel özelliklerini tan mlayabilecek, Geliflmekte olan ülkelere iliflkin çeflitli s n fland rmalar aç klayabilecek, Geliflmekte olan ülkelerin tarihini aç klayabilecek, Azgeliflmifllik kuramlar n de erlendirebilecek, Geliflme sorununa yönelik uluslararas giriflimleri aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Geliflmifllik Kavram Geliflmifl ve Geliflmekte Olan Ülkeler Kuzey ve Güney Ülkeleri Üçüncü Dünya Kolonyalizm Dekolonyalizasyon Merkantalizm Neo-kolonyalizm Kendi Kaderini Tayin Hakk Co rafi Keflifler Modernleflme Kuram Ba ml l k Kuram Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk nma Konferans (UNCTAD) Latin Amerika ve Karayipler Ekonomi Komisyonu (ECLAC) En Az Geliflmifl Ülkeler Konferans Bin Y l Kalk nma Hedefleri çindekiler Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar G R fi GEL fime KAVRAMININ FARKLI BOYUTLARI: EKONOM K, S YASAL VE SOSYAL GEL fim fil K AZ GEL fim fil N KAVRAMSAL ARAÇLARI: SINIFLANDIRMALAR VE SIRALAMALAR AZ GEL fim fil N TAR H : KOLON ZASYON, DEKOLON ZASYON VE NEO-KOLONYAL ZM GEL fime SORUNUNA L fik N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR AZ GEL fim fi VE GEL fimekte OLAN ÜLKELERE YÖNEL K ULUSLARARASI G R fi MLER SONUÇ

11 Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar G R fi Bugün dünya nüfusunun büyük ço unlu u geliflmekte olan ülkelerde yaflamaktad r. Bu ülkeler üçüncü dünya ülkeleri, güney ülkeleri ve çevre ülkeleri gibi farkl isimlerle an lmaktad r. Tüm bu s n fland rma ve s ralamalara konu olan söz konusu ülkeler, ekonomik oldu u kadar siyasal ve sosyal aç dan ortak sorunlarla karfl karfl yad r. Bu çerçevede geliflme sorunu tek boyutlu de il, çok boyutlu bir olgudur. Ö rencilerimize üçüncü dünyay tan tmay amaçlayan birinci ünitenin girifl k sm nda geliflme kavram tan mlanacak ve geliflme sorununun farkl boyutlar tart fl lacakt r. Ard ndan, geliflmekte olan ülkelerin tarihleri k saca gözden geçirilecek ve özellikle kolonyalizmin bu ülkeler üzerinde b rakt çok yönlü etkilere de inilecektir. Bu çerçevede, kolonyalizmden dekolonyalizme ve neo-kolonyalizme uzanan süreçte üçüncü dünyan n izledi i tarihsel çizgi ana hatlar yla okuyucuya aktar lmaya çal fl lacakt r. Ünitenin üçüncü k sm nda ise pek çok ülkenin ortak sorunu olan az geliflmiflli i aç klamaya çal flan ve az geliflmiflli i aflmaya yönelik çözüm önerileri sunan kuramsal yaklafl mlara yer verilecektir. Modernleflme ve ba ml l k kuramlar bu çal flma ba lam nda üzerinde durulan iki ana yaklafl md r. Son k s mda ise geliflmekte olan ülkelere yönelik uluslararas giriflimlere de inilecek ve Birleflmifl Milletlerin bafl n çekti i farkl programlar gözden geçirilecektir. GEL fime KAVRAMININ FARKLI BOYUTLARI: EKONOM K, S YASAL VE SOSYAL GEL fim fil K Kuflkusuz küresel ekonomi politi in en keskin ayr m geliflmekte olan güney ülkeleri ve geliflmifl kuzey ülkeleri aras ndaki ayr md r. Her ne kadar azgeliflmifl ülkeler siyasal, ekonomik ve sosyal sorunlar ba lam nda kendi içlerinde farkl l k gösterseler de, az geliflmifl ülkeler ve geliflmifl ülkeler aras ndaki uçurum geliflmekte olan güney ile geliflmifl kuzey ayr m n anlaml k lmaktad r. Nüfus say s bak m ndan ço unlu u oluflturan geliflmekte olan güney ülkeleri genellikle yoksullu un kronikleflti i, nüfusun k rsal alanda yaflad, düflük yaflam standartlar na ve k s tl iletiflim imkânlar na sahip ülkelerden oluflmaktad r. Öte yandan geliflmifl kuzey ülkeleri tüm bu aç lardan çok daha iyi durumda olan görece az say daki ülkeler bütünüdür (bkz. Tablo 1.1).

12 4 Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Tablo 1.1 Geliflmekte Olan Güney Ülkeleri ve Geliflmifl Kuzey Ülkelerine liflkin Temel Göstergeler Geliflmekte Olan Güney Ülkeleri Geliflmifl Kuzey Ülkeleri Ülke say s Nüfus (milyon) Yüz ölçümü (bin km 2 ) Kifli bafl yurtiçi gelir 2.366$ $ Geliflmifl sa l k kurumlar na eriflim %55 %100 fiehirde yaflayan nüfus (%) nternet kullan m (her 100 kifliden) Kaynak: Charles W. Kegley ve Shannon L. Blanton, World Politics: Trends and Transformations Edition, Boston:Wadswoth Cengage Learning, 2010, s nsani Kalk nma ndeksi: Geliflmiflli in farkl boyutlar n bir arada ele alan nsani Kalk nma ndeksi, ortalama yaflam süresi ve okuryazarl k oran gibi sosyal ve kifli bafl gayri-safi milli has la gibi ekonomik niteli i a r basan göstergeler ile daha kapsay c ve bütüncül bir geliflme analizi sunmaktad r. Sat n alma gücü paritesi: Ülkeler aras fiyat farkl l n ortadan kald rarak farkl para birimleri cinsinden elde edilen toplam gelir ile sat n al nabilecek mal ve hizmet miktar n ölçen bir millî gelir hesaplama yöntemidir. Geliflmifllik ve az geliflmifllik kavramlar n n aç kl a kavuflturulmas her fleyden önce geliflme kavram n n içeri inin anlafl lmas yla mümkün olacakt r. Geliflme kavram ekonomi perspektifinden ekonominin basit teknolojiyle icra edilen tar msal faaliyetlerden endüstriyel üretime ve modern teknoloji ürünü çeflitli hizmetlere yönelmesine tekabül etmektedir (Rutherford, 1995:103). Ancak geliflme kavram yaln zca ekonomik geliflmiflli e indirgenemeyecek ölçüde zengin bir içeri e sahiptir. Handelman a göre geliflme kavram ekonomik, sosyal ve siyasal olmak üzere farkl boyutlar bünyesinde bar nd ran zengin bir anlam tafl maktad r (Handelman, 2004). Bugün az geliflmifl olarak nitelendirilen ülkeler farkl sorunlarla karfl karfl yad rlar. Bu çerçevede baflta yoksulluk olmak üzere enflasyon ve iflsizlik gibi ekonomik; siyasal ve sivil hak ve özgürlüklerden yoksunluk gibi siyasal; e itimsizlik ve ortalama yaflam süresinin k sal gibi sosyal nitelik arz eden asl nda birbiriyle yak ndan iliflkili pek çok sorun geliflme kuramc lar n n gündemini flekillendirmektedir. Geliflme olgusunun ölçümünde önceleri salt ekonomik göstergeler dikkate al nm flt r. Bu çerçevede kifli bafl Gayrisafi Millî Has la uzun süre temel bir gösterge olarak de erlendirilmifltir. Ancak ülkeler aras ndaki kur fark ve yerel fiyatlar pek çok aç dan yap lacak karfl laflt rmalar n do rulu unu zedelemifltir. Bu sorunu gidermek amac yla baflka baz ölçütler kullan lmaya bafllanm flt r. Örne in sat n alma gücü paritesi yard m yla ülkeler aras ndaki yerel fiyatlar ve kur fark dikkate al narak daha do ru karfl laflt rmalar yap labilmektedir. Geliflme kavram n n yaln zca ekonomik bir ça r fl ma sahip olmas n n ötesinde çok boyutlu bir nitelik tafl d n varsayan nsani Kalk nma ndeksi (Human Development Index) ise ortalama yaflam süresi ve okuryazarl k oran gibi sosyal niteli i a r basan göstergeleri de dikkate alarak daha bütüncül bir geliflme analizi ortaya koymaktad r (Kesselman vd., 1996: 22). Geliflme olgusunun siyasal, sosyal ve ekonomik tüm boyutlar yla bütüncül bir biçimde ölçülmesi ve de erlendirilmesi kolay de ildir. Çünkü her ülke az geliflmiflli in farkl bir boyutunu farkl yo unluklarda yaflamaktad r. Bu çerçevede ekonomik olarak geliflmifl olan ülkeler siyasal geliflme bak m ndan gerilerde yer alabilmekte, siyasal olarak geliflmifl ülkeler ise her zaman için ekonomik olarak geliflmifl olamayabilmektedir. Bu nedenle geliflmenin her bir boyutunun münhas ran de erlendirilmesinin daha analitik bir analiz zemini sa lad n vurgulamak gerekir. Bununla birlikte geliflmenin ekonomik, siyasal ve sosyal her bir boyutunun bir biriyle iliflkili oldu u da unutulmamal d r. Ekonomik az geliflmifllik, siyasal ve sosyal az-

13 1. Ünite - Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar DÜfiÜNEL M geliflmiflli e yol açabilirken tersinden siyasal ve sosyal az geliflmiflli in de ekonomik geliflme üzerinde etkisi SORU olabilmektedir. 5 DÜfiÜNEL M SORU Ekonomik, siyasal ve sosyal geliflme bir biriyle ilgili kavramlard r. Geliflmenin D KKAT farkl boyutlar birbirleriyle yak n etkileflim içindedir. Ekonomik Geliflmifllik D KKAT BM Kalk nma Program (UNDP) raporuna göre, 2007 y l nda dünya nüfusunun en fakir %40 l k dilimi, küresel zenginli in ancak %5 lik bir k sm n AMAÇLARIMIZ elinde bulundururken en zengin % 20 lik dilimin %75 lik büyük bir küresel servete sahiptir. (UNDP, AMAÇLARIMIZ 2007: 25). Bu nedenle ekonomik geliflme, geliflme sorunsal n n belki de en çok bilinen yönüdür. Geliflmekte olan ülkelerde GSY H seviyesindeki K düflüklük, T A P adaletsiz bir gelir da l m ve kronik yoksulluk az geliflmiflli e sebep olan en temel fak- K T A P törler olarak dikkat çekmektedir. (i) Geliflmekte olan pek çok ülkede kifli bafl yurt içi hâs la TELEV ZYON geliflmifl ülkeler ile TELEV ZYON karfl laflt r ld nda oldukça düflük düzeylerdedir. Bu ülkelerde üretim faktörlerinden eme in bol olmas ve dolay s yla afl r emek arz nedeniyle ücretler düflük seviyelerde kalmaktad r. Buna karfl n sermaye faktörünün yetersizli i büyümeyi engellemekte ve dolay s yla arzulanan kifli bafl gelir düzeyine ulafl lmas n n önünde NTERNET NTERNET büyük bir engel olarak durmaktad r. (ii) Geliflmekte olan ülkelerde yaflanan bir di er sorun ise toplam gelirin ülkede yaflayanlar aras nda adaletsiz bir flekilde da lm fl olmas d r. Bir ülkede toplam gelirin adaletli bir flekilde da l p da lmad, ülkedeki toplam nüfusun yüzde kaç n n ülkenin toplam gelirinin yüzde kaç na sahip oldu u tespit edilerek ölçülmektedir. Toplam gelirin yüzdelik dilimlere ayr lm fl her bir bölümünün toplam nüfusun yüzde kaç taraf ndan elde edildi ine dair bilgi gelir adaletine yönelik ipuçlar tafl maktad r ki bu ekonomi literatüründe Gini ndeksi ile ölçülmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde toplam nüfusun en altta bulunan %20 lik bölümünün toplam gelirden düflük bir pay almas na karfl n, en üst %20 lik dilimin toplam gelirin büyük bir k sm na sahip oldu u görülmektedir. Kifli bafl gelirin yüksek oldu u Kanada, Almanya, sveç ve sviçre gibi ülkelerde de gelir da l m nda tam adalet olmamas na karfl n nüfusun en alt %20 lik diliminin az geliflmifl/geliflmekte olan ülkelere k yasla toplam gelirden daha fazla pay ald görülmektedir (bkz. Tablo 1.2). (iii) Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde bir di er sorun ise yayg n yoksulluktur. Pek çok ülkede önemli kesim yoksulluk s n r n n çok alt nda yaflamaktad r. BM raporlar nda günlük 1,25$ ve 2$ alt nda gelir elde edenlerin toplam nüfus içindeki pay s kl kla kullan lan bir yoksulluk ölçütü olarak yer almaktad r. Toplam nüfus içinde günlük olarak 1,25$ veya 2$ alt nda gelir elde edenlerin toplumda büyük bir kesimi oluflturmas önemli bir az geliflmifllik göstergesidir (UNCTAD, 2011). Geliflmifl ülkelerde ise yoksulluk sorunu büyük ölçüde çözülmüfl durumdad r (bkz. Tablo 1.2).

14 6 Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Tablo 1.2 Çeflitli Ülkelerde Ekonomik Geliflmifllik Göstergeleri Kaynak: World Development Indicators, Kifli bafl GSY H (2000 y l $ fiyatlar yla) En alt %20'lik nüfusun gelirden ald pay (%) En üst %20'lik nüfusun gelirden ald pay (%) Günlük 1.25$ alt nda gelir elde edenler (%) Günlük 2$ alt nda gelir elde edenler (%) Norveç (2000) sviçre (2000) ABD (2000) sveç (2000) ngiltere Almanya (2000) Kanada (2000) Arjantin (2010) Meksika (2008) Türkiye (2008) Brezilya (2009) Güney Afrika (2009) Çin (2005) (2008) 10.1 Endonezya (2002) (2010) 14.3 Hindistan (2005) (2010) 24.5 Gine (2007) Çad (2003) Mali (2010) Nijer (2008) Kongo Dem. Cum (2006) Not: Parantez içinde yer alan de erler, de iflkenlere ait en güncel verinin oldu u y l göstermektedir. Siyasal Geliflmifllik Siyasal geliflmeye dönük analizler genellikle farkl ülkelerde siyasal kurum ve iflleyifllerin mahiyetini araflt rma konusu yapmaktad r. Siyasal ve sivil haklar n korunmas na imkân sa layacak ço ulcu demokrasilerin kurulmas siyasal geliflmiflli e dair en önemli gösterge olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte siyasal istikrar ve siyasal bir düzenin teflkil edilmesi siyasal geliflme ba lam nda önem kazanan di- er olgular olarak ortaya ç kmaktad r. (Huntington, 1968; Huntington, 1987). Tek parti yönetimleri, diktatörlükler veya askerî cuntalarca idare edilen pek çok siyasal rejimin üçüncü dünya ülkelerinde hissedilen a rl siyasal azgeliflmiflli e izafe edilmektedir. Modern demokrasinin kökleri XVIII. yüzy la uzanmakla beraber geniflleyen dalgalar fleklinde 20. yüzy l n son çeyre inde küresel bir fenomene dönüflmüfltür (Huntington, 1991). Tüm bu geliflmelere karfl n demokratikleflme pek çok ülkede sorunlu olmufltur. Darbeler, iç savafllar ve siyasal krizler sonucunda pek çok az geliflmifl ülkede demokrasi sekteye u ram fl veya tümden çökmüfltür. Bu nedenle demokrasiyle tan flan üçüncü dünya ülkelerinin baz lar nda demokratik deneyimler k sa ömürlü olmufl ve bu ülkelerde iflleyen ve kal c demokrasiler

15 1. Ünite - Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar kurulamam flt r (Akgün ve Özflahin, 2011; Diamond, 1996). Geliflmekte olan ülkelerde demokratikleflmenin neden baflar ya ulaflmad n n nedenleri tart flmal olsa da yap lan araflt rmalarda s kl kla afla daki sorunlara dikkat çekilmektedir: (i) Siyasal meflruiyet (political legitimacy) eksikli i üçüncü dünyada sa l kl bir siyasal sistemin oluflmas nda en büyük engellerden biridir. Pek çok ülkede siyasetin/siyasal iktidar n etnik, dinsel ve rksal temeller çerçevesinde örgütlenmekte oluflu kitlesel bir meflruiyete izin vermemektedir (Kesselman vd., 1996: 23). (ii) Siyasal meflruiyet ile ba lant l bir biçimde siyasal kurumlara iliflkin güven eksikli i, etkin ve iflleyen bir demokratik sistemin inflas na imkân tan mamaktad r. Öyle ki, teoride yurttafllar n kurumlara yönelik tutumlar yla demokratik performans aras nda güçlü bir iliflki bulundu unun alt çizilmektedir (Newton, 1999). (iii) Kan ve hemflerili e dayal güçlü geleneksel ba lar n toplumlarda hâkim iliflki biçimini teflkil etmesi kuflkusuz siyasal alan n karakteristiklerini de etkilemektedir. Bu çerçevede -özellikle uluslararas yard mlar n da t m nda karfl lafl lan- yolsuzluk/yozlaflma kültürü önemli bir sorun olarak pek çok az geliflmifl ülkenin gündemini meflgul etmektedir (Ware ve Noone, 2003: ). (iv) Toplumsal düzeyde siyasal kültürün elveriflsizli i pek çok ülkede demokratik rejimlerin tesis edilmesini olumsuz etkilemektedir. Geliflmekte olan ülkelerin pek ço unda demokratik kültürün eksikli i önemli bir sorundur. Bu çerçevede bireylerin tutum ve inançlar uzun dönemde siyasal rejimlerin gelece i aç s ndan tayin edici olmaktad r (bkz. Almond ve Verba, 1963) (v) Az geliflmifl ülkeler içerisinde egemenlik zafiyeti yaflayan ve en temel hizmetleri dahi sa lamakta yeterli olmayan baflar s z devletler (failed states) de yer almaktad r. Bu nedenle baflta Afrika olmak üzere muhtelif co rafyalarda savafl lordlar egemenlik bofllu unu doldurmakta ve alternatif egemenlik iddias nda bulunmaktad rlar (Duffield, 2007: 69-89). Baflar s z devletlerin pek ço u Afrika k tas nda yer alan en az geliflmifl ülkelerden oluflmaktad r (bkz. Tablo 1.3). Somali (1) En az geliflmifl ülke Çad (2) En az geliflmifl ülke Sudan (3) En az geliflmifl ülke Zimbabve (4) Kongo Demokratik Cum. (5) En az geliflmifl ülke Afganistan (6) En az geliflmifl ülke Irak (7) Orta Afrika Cumhuriyeti. (8) En az geliflmifl ülke Gine (9) En az geliflmifl ülke Pakistan (10) 7 Baflar s z devlet: S n rlar üzerinde egemenli i zay flayan ve baflta güvenlik olmak üzere temel kamu hizmetlerini yerine getirmekte acziyete düflen devletleri adland rmak için kullan lmaktad r. Bugün tipik bir baflar s z devlet örne i olarak Afganistan verilmektedir. Tablo 1.3 Durumlar Kritik Olarak De erlendiren lk On Baflar s z Devlet Kaynak: The Failed State Index (2010) (vi) Kabile, klan ve aile ba lar gibi yerel niteli i a r basan iliflkiler a ulusal bir siyasal aidiyet oluflturulmas na engel olmaktad r. Kuflkusuz hiyerarflilerin son derece güçlü oldu u azgeliflmifl toplumlarda patron-müflteri iliflkisine dayal patronaj mekanizmalar tesis edilmifltir. liflkilerin bu niteli i siyaseti ola an seyrinden büyük ölçüde sapt rm flt r (Kesselman vd., 1996: 23). Ekonomik olarak geliflmifl olarak kabul edilen petrol zengini ülkeler SIRA siyasal S ZDEolarak da geliflmifl midir? Ekonomik geliflme ve siyasal geliflme aras nda nas l bir iliflki vard r? DÜfiÜNEL M 1 DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT D KKAT

16 8 Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Sosyal Geliflmifllik Sosyal az geliflmiflli in iki temel göstergesi ortalama yaflam süresi ve e itim düzeyidir (Handelman, 2004: 25-30; HDR, 1990). Bunun yan nda yetersiz çevre ve sa l k koflullar da söz konusu ülkelerde kronik hâle gelmifl sosyal sorunlar aras nda de erlendirilmektedir. Az geliflmifl ülkelerin geliflmeleri önündeki ilk ve öncelikli engel bu ülkelerin insan sermayesinin niteli ine katk sa layacak e itim olanaklar n n k s tl l d r (Handelman, 2004: 25-26). (i) E itim imkânlar n n s n rl l pek çok geliflmekte olan ülkede okuryazarl k oranlar n n düflük düzeylerde kalmas na neden olmaktad r. (ii) Bununla birlikte az geliflmifl dünyada çocuk iflçili inin yayg nl a r bir insan haklar ihlali olmas n n yan nda, büyük bir kitlenin temel e itim haklar ndan mahrum kalmas, dolay s yla okuryazarl k oran n n düflük düzeylerde seyretmesi sonucunu do urabilmifltir (Psacharopoulos, 1997). Sosyal az geliflmiflli in önemli bir di er göstergesi de ortalama yaflam süresidir (Handelman, 2004:27). Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde ortalama yaflam süresinin görece düflük düzeylerde seyretmesinin çeflitli nedenleri vard r: (i) ç çat flma ve s n r aflan savafllar n eksik olmad pek çok üçüncü dünya ülkesinde ortalama yaflam süresi oldukça k sad r. Kolonyalizmin parçalad co rafyalarda geçmiflin miras etnik, dinsel ve rksal bölünmüfllükler s kl kla çat flmalara yol açmaktad r. Bu çerçevede baflta Afrika olmak üzere etnik k y mlar ve mezhep savafllar pek çok ülkede a r insan kay plar na neden olmaktad r (Blanton vd., 2001; Handelman, 2004:148). (ii) Açl k ve do al felaketler de azgeliflmifl ülkelerde ortalama yaflam süresini afla ya çeken di er önemli etkenlerdir. Kurakl k ve sel felaketlerinin oluflturdu u ola anüstü durumlar n yan s ra pek çok geliflmekte olan ülke kendi nüfuslar için temel g da arz n ola an durumda dahi sa lamakta yetersiz kalmaktad r (Thompson, 2009). (iii) Geliflmifl ülkelere k yasla geliflmekte olan ülkelerde sa l k harcamalar n n yetersizli i çok çeflitli sorunlara kap aralamaktad r (bkz. Tablo 1.4). Sa l k altyap - s n n yetersizli i ve hijyen koflullar n n standartlar n alt nda kalmas baflta bebek ölümleri olmak üzere insan yaflam n k saltan sonuçlar do urmaktad r. Pek ço u temiz su ve kanalizasyondan yoksun olan az geliflmifl ülkelerde salg n hastal klar dolay s yla ölüm riskleri de do al olarak artmaktad r (bkz. Giddens, 1997: ). (iv) Baflta Afrika olmak üzere AIDS ve HIV n salg n bir hâle gelmesi ortalama yaflam süresini k saltmaktad r. Pek çok Afrika ülkesinde salg n halini alm fl olan AIDS ve HIV in söz konusu ülkelerde ekonomik ve siyasal pek çok olumsuzlu u da beraberinde getirdi i ifade edilebilir (Caldwell, 2000).

17 1. Ünite - Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar 9 Yaflam Beklenti Süresi (y l) (2010) Do um Oran (1.000 kifli için) (2010) Sa l k Harcamalar (GSY H içindeki % ) (2010) Kamu E itim Harcamalar (GSY H içindeki %) (2010) Okur-yazarl k Oran (15 yafl üstü nüfus içindeki %) (2009) sviçre (2008) * sveç (2009) * Norveç (2009) * Kanada (2008) * ngiltere (2009) * Almanya (2008) * ABD (2009) * Meksika (2009) Arjantin (2009) 97.7 Türkiye (2006) Çin Brezilya (2009) Endonezya (2009) Hindistan (2006) Nijer (2010) Gine (2008) Güney Afrika (2010) Mali (2010) Çad (2010) Kongo Dem. Cum (2010) *: veri yok. Tablo 1.4 Çeflitli Ülkelerde Sosyal Geliflmifllik Göstergeleri Kaynak: World Development Indicators, Az Geliflmiflli in Kavramsal Araçlar : S n fland rma ve S ralamalar Dünya politikas nda çok say da ülke ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda dezavantajl konumdad r. Asya, Afrika ve Amerika k tas gibi farkl co rafyalarda yer alan çok say da ülke geliflme/az geliflmifllik sorunuyla karfl karfl yad r. Bu anlamda üçüncü dünya, güney veya geliflmekte olan gibi çeflitli kategorilerin her biri asl nda küresel sistemin söz konusu dezavantajl ülkelerini bir araya toplama gayretinin bir sonucudur. Öyle ki söz konusu ülkelerin her biri farkl seviyelerde olmakla beraber muhtelif ekonomik, siyasal ve sosyal sorunlarla karfl karfl yad r. Bununla birlikte geliflmekte olan ülkelerin en önemli ortak özellikleri -hepsini kapsamamakla berabersömürge geçmifline sahip olmalar ve/ya Bat ile kurulmufl olan ticari ba ml l k iliflkisidir (Giddens, 1997: 59). Söz konusu s n fland rma ve s n rlamalar n her biri farkl dönemlerin ve farkl ölçütlerin bir ürünü olmakla birlikte genellikle benzer ülkelere iflaret etmekte ve birbirleri yerine kullan labilmektedir.

18 10 Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Üç Dünya Kavramsallaflt rmas Özellikle So uk Savafl y llar nda siyasi bir nitelik de tafl yan üç dünya metaforuna geliflme literatüründe s kl kla rastlamak mümkündür. lk defa Alfred Sauvy taraf ndan ortaya at lan üçüncü dünya kavram, yirminci yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren tarihçiler ve sosyal bilimciler taraf ndan s kl kla kullan lan bir kavram hâlini alm flt r. Buna göre Bat Avrupa ve Kuzey Avrupa ülkelerini bünyesinde bar nd ran kapitalist ülkeler I. Dünya ülkelerini, baflta Do u Avrupa ülkeleri, Sovyetler Birli i ve Çin olmak üzere komünist ülkeler blo u II. Dünya ülkelerini; bunlar n d fl nda kalan di er ülkeler ise III. Dünya ülkelerini oluflturmaktad r. Ancak So uk Savafl sonras nda Komünist blo un ortadan kalkmas yla III. Dünya kavram da analitik de erini yitirmifltir (Akgün ve Çelik, 2007; Tomlinson, 2003). So uk Savafl sonras nda Do u ve Orta Avrupa da yer alan kumanda ekonomisiyle idare edilen komünist blo u teflkil eden pek çok ülke geçifl ekonomileri (transition economies) olarak isimlendirilmifl ve bu ülkeler h zla serbest piyasa ekonomileri hâlini alm flt r (Milanovic, 1998: 1-6). So uk Savafl döneminde yayg n olarak kullan lan üçüncü dünya kavramsallaflt rmas 1970 lerden itibaren elefltirilmeye bafllanm fl, 1990 sonras ise gözden düflmüfltür. Günümüzde güney ülkeleri veya geliflmekte olan ülkeler tan mlamalar daha yayg n olarak kullan lmaktad r (Braveboy-Wagner, 2009: 3). Kuzey-Güney Ayr m Üç dünya ayr m n n yan s ra siyasi içerikli co rafi de erlendirmelere de rastlamak mümkündür. Söz konusu de erlendirme Kuzey yar m kürede yer alan ve Güney yar m kürede yer alan ülkeler aras ndaki farka iflaret eder y l nda Alman flansölyesi Willy Brandt in haz rlad Brandt Raporuyla da gündeme tafl nan Kuzey- Güney ayr m Kuzey ülkeleri ve Güney ülkeleri aras ndaki ekonomik dengesizli e dikkat çekmifltir (bkz. Brandt, 1980). Bu çerçevede ortaya konulan zengin ve avantajl Kuzey ülkeleri ile fakir ve dezavantajl Güney ülkeleri aras nda iflbirli ine vurgu yapan Kuzey-Güney Diyalo u olgusu ve yine Güney ülkelerinin kendi aras ndaki ifl birli i imkânlar na vurgu yapan Güney-Güney Diyalo u kayna n Kuzey- Güney co rafi ayr m ndan almaktad r (Ar, 2002: ). G-7: Dünyan n geliflmifl ülkeleri olarak kabul edilen ngiltere, Almanya, talya, Fransa, Amerika Birleflik Devletleri, Japonya, ve Kanada y bir araya getiren uluslararas bir platformdur. Son y llarda geniflleyerek G- 20 fleklini alm flt r. G-20 ülkeleri aras nda G-7 ülkelerine ilave olarak Türkiye, Suudi Arabistan, Endonezya, Meksika, Arjantin, Brezilya, Güney Kore, Çin, Hindistan ve Rusya gibi ülkeler yer almaktad r. Geliflmifl ve Geliflmekte Olan Ülkeler Literatürde yer alan bir di er tasnif geliflmifl ve geliflmekte olan ülke ayr m na dayanmaktad r. Özellikle 1970 lerle beraber az geliflmifl yerine geliflmekte olan ülkeler tan mlamas daha yayg n olarak kullan lmaya bafllanm flt r (Braveboy-Wagner, 2009: 3). Düflük ve orta gelirli ülkeler ço u zaman geliflmekte olan ülkeler olarak tan mlanmaktad r dolar ile dolar aras nda gelire sahip ülkeler bu çerçevede geliflmekte olan ülkeler olarak adland r lmakta; dolar üzerindeki ülkeler ise geliflmifl ülkeler kapsam nda de erlendirilmektedir (WDI, 2012: xxiii). Geliflmifl ülkeler genellikle yüksek gelir düzeyine sahip, yaflam kalitesinin üst seviyelerde oldu u, siyasi olarak demokrasi ile yönetilen ülkelerden oluflmaktad r. Geliflmifl ülkeler s n fland rmas Kuzey Amerika ve Avrupa da yer alan ülkelerin yan nda Japonya y da kapsamaktad r. Ekonomik flbirli i ve Kalk nma Örgütü (OECD) ve G-7 gibi uluslararas yap lanmalarda temsil edilen geliflmifl ülkeler-küresel bazda- nüfus olarak az nl k ama zenginlik bak m ndan güçlü olan ülkelerdir.

19 1. Ünite - Geliflmekte Olan Ülkeler: Temel Kavramlar ve Yaklafl mlar 11 Merkez, Çevre ve Yar Çevre Immanuel Wallerstein taraf ndan teorize edilen Dünya Sistemi Kuram çerçevesinde ortaya konulan bir di er s n fland rma ise merkez, çevre ve yar çevre s n fland rmas d r (bkz. Wallerstein, 1974; Wallerstein, 1976). Buna göre, merkez (center) olarak tan mlanan ülkeler küresel kapitalist sistemde ham madde ithal ederek ifllenmifl sanayi mal ihraç edebilen endüstrileflmifl ülkeleri kapsar. Çevre (periphery) kategorisi içerisinde yer alan ülkeler ise merkeze ham madde ihraç eden ve ifllenmifl ürün ithal eden tar m ülkelerinden oluflmaktad r. Bu iki kategorinin d fl nda kalan ara kategori ise yar çevre olarak isimlendirilmektedir. Yar çevre ülkeler (semi-periphery) pek çoklar nca uluslararas sistemin tafleronlar olarak nitelendirilmektedir. Merkezin ve çevrenin kimi özelliklerini bir arada tafl yan yar çevre ülkeler, küresel ekonomik sistem içerisinde ne merkez ülkeler kadar avantajl, ne çevre ülkeler kadar dezavantajl durumdad r (Kegley ve Blanton, 2011: 108, 120). Ancak unutmamak gerekir ki merkez, çevre ve yar -çevre ülkeleri aras nda geçiflkenlik de vard r. Sizce yukar daki s n fland rmalarda Türkiye nin yeri neresidir? Neden? Az Geliflmiflli in Tarihi: Kolonizasyon, Dekolonizayon ve DÜfiÜNEL M Neo- Kolonyalizm DÜfiÜNEL M Azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin her birisinin kendine özgü eski medeniyetleri ve tarihleri varsa da hepsinin ortak özellikleri modern dönemde SORU neredeyse SORU tamam n n tarih sahnesine Asya ve Avrupa k talar na hükmeden eski imparatorluklar n kolonilerinden biri olarak ç kmalar d r. Bu nedenle az geliflmifl ülkeleri anlamak her fleyden önce bu ülkelerin tarihlerini daha özelde ise kolonyalizmin bu ül- D KKAT D KKAT keler üzerinde b rakt sosyo ekonomik ve siyasi etkileri anlamaktan geçmektedir. Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin boyunduruk alt na al nmas iki dalga halinde ele al nmaktad r. Erken dönem emperyalizm XV. yüzy ldan bafllayarak 1870 lere kadar uzanmakta; bunun yan nda yeni emperyalizm ise aras AMAÇLARIMIZ dönemi kapsamaktad r. Bu çerçevede söz konusu süreç birinci ve ikinci dalga emperyalizm metaforlar yla ele al nmaktad r (Kegley ve Blanton, 2011: AMAÇLARIMIZ ). 2 K T A P Erken Dönem Emperyalizm ( lk Dalga Emperyalizm) XV. yüzy l n sonlar nda co rafi kefliflerin ortaya ç kard fetihçi ruh, pek çok Avrupal devletin dünyan n farkl co rafyalar na yelken açmas n beraberinde getirmifltir. Bu bak mdan Avrupa ülkelerinin sömürgecilik tarihinin co rafi kefliflere da- TELEV ZYON yand n söylemek yanl fl olmaz (bkz. Sander, 2003: 90-91). Bat Dünyas n n Avrupa d fl ndaki keflifleri 1415 y l nda Portekizlilerin Cebeli Tar k yak n ndaki Ceuta ya ve sonras nda Bojador a ad m atmalar ile bafllar (Abernethy, NTERNET 2000: 3-18). Portekizlilerin ard ndan spanyol, Felemenkli, Frans z ve ngilizler gibi farkl uluslara mensup Avrupal kâflifler Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Afrika baflta olmak üzere farkl co rafyalarda çok say da deniz afl r koloni kurmufllard r. Kolonilerin sa lad ucuz hammaddenin yan s ra ifllenmifl mamuller için sundu u pazar imkânlar pek çok aç dan Avrupal kolonyalistler için kolonileri kârl bir yat r m hâline getirmifltir (Kegley ve Blanton, 2011: ). Öyle ki küresel hegemonya mücadelesi büyük ölçüde koloniler üzerindeki kontrol temelinde belirlenmifl, s ras yla Portekiz, spanya, Felemenkli, Frans z ve ngilizler dünya siyasetinde hegemon güçler olarak ortaya ç km fllard r. XV. yüzy lda Portekiz ve spanya baflat güçler iken, XVII. yüzy lda Hollanda, XVIII. yüzy lda Fransa ve XIX. yüzy lda ise üzerinde günefl batmayan imparatorluk olarak isimlendirilen Büyük Britanya baflat güç statüsüne eriflmifltir (Modelski, 1987). K T A P TELEV ZYON NTERNET

20 12 Geliflmekte Olan Ülkelerde Siyaset Merkantilizm: Kökleri XVI. yüzy la uzanan de erli madenlerin artt r lmas ile ekonomik güç aras nda iliflki kuran korumac ekonomi siyasetidir. Resim1.1 Ekonomik korumac l a dayal merkantilist bir ekonomik sistemin hâkim oldu- u bu dönemde imparatorluklar, büyük ticari flirketlere destek vermifl, ihracat n artt r lmas ve ithalat n azalt lmas yoluyla ana ülkede alt n ve gümüfl stoklar n n geniflletilmesini temel bir amaç olarak saptam flt r (Kegley ve Blanton, 2011: ). Bu çerçevede en dikkat çekici örnek, Hint alt k tas nda faaliyet gösteren ve özellikle tekstil ve baharat ticaretini yönlendiren ngilizlerin Do u Hindistan fiirketi (East India Company) olmufltur. Bunun yan nda Hollanda n n Do u Hindistan fiirketi (Dutch East India Company) bugünkü Endonezya ya ulaflarak Felemenklileri Güney Do u Asya da ticaret tekeli hâline getirmeyi baflarm fl, öte yandan yine Hollanda ya ait Bat Hindistan fiirketi (Dutch West India Company) ise Amerika k - tas nda çeflitli giriflimlerde bulunmufltur (Mansbach ve Rafferty, 2008: 549). Bununla birlikte barbarlar ve inançs zlar olarak görülen yerli topluluklara Hristiyanl k dininin ve uygarl n n götürülmesi beyaz adam n boynunun borcu (white man s burden) olarak sunularak sömürgecili e meflruiyet kazand r lm flt r. Misyonerlerin, tüccarlar n ve askerlerin ak n etti i Bat -d fl bu co rafyalardaki insanlarla ilk karfl laflmalar uzun dönem etkileri devam edecek olan farkl sonuçlar do- urmufltur. Kolonyalizm sonras nda dahi pek çok eski kolonide ekonomik, siyasal ve kültürel olarak sömürgecili in izlerine rastlamak mümkündür. Orta ve Güney Amerika da spanyol, Brezilya da Portekiz, Kuzey Afrika da Frans z, Hindistan da ngiliz, Endonezya da ise Felemenkli etkisi mimariden dile, e itimden gastronomiye kadar hayat n pek çok alan nda kal c izler b rakm flt r. Bu ülkelerin baz lar nda hala eski sömürgeci ülkenin dili resmî dil statüsünü korumakta veya sömürgeciler taraf ndan kurulan siyasal sistemler varl n sürdürmektedir. Üçüncü dünya üzerinde derin izler b rakan bir di er trajedi ise kuflkusuz köle ticareti olmufltur. Özellikle Atlantik köle ticaretine bu çerçevede de inmek gerekir. Avrupal kolonyalistlerin yeni dünyada tesis ettikleri plantasyonlarda çal flt r lmak üzere ucuz emek gücü sa lamak amac yla baflvurduklar köle ticareti çok aflamal bir döngünün parças d r. K ta Avrupa s ndan getirilen ifllenmifl mamuller (silah, cephane, tekstil vb.) karfl l nda kabile liderlerinden Afrikal köleler sat n al n r, bu köleler Güney Amerika ve Karayipler de yer alan plantasyonlara devredilir ve bunun karfl l nda da plantasyonlarda ifllenmifl mamuller (fleker, tütün, tekstil vb) al - narak ana karaya yani Avrupa ya ulaflt r l rd (Klein, 1999). Böylece bat l ülkeler Sanayi Devrimi sonras nda elde ettikleri üstünlüklerine dayanarak, köle ticareti sayesinde uzun sürecek bir zenginlik ve refah birikimini sa lam fl oluyorlard. Kökleri XVI. yüzy la uzanan köle ticareti sonucunda yaklafl k on bir milyonun üzerindeki Afrikal n n Amerika k tas na tafl nd hesaplanmaktad r (Lovejoy, 1989). Atlantik Köle Ticareti Kaynak: adresinden uyarlanm flt r.