DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI PROJES : NSAN HAKLARI HUKUKU AÇISINDAN GENEL B R DE ERLEND RME

Transkript

1 24

2 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 25 DERS K TAPLARINDA NSAN HAKLARI PROJES : NSAN HAKLARI HUKUKU AÇISINDAN GENEL B R DE ERLEND RME Turgut Tarhanl 1 Girifl Türkiye deki ders kitaplar n n, farkl ders alanlar itibariyle ne kadar insan haklar anlay fl na uygun öncelik ve yöntemlerle haz rland, dolay s yla temel insan haklar standartlar yla ba dafl r bir e itim politikas ve uygulamas ndan söz edilip edilmeyece i sorusu, bu projenin genel çerçevesini belirliyor. Bu ba lamda, insan haklar hukuku bak m ndan da bir de erlendirme yapmaya ihtiyaç var m d r? Bu soruyu birbirine paralel iki kanaldan cevaplamak mümkün görünüyor. Ders kitaplar n n temel araçlar ndan birini oluflturdu u e itim konusu, ailenin, toplumun ve devletin temel sorumluluklar ndan birini oluflturan faaliyetler aras nda bulunmas n n yan s ra bireysel olarak talep edilecek bir hakk n da konusudur: E itim hakk. Öte yandan bu hak, sadece kuflaklarla (generation) tan mlanan hak kategorileri içine hapsolunamayacak genifllikte, bunlar n tümüyle ilintili oldu u söylenebilecek bir karaktere sahiptir. Bu nedenle, genellikle yap ld gibi, sadece sosyal, ekonomik ve kültürel haklarla s n rl bir çerçevede de erlendirilmemesi gerekir. Böylece, ders kitaplar, e itim, e itim hakk, insan haklar hukuku ekseninde bir bak flla, bu raporda insan haklar hukuku na da bir yer aç lmas düflünülebilir. Nitekim bu projenin bundan önceki evresinde de böyle bir tercih söz konusu olmufltu (bkz. Gemalmaz, 2003). Bu ba lamda, yöntemle ilgili bir konuya da temas etmek istiyorum. Afla da, öncelikle insan haklar hukuku bak m ndan bir de erlendirmenin ne anlama geldi i; di er bir deyiflle bu ba lamda bir de erlendirmede odak al nan 1- stanbul Bilgi Üniversitesi.

3 26 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme temel önceliklerin neler oldu u üzerinde durmaya çal flaca m. Bu ayn zamanda, ders alanlar na göre yap lan di er incelemelerde var lan sonuçlar bak m ndan da, temel insan haklar bak fl aç s n n ana unsurlar n n göz önünde tutulmas yla yap lacak bir de erlendirmeye kap aralayabilir. Di er yandan, bafll bafl - na e itim hakk ile ilgili bir inceleme de, e itim içeri i ba lam nda, ders kitaplar faktörünü dikkate almay gerektirir. Afla da ikinci olarak incelenecek konu da budur. Fakat e itimin içeri i konusu, sadece müfredat n belirlenmesi ve ders kitaplar gibi bafll ca e itim araçlar n n insan haklar hukuku çerçevesinde incelenmesiyle de s n rl de ildir. Müfredat n ve kitaplar n içeri i kadar derslerin verilifl tarz da, e itim hakk n n içerik unsurunun önemli bileflenlerinden biridir. flte bu konuda, e itim hakk n n baflka baz hak standartlar yla birlikte de- erlendirilmesi de gerekir (örne in çocuk haklar, ayr mc l k yasa, toplumsal cinsiyet aç s ndan eflitlik hakk, vb. gibi). Afla da ikinci bafll k alt nda, Birleflmifl Milletler insan haklar n koruma sistemi as l inceleme alan n oluflturacak, bu çerçevede Avrupa sistemine ilgili oldu u ölçüde yer verilecektir. Sonuçta, Ders Kitaplar nda nsan Haklar projesi ba lam nda, farkl ders kitaplar bak m ndan insan haklar anlay fl yla uyumu sorgulamaya yönelik raporlarda var lan sonuçlarla ba lant l genel bir de erlendirme yap lacakt r. nsan haklar hukukunun temel öncelikleri nsan haklar hukuku, ad ndan da anlafl ld gibi, bir hukuk disiplinidir ve insan haklar n n hukuk sayesinde korunmas yla ba lant l kavramlar, kurumlar ve mekanizmalar n tan mlanmas n ve kurulmas n, uygulaman n bu çerçevede haklar lehine güçlendirilmesini inceleyen bir hukuk disiplinidir. Bu, sadece iç ya da ulusal hukukun s n rlar içinde belirlenebilecek bir konu de ildir. nsan haklar kavram na sadece yerel iliflkiler ölçe inde ve yerel (ya da ulusal) düzenin varl k koflullar yla anlam kazand r lmaya çal fl lmas, insan haklar n n evrenselli i ilkesiyle ba daflmaz. Bu nedenle, insan haklar n n uluslararas hukuk düzeni içinde tan nmas, korunmas ve gelifltirilmesi ve bu sonuçlar n iç hukuk düzenleri üzerindeki etkisi, bu hukuk disiplininin yap sal/öncelikli ilgi alan n oluflturur. nsan haklar hukuku, insan haklar kavram n n hukukun düzenleme alan na dahil edilmesiyle ilgili tart flmalarda tercih edilen bir terim olmas bak m ndan da farkl uygulamalara konu olabilir. Dolay s yla, kayna n ulusal hukuk düzenlerinde bulan bu terminoloji konusu da ayn ba lamda dikkatten uzak tutulamaz. Özellikle anayasac l k hareketleri ve ulusal anayasalar bak - m ndan dikkate al nacak olursa, kifli haklar n n tan nmas ve korunmas yla ilgili hukuk terminolojisinde genellikle tercih edilen terim temel haklar ve özgürlükler (fundamental rights and freedoms) ya da sadece temel haklar d r (fun-

4 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 27 damental rights). Nitekim kinci Dünya Savafl sonras Türkiye anayasalar nda tercih edilen terim de budur. Gerçi bu terim tercihinin, hukuki etkisi ya da haklar n korunmas anlay fl n vurgulamas bak m ndan, içinde ay rdedici bir farkl - l a sahip oldu u söylenemez. Öte yandan, genellikle ulusal metinlerde kabul edildi i görülen bu terim tercihi, insan haklar hukukundaki bir kuram ve uygulama tart flmas olan temel haklar ve temel olmayan haklar biçimindeki ayr m n bir ifadesi olarak da okunamaz. fiimdilik, bu ayr m n ayr nt lar na girmekten kendimi al koymak isterim. Ama ek olarak, iç hukuk uygulamalar ndaki bu terim tercihinin anayasac l k gelenekleri fl nda bir anlama sahip oldu unu belirtmek yeterli olabilir (Nowak, 2003: 14-15). nsan haklar terimi, bir baflka terim karfl s nda da genel olarak tart flma konusu olmufltur. Bu, yurttafl haklar d r (civil rights). Acaba, bu terimler aras nda görülen biçimsel farkl l k, özü itibariyle, geri plandaki siyasi ve ideolojik tercihlerden kaynaklanan daha derin bir çekiflmenin ürünü olabilir mi? Bundan önceki paragrafta alt n çizmeye çal flt m tart flmadan farkl olarak, bu ba lamda, farkl derecelerde de olsa, düflünsel aç dan bir yerellik ve evrensellik çat flmas oldu u söylenebilir 2. En az ndan II. Dünya Savafl sonras nda, ABD baflta olmak üzere, Bat dünyas nda böyle bir tart flman n kal n izlerini bulmak mümkündür. Savafl s ras nda ve sonras nda Mihver güçlerine karfl insan haklar de erlerinin evrenselli ini fliar edinmifl Müttefiklere mensup ülkeler bak - m ndan, bu belki bir ironi olarak görülebilir. Ama bugün bu terimlerin anlamlar aras nda ayn gerilimin bulundu u iddia edilemese de, en az ndan savafltan sonraki bir çeyrek yüzy l boyunca böyle bir anlam farkl l n n bulundu unu ve bununla ba lant l örtülü ya da aç k bir gerilimin var oldu unu hat rlamal y z. Bu gerilime neden olan tart flmada, haklar n korunmas yla ilgili yap lar n kurulmas nda belirleyici olan siyasi tercihlerin etkisi göz ard edilemez. nsan haklar söylemi sayesinde kiflinin farkl iliflki biçimlerindeki konumunun güçlendirilmesi hedefine var lmas, bu siyasi tutum farkl l n n etkisi alt nda kalabilir. Bunun bafll ca nedeniyse, kiflinin, haklar yla yeniden konumland r lmas sürecinin öncelikle ve özellikle bir iç hukuk meselesi haline getirilmesidir. Bunun do al sonucu, bu konunun uluslararas bir de erlendirme ya da tart flman n uza nda tutulmak istenmesi olacakt r. Mutlaka böyle bir sonuca var laca düflünülmese bile, böyle bir tutumun sonucunda evrensel bir insan haklar anlay fl na karfl bir söylemin güçlendirilmifl olaca aç kt r. Yukar daki paragraflarda aktard m, yak n tarihe iliflkin bu geliflme ve tart flmalar, çok kaba bir ayr mla, elbette iç hukukun tan d haklar zay ft r, 2- ABD de siyahlara karfl ayr mc l kla mücadelenin 1960 lardaki liderlerinden Malcolm-X in, The Ballot or the Bullet bafll kl, 1964 y l nda yapt ünlü Ohio konuflmas, bu ayr m n pratik de erini isabetle, fakat sert ve militan bir biçimde vurgular (bkz.

5 28 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme kötüdür ve uluslararas zeminde tan nan haklar daha güçlüdür ve iyidir fleklinde bir sonuca varmaz. Bu ölçüde, peflinen sentetik bir tart flmadan uzak durulmas gerekir. Ama yerel ya da evrensel, farkl hukuk düzenlerini bu ba lamda karfl laflt r rken, mevcut hak tan mlar, bunlara iliflkin koruma usulleri ve yap - lar, k saca bu sistemin nas l temellendirildi i konular n sorgulamak gerekir. Savafl sonras ndaki dünya düzeninin yap sal unsurlar aras nda, insan haklar - n n, haklar aras nda bir ayr m gözetmeksizin herkes için geçerli, evrensel bir niteli e sahip oldu u anlay fl hâkimdi. Savafltan sonraki çeyrek yüzy l boyunca gelifltirilmeye bafllayan uluslararas insan haklar standartlar n n devletlerin iç hukuk düzenlerinde etkili k l nmas hukuki ve siyasi bir yükümlülüktür. Fakat devletlerce, uluslararas standart düzeyin üzerinde bir iç hukuk kural n n kabulü de mümkündür ve bu, insan haklar n n korunmas anlay fl na da uygun kabul edilir. Bu ba lamda, bir uluslararas insan haklar hukuku standard olarak tan nan tüm hak ve özgürlüklerin, onlara uymas beklenen kifli ve kurumlar için asgari düzeyde bir hareket hatt niteli inde esaslar oluflturdu unu bilmek, ama devletlerin kendi hukuk düzenlerinde bunlardan daha güçlü hak koruma mekanizmalar n n kurulmas n n da mümkün oldu unu gözden uzak tutmamak gerekir. Di er bir deyiflle, insan haklar hukukunda yer bulan tan mlar ve hak koruma mekanizmalar asl nda sadece birer minimum standard ortaya koyar. Bunlara uyma yükümlülü ü alt ndaki devlet ayg t ve toplumsal aktörler, bu standarttan daha düflük de erde bir iliflki biçimini fiilen ya da hukuken geçerli k lmaya çal flmamak, böyle bir görüfl veya yorumu savunmamak durumundad r. K saca alt n çizmeye çal flt m, insan haklar hukukunun bu genel karakteristikleri ve onlar n devletlerin iç hukuk düzenlerinde nas l uygulanmak durumunda oldu u gibi konular ile bunlara iliflkin tart flmalar çok uzak bir geçmifle sahip de ildir. Elbette insan n kendi haklar n n tan nmas ve korunmas için ortaya koydu u mücadele yüzy llar bulur. Öte yandan, kifli özgürlüklerinin hukuk taraf ndan korunmas talepleri, modernleflme ve ayd nlanma düflüncesi ba lam nda tart fl lmaya bafllayan iliflki biçimleriyle anlam kazanm flt r (bkz. Akal, 1997). Hiç kuflkusuz, bugün insan haklar hukuku bafll alt nda incelenen iliflki biçimleriyle, bu tarihsel birikimin fl nda evrensellik ilkesiyle ölçülüp de erlendirilen ve temel yap lar uluslararas hukuk düzeni içinde meflrulaflt r - lan bir sistem anlafl l r. Di er bir deyiflle, söz konusu olan, u runa mücadele edilen o haklar n korunmas için belirlenmifl hak tan mlar ; uluslararas kurumlar sayesinde kurulmufl mekanizmalar ya da birtak m usuller sayesinde, o haklar n ne kadar korunup korunmad konusunda tespitlerde bulunulabilmesi ve etkili tedbirlerin al nabilmesidir. Bunlara ne ölçüde uyulup uyulmad n n hem uluslararas hem de iç hukuk bak m ndan izlenmesi ve gerekirse ek baz baflka, hatta zorlay c tedbirlerle bu uygunlu un sa lanmas gibi temel yap tafllar na

6 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 29 sahip bir düzenin kurulmas nihai hedeftir. Bu nitelikte yap sal çabalar n geçmiflinin yüzy llarca geriye gitti i söylenemez, en fazla kinci Dünya Savafl y llar ve sonras na kadar gidilebilir. Yukarda belirtti im temel yap lar yla etkili k l nmaya çal fl lan böyle bir düzenin kurulmas na yönelik çabalar o dönemde bafllar. Bunun nedeni san r m yeterince aç kt r: kinci Dünya Savafl boyunca ve savafl n sonunda insanl n karfl karfl ya kald büyük ac larla bir daha yüzleflmeme arzusu ve bunun gerçekleflmesi yolunda hukukun da etkili bir araç olarak kabul edilmesi. Ama dikkat etmek gerekir, bu hukuk devletlerin kendi ulusal hukuklar de ildir. Bilakis, belirtilen nitelikte bir insan haklar anlay fl - n n etkili bir biçimde uygulanmas için, bu anlay fl n belkemi ini oluflturan tan - ma, koruma ve gelifltirme sürecinin meflruiyet zemini uluslararas hukuk içinde belirlenmeye çal fl l r. Baflka bir deyiflle, hükümetler, meflruiyetini kendi devletlerinin egemenli inden almayan, bundan kaynaklanmayan birtak m hukuki standartlara uyma yükümlülü üyle karfl karfl yad r ve bunun denetimi de, gene uluslararas mekanizmalar arac l yla yürütülecek bir uluslararas rejim içinde yerine getirilecektir. Bu bir hukuk rejimidir ve insan haklar hukukunun inceleme alan ndaki temel iliflki biçimlerinin oluflum ve uygulanma biçimiyle ilgilidir. nsan haklar hukukuna iliflkin bu genel aç klamalardan sonra, bu hukuk disiplininin yap tafllar say labilecek iki temel kavram üzerinde k saca durmak istiyorum. Bunlar n ilki, Türkçeye k saca güçlendirme ya da hak ve yetki sahibi k larak güçlendirme olarak çevrilebilecek, ngilizce empowerment 3 terimidir. kincisiyse, Türkçede de Bat dillerindeki anlam nda kullan lan rejim (regime) (Nowak, 2003) terimidir. Güçlendirme terimi, insan haklar hukuku ba lam nda, kiflinin (bunun, bireyin veya farkl biçimlerdeki birey topluluklar n n fleklinde okunmas mümkündür) haklar n n tan nmas, korunmas ve gelifliminin göz ard edilmemesi anlay fl yla, farkl güç iliflkileri karfl s ndaki konumunun onun lehine dikkate al nmas ve bunun sistem içinde önemsenmesidir. Bu çerçevede, kiflinin, nedenleri çok farkl olabilen ve haklar ndan yararlanmas n önleyecek flekilde zay f bir konumda bulunmas, hukuk sayesinde haklar n kullanmas yla önlenmeye çal fl lmaktad r. Bu durumu, kiflinin hukuktan yararlanarak kendi konumunu güçlendirmesi, bugünü ve gelece i üzerinde karar alabilecek özerkli e ve iktidara sahip olabilmesi fleklinde aç klamak da mümkündür. nsan haklar hukuku, flart olmasa da, genellikle uluslararas antlaflmalar yoluyla tan nan, korunan ve gelifltirilmesine yönelik çabalar sayg yla karfl lanmas gereken hak ve özgürlükler sayesinde, nihai olarak böyle bir güçlendirme hedefine varma çabalar n n sistemi olarak da aç klanabilir. Ama bafllan- 3- Bu terim konusunda, özel olarak insan haklar ba lant s kurmaks z n yap lan bir inceleme için bkz. Cooke (2002).

7 30 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme g çta da belirtti im gibi, sonuçta bu bir hukuk disiplinidir ve herkesin bu hukuk disiplininin maddi ve usule iliflkin derinli ine ve inceliklerine vak f olmas da beklenemez. Fakat insan n, haklar yla konumland r lmas ve haklar n n korunmas gere i, bu evrensel anlay fl n kendi bireysel iliflkilerindeki etkilerinin ölçülmesinin fark nda olma bilinci de, asl nda böyle bir güçlendirme hedefine varman n bafllang ç hatt n oluflturacakt r. Asl nda, bu yöndeki çabalar n ortaya konulmas nda, hukuktan ve hukukçulardan önce, bu do rultuda bir bilgilenme ve e itim sorumlulu unu üstlenen kifli ve kurumlar n rolü daha fazla olacakt r. Bu nedenle ilkö retim ders kitaplar n n haz rlanmas nda, do rudan veya dolayl olarak, böyle bir hedefe yönelik güçlendirme çabalar na destek olma yerine, bunu zorlaflt r c veya engelleyici, hatta tam karfl t bir tutuma özendirici bir yaklafl m veya söylemin öne ç kar lmas, genel olarak insan haklar hukukunun ifllevini de sekteye u ratabilecek tutumlar pekifltirecektir. nsan haklar hukukunun bir di er önemli yap tafl olarak niteleyebilece im ve rejim terimiyle aç klanan iliflkiler düzeni, asl nda insan haklar hukukunda, yukarda belirtmeye çal flt m flekilde, haklar n korunmas na yönelik bir anlay flla kurulmas n n hedeflendi i, farkl ölçeklerdeki iliflkiler toplam n ifade eder. Rejim terimi buradaki anlam yla, toplumsal iliflkilerde veya bir yönetim tarz bak m ndan hâkim ya da üstün olmas istenilen bir davran fl düzenini ifade eder. Öyle ki, buna dahil olan ve daha sonra dahil olacak kiflilerin, rejimin konusunu oluflturan o iliflkilerdeki bireysel tutum ve uygulamalar n n olabildi ince birbiriyle ayn olmas na özen gösterilmelidir. Bunu insan haklar hukuku ba lam nda de erlendirirken, kategorik olarak iki iliflkiler kümesinin dikkate al nmas gerekir. Bunlar n ilki, devlet ayg t n n iflleyifliyle ilgili olarak, kamu idareleri ad na yetki kullanan ve kullanmayan kifliler aras ndaki iliflkilerde yo unlafl r. kincisiyse, taraflar n hepsinin kamu idareleri ad na yetki kullanmad toplumsal iliflkiler alan yla ilgilidir. Herkesin evrensel insan haklar standartlar ölçüsünde tüm hak ve özgürlüklerden eflit olarak yararlanmas n sa lay c bir düzende, hem devlet ayg t n n iflleyifli s ras nda (dikey) hem de toplumsal iliflkilerde meydana gelen (yatay) ihlâllerin önlenmesi ve izlenmesi gerekir. Di er bir deyiflle, insan haklar hukukunun bir insan haklar rejiminin inflas ndaki ifllevlerinin etkisi, söz konusu ihlâllerin dikey ya da yatay olmas yla ilgili de ildir. Dolay s yla, böyle bir düzenin inflas nda devlet ad na yetki kullanan kifli ve kurumlar n öncelikli bir sorumlulu u oldu u kadar, bireysel sorumlulu- un da pay bulunacakt r. Di er bir deyiflle, devlet ayg t n oluflturan tüm yap - lar n iflleyiflinde bu anlay fla uygun hareket edilmesi gerekir. Devlet yetkisi kullanan kifliler, hem kendilerine yani içe dönük olarak, hem de kendi iflleyiflinin d fl ndaki iliflki biçimleri dolay s yla d fla dönük olarak, böyle bir sorumlulu un,

8 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 31 sonuçlar etkili biçimde görülebilecek bir tarzda ifa edilmesiyle yükümlüdürler. Ama bu durum, devlet ayg t n n iflleyifli lehine, adeta bir tekel haline getirilmifl yetkiler toplam n da ifade etmez. Bugün bireyler de, hem devletin o sorumlulu unu ne ölçüde yerine getirdi inin izlenmesi, hem de di er bireylerle kendi aralar ndaki iliflkilerde bu sorumlulu un gereklerinin ne oranda görünür oldu- unu dile getirip, ayk r l klar n tespitini, önlenmesini, hatta yapt r mla karfl lanmas n talep edebilirler. Veya bunlar n zaten yap lmakta oldu u yolundaki iddialar n gerçekli ini sorgulayacak bireysel veya toplu faaliyetlere giriflebilirler. Tarih boyunca insan n bask, zulüm ve adaletsizlikler karfl s ndaki isyan, insan haklar n n tan nmas na ve korunmas na yönelik çabalar n temel itkisi olmufltur. Bu, bugün de ayn d r elbette. Ama bugün, bu uzun ve ac tecrübelerin sonucunda, kategorik olarak tan mlay p tematik olarak oluflturdu umuz bu denetim yap lar sayesinde hesap sorulmas n talep edebilece imiz veya en az ndan bir ayk r l n ya da ihlâlin önlenebilece ini dile getirebilme sorumlulu unu ortaya koymam zda dayanak oluflturan hukuk standartlar var. Ayr ca, devletlerin kendi iç düzenlerinde, bunlara paralel veya yak n, benzer nitelikte hak tan mlar yap lmas gibi uygulamalar da, k saca iç hukuklar n deste i de, en az ndan buna sahip toplumlar bak m ndan bu çabalar güçlendirici bir di er etkendir. Ama yukarda güçlendirme terimiyle ba lant l olarak vurgulamaya çal flt m gibi, buradaki rejim kavram ba lam nda da göz ard edilmemesi gereken bir gerçek var: Bu hak ve özgürlüklerden yararlan lmas, sadece bir hukuk meselesi midir? Di er bir deyiflle, insan haklar hukukunun etkisi ve bir rejim anlay fl içinde, ortak, uyumlu bir davran fl biçimine sahip olmak, hukukun daha kat mekanizma ve yöntemlerini iflletmeye gerek kalmadan da, mümkün de il midir? Böylece, insan haklar hukuku bak m ndan, o nihai rejim hedefine ulaflma çabalar ndaki ortak sorumlulu umuzun önemini tekrar etmek istiyorum. Bu, hiç tart flmas z bir biçimde, e itim faaliyetlerini de bütünüyle kavrayacak genifllikte bir sorumluluk alan d r. Genel olarak e itim alan nda, ama as l insan haklar e itimi bak - m ndan kuvvetle vurgulanan bir konu, ö rencilerin insan haklar e itimi sayesinde güçlendirilmesi ile ilgilidir (Meintjes, 1997). 4 Farkl hedef gruplar na yönelik formel ve enformel bir insan haklar e itiminin böyle bir hedefe yönelmesi, yukarda temas etti im, insan haklar hukuku ba lam ndaki güçlendirme kavram yla do rudan ilgili ve onun böyle bir etkiye sahip k l nmas n n önemli araçlar ndan biri olarak düflünülebilir. O halde, bu e itimi alan ö renciler kime, neye karfl güçlenmektedir? Bu soru, insan haklar düflüncesinin ve yirminci yüzy l n ikinci yar s ndan 4- Ayn ba lamda öncü bir tezle ilgili olarak bkz. Freire (1996).

9 32 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme sonra uluslararas hukuk kurallar yla tan nan, korunan ve gelifltirilen, özellikle uluslararas antlaflmalara dayanarak uluslararas örgütler bünyesinde kurulan hak koruma mekanizmalar eliyle gerçeklefltirilmeye çal fl lan bir uluslararas insan haklar rejiminin de temel sorular ndan biri olmufltur. Bu soruyu insan haklar e itimi alan ö renciler taraf ndan tekrar soracak olursak, buna verilen cevab n, en yak ndan daha uza a gidebilecek birer olas ihlâl kayna say labilecek kifli ve kurumlar kapsayacak bir genifllikte düflünülmesi gerekir. Böylece ö renciler, ö retmenleri, arkadafllar, okul yönetimi, ebeveynleri ve genifl aileleri ve devlet ayg t ad na farkl biçimlerde yetkiler kullanan kiflilerin yan s ra, çok genel bir ifadeyle, o ülkede mevcut sistem içinde meflru kabul edilen tüm de erler karfl - s nda güçlendirilmifl kabul edilmelidir. Bunun asl nda, bütün o kifli ve kurumlar yelpazesi karfl s nda özgürleflme araçlar n tan ma ve kullanma becerisini de içeren, özgürlefltirici, özerk bir alan n n inflas olarak kabulü de mümkündür. Do rudan insan haklar e itimiyle ilgili olmasa bile, seçilen e itim modeli ve araçlar son tahlilde insan hakk sorunu ba lam nda bir de erlendirmeyi gerektirir. Örne in aç kça görülebilen ya da bu yönde bir alg y do uran veya pekifltiren siyasi önceliklerle, sosyal, ekonomik veya kültürel üstün de erlerle ve bunlarla ilgili olarak sunulan, tart fl lan örneklerle kurulan bir e itim faaliyetinde, dolayl olarak, hak söylemi nin tafl d de erin arka planda tutuldu- u, hatta bunun önemsenmedi i mesaj n n verildi i sonucunun do mas kolayd r. Bu durumda, gerçekçi ve etkili bir insan haklar e itiminde beklenenin tam tersine, güçlendirme kavram n n hiçbir anlam kalmayacakt r. Bu nedenle, olmas gerekenin tam z dd bir tercihin önem kazand n ileri sürmek de mümkün olabilir. E er ayn kavram ba lam nda bir tahlili sündürmek gerekirse, burada söz konusu olan, bir güçlendirme anlay fl ndan çok, güçsüzlefltirme sözcü üyle aç klanabilecek bir durumdur. Ö rencinin yukarda and m o genifl çevre karfl s nda, asimetrik bir iliflki konumunda bulunmas n kolaylaflt ran veya en az ndan pek umursamayan böyle bir tutum da, insan haklar hukuku ba lam nda incelenmek ve tart fl lmak durumundad r. Zira, bireylerin bir iliflkiler düzeni içindeki konumlar n n, baflka kifli ya da kurumlara oranla daha zay flat lmas, güçsüzlefltirilmesi sonucunu do uracak her söz, eylem, plan, politika, ilke, ö reti, vb. insan haklar hukukunun öncelikli ilgi alan içinde yer al r ve buna karfl bir mücadeleyi gerektirir. nsan haklar hukuku ba lam nda e itim hakk ve bileflenleri flte tam bu noktada, e itim hakk n n insan haklar hukuku bak m ndan tafl d anlam n alt n n çizilmesi gerekiyor. Birleflmifl Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (CESCR), e itim hakk yla ilgili, lkö retime Yönelik

10 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 33 Eylem Planlar bafll kl Genel Yorumu nda, 5 bu hakk n adeta insan haklar hukukunun tüm ay rdedici niteliklerinin üzerinde topland bir hak karakterine sahip oldu unu önemle vurgular: [B]irçok Sözleflme de yer alan e itim hakk, hayati bir öneme sahiptir.e itim hakk, bir ekonomik hak, bir sosyal hak ve bir kültürel hak gibi çeflitli tasniflere tâbi tutulmufltur. O bunlar n hepsidir. Ayn zamanda, birçok bak mdan, medeni ve siyasi haklar n tam ve etkili bir biçimde sa lanabilmesindeki esasi yeri itibariyle, bir medeni hak ve bir siyasi hakt r. Bu itibarla, e itim hakk, insan haklar n n bütünselli i ve birbirine ba l l n bünyesinde toplamaktad r. 6 Komite bu görüflünü, daha sonra kabul etti i E itim Hakk bafll kl Genel Yorumu nda, 7 bu defa güçlendirme kavram yla da destekleyen yetkin bir beyanda bulunur: E itim hem bafll bafl na ayr bir insan hakk, hem de di er insan haklar n n gerçekleflmesinin ayr lmaz bir parças d r. Komite nin, Genel Yorum metnindeki bu aç l fl cümlesinin hemen ard ndan alt n çizdi i ve e itim hakk n n, yukarda aktar lan özellikleri ba lam nda de erlendirilmesi gereken, hakk n uygulanmas bak m ndan da büyük önem tafl yan bir di er özelli i aç kça ifade edilir: E itim, bir güçlendirme hakk d r (empowerment right) (agy). Ders kitaplar na iliflkin de erlendirme raporlar konusuna temas etmeden önce ve ona esas oluflturmak üzere, insan haklar hukukunda e itim hakk n n nas l bir kapsama sahip oldu unu, bu konuya iliflkin uluslararas standartlar ba lam nda ele almak istiyorum. Ama burada, bu projenin konusuyla s - n rl bir biçimde, ders kitaplar nda insan haklar çerçevesinden uzaklaflmayaca m. Böyle bir yaklafl mla, e itim hakk ndan yararlan lmas ve bu hakk n kapsam n n irdelenmesi nedeniyle insan haklar kavram yla kurulacak ba lar insan haklar hukuku çerçevesinde de erlendirmeye çal fl rken, e itimin konu ve amac n merkezde tutmaya ve bunu, ders kitaplar ve müfredat gibi e itim araçlar yla s n rl bir çerçevede ele almaya çal flaca m. Bu nedenle e itim hakk n n varl, eriflilebilirli i, kabul edilebilirli i, uyarlanabilirli i 8 gibi genel ve kategorik e itim hakk sorunlar n n tümüyle özel olarak ilgilenmeyece im, fakat yukarda belirtti im ba lamda, ilgili oldu u ölçüde yer vermeye çal flaca m. Ayr - ca, burada söz konusu edilen e itim insan haklar kavram yla ba lar bak m n- 5- Genel Yorum (General Comment) terimi, Birleflmifl Milletler insan haklar n koruma sistemi içinde yer alan bafll ca insan haklar antlaflmalar yla kurulmufl denetim ve izleme organlar n n (treaty bodies), bu antlaflmalarla hukuken ba lanm fl devletlerin, o antlaflma hükümlerine uyma yükümlülü ünün ya da ahde vefa (pacta sund servanda) ilkesinin kapsam n belirlemek üzere kabul ettikleri, belli antlaflma hükümlerinin kapsam ve uygulanma biçiminin nas l olmas gerekti ini aç klayan ifllemlerdir. (T.T.) 6- CESCR, Plans of action for primary education (Art.14), 10/05/99, General Comment No. 11, E/C.12/1999/4, 10 May s 1999, paragraf (2). Bu Genel Yorum un Türkçe çevirisi için bkz. Uyar (2006: 200). 7- CESCR, Implementation of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, The right to education (Art.13), 08/12/99, General Comment No. 13, E/C.12/1999/10, 8 Aral k 1999, paragraf (1). Burada yararlan lan Türkçe çeviri için bkz. Uyar (2006: 215). 8- Bu konuda bkz. CESCR, General Comment No. 13, paragraf 6 ve dipnot (73). Yararlan lan Türkçe çeviri için bkz. Uyar (2006: ).

11 34 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme dan incelense de, bu ba lamda söz konusu olan n do rudan bir insan haklar e itimi de erlendirmesi olmad da göz önünde tutulmal d r. Ama öte yandan, özellikle son çeyrek yüzy lda meydana gelen uluslararas hukuk geliflmeleri fl nda, insan haklar e itimi de e itim hakk kapsam nda tart fl lan bir konu olmaya bafllam flt r. 9 Uluslararas standartlarla belirlenmeye çal fl lan normatif çerçevenin ele al nmas na, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi yle bafllayal m. Beyanname nin 26. maddesinin 2. bendi flöyledir: Madde E itim insan flahsiyetinin tam geliflmesini ve insan haklar yla ana hürriyetlere sayg n n kuvvetlenmesini istihdaf etmelidir. E itim, bütün milletler, rk ve din gruplar aras nda anlay fl, hoflgörülük ve dostlu u teflvik etmeli ve Birleflmifl Milletlerin bar fl n idamesi yolundaki çal flmalar n gelifltirmelidir. 10 Bu metnin, haz rl k çal flmalar s ras nda her sözcü ü üzerinde ayr ayr görüflülmüfl ve mutabakata var lm fl bir metin oldu u özellikle vurgulan r (Arajärvi, 1999). Böyle bir saptama, bu standard n devletler bak m ndan tafl d - hukuki de er ve a rl göstermesi bak m ndan önemlidir. Yukarda aktar lan 26. madde metninde hedefi vurgulayan bu tan - m n ilk cümlesinde bireysel nitelikte bir güçlendirme etkisi sezilir. Fakat ikinci cümlede, e itim hakk sayesinde ayr mc l k yasa, ço ulculuk ve bar fl kavramlar n n yayg nlaflt r lmas ve güçlendirilmesini vurgulayan, bireylerin kendi toplumlar nda ya da uluslararas düzeyde, bu anlamda bir kamusal iliflkiler düzeninin oluflumundaki arzulanan katk s vurgulan r. Tabii bu güçlendirme etkisi, e itim faaliyetinin yerine getirilmesiyle ilgili teknik ve tematik çerçeveyi de (müfredat, yöntem, teknik donan m, vb.) kapsayacakt r. Fakat buna paralel olarak, itibar edilmesi beklenen insan haklar ve ana hürriyetler konusuna iliflkin bilgiyi önemsemeyi ve bunu her düzeydeki e itim programlar nda dikkate almay da gerektirecektir. Özetle ifade etmek gerekirse, insan n bireysel geliflimi nin sa lanmas ve buna sayg gösterilmesi ve insan n di er insanlarla olan iliflkilerinde uyulmas gerekli de erlerin belirlenmesi, bu standard n özünü oluflturur. Bu sonuncusunun, di erlerinin yan nda, büyük ölçüde bir baflka insan haklar standard olan ayr mc l k yasa ekseninde olufltu u ve geliflti i de göze çarpar. 9- Human Rights Education, (Viyana da, World Conference on Human Rights taraf ndan 25 Haziran 2003 te kabul edilen) Vienna Declaration and Programme of Action, paragraflar 78-82, na.htm#wp ; United Nations Decade for Human Rights Education ( ), lish/issues/education/training/decade.htm ve World Programme for Human Rights Education (2005-sürüyor), nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, R.G., 27 May s

12 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 35 Evrensel Beyanname nin e itim hakk na iliflkin bu ilkesel ifadesi, daha sonraki uluslararas insan haklar standartlar nda da korunan esasa iliflkin bir bafllang ç olmufltur. Ama, daha sonralar farkl aç lardan dile getirilen kimlik taleplerinin de etkisiyle, bu standard n kapsam, hem bireysel hem de kamusal hedefleri bak m ndan daha da geniflletilmifltir. Birleflmifl Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi nin, yukarda aktar lan Genel Yorumu ndaki e itim hakk na iliflkin hukuki nitelemesini göz ard etmek mümkün olmasa da, bu hak Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme nin 13. maddesinde en kapsaml biçimde yer al r. Sözleflme de, Evrensel Beyanname de belirlenen bu konuya iliflkin standart daha gelifltirilerek korunmufltur. 13. maddenin 1. bendinin bu konuyla ilgili ikinci ve üçüncü cümlelerini aktar yorum: Madde Taraf Devletler, e itimin, insan n kiflili inin ve onur duygusunun tam olarak geliflmesine yönelik olaca ve insan haklar ile temel özgürlüklere sayg y güçlendirece i hususunda mutab kt rlar. Taraf Devletler, ayr ca, e itimin, herkesin özgür bir topluma etkin bir flekilde kat lmas n sa layaca, tüm uluslar ve tüm rksal, etnik ve dinsel gruplar aras nda anlay fl, hoflgörü ve dostlu u gelifltirece i ve Birleflmifl Milletler'in bar fl n korunmas na yönelik faaliyetlerini güçlendirece i hususlar nda mutab kt rlar. 11 Evrensel Beyanname nin bu konuyla ilgili ilke metni konusunda yukarda yaz lanlar burada da tekrarlamak mümkündür. Ama birkaç önemli farkl l a temas etmek gerekir. Bunlardan ilki, hakk n bireysel geliflim iflleviyle ilgilidir ve bu hak sayesinde insan kiflili inin geliflmesi ne paralel olarak, ilk defa onur duygusu nun (sense of dignity) geliflimine de yer verilir. Di er iki farkl l ktan ilki, bu hak sayesinde özgür bir topluma (a free society) etkin bir flekilde kat lma n n sa lanmas d r. Bu niteleme, içinde yaflan lan toplumdaki siyasi iklimin karakterinin vurgulanmas dikkate al n rsa, bir yönüyle e itim hakk n n siyasi veçhesi ya da di erleri yan nda, ayn zamanda bir siyasi hak olma özelli i bak m ndan da destek oluflturabilir. Sonuncu farkl l k ise, daha önce Her Türlü Irk Ayr mc l n n Ortadan Kald r lmas na liflkin Uluslararas Sözleflme de 12 (1965) kullan lan bir terimin bu ba lamda tekrar olarak görülebilir. Bu, etnik s fat n n da hukuki standart metne eklenmesi ve art k ayr mc l k yasa kapsam nda korunan temel de erlerden biri olarak kabul edilmesidir. Böylece, yirminci yüzy lda, kinci Dünya Savafl sonras ndaki insan haklar belgelerinde tercih edilen rksal s fat n n kullan l- 11- Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme, R.G., 11 A ustos (Türkiye taraf ndan çekince ve beyanlar ileri sürülerek taraf olunmufltur-t.t.). 12- Her Türlü Irk Ayr mc l n n Ortadan Kald r lmas na liflkin Uluslararas Sözleflme, R.G., 16 Haziran (Türkiye taraf ndan çekince ve beyanlar ileri sürülerek taraf olunmufltur-t.t.).

13 36 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme mas n n yan s ra etnik s fat n n da kullan lmas, ba ms zl k hareketlerinin etkisiyle, sömürgecilik sonras nda, özellikle 1960 l y llardan itibaren yeni bir uluslararas hukukun ve onun dilinin oluflmaya bafllamas yla ilgili bir de iflimin de ifadesidir. Bu tercih, dünya halklar n n iri rk kümelerine ayr lmas anlam na gelen rksal ayr mc l k yasa n n ötesinde, bu eksende bir kimlik hakk n n ince farkl l klarda varl k buldu u ve korunmaya lay k oldu u anlay fl n n ifadesi olan ve art k standartlaflm fl bir terimdir. E itim hakk n n kullan lmas nda ayr mc l k yasa n n dikkate al nmas, rk ayr mc l n n daha genel ve belki zor yararlan labilecek bir koruma sa lamas n n karfl s nda etnik ayr mc l k ölçütü, bu anlamda koruma alan n n çerçevesinin daha geniflletilmesine yard mc olur. Böylece Sözleflme nin, 13. maddesinin 1. paragraf nda belirlenen çerçevede, Evrensel Beyanname de (m. 26/2) aç klanm fl hedefleri daha da gelifltirmifl oldu u kabul edilir. Ders kitaplar projesi, e itim hakk ba lam nda, fakat yüksek ö retim d fl ndaki e itim programlar nda kullan lan ders kitaplar yla ilgilidir. Bu nedenle henüz reflit olmam fl ve hukuken çocuk kabul edilen kiflilerin e itim hakk ba lam nda bir konuyla ilgilidir. Türkiye nin de ba land Çocuk Haklar na Dair Sözleflme, 13 ilk maddesinde onsekiz yafl na kadar her insan çocuk say l r hükmünü içerir. Sözleflme ye paralel olarak, Türkiye iç hukukunda da durum ayn d r. 14 Dolay s yla, burada e itim hakk ile ilgili bir inceleme yaparken ve ders kitaplar konusunu insan haklar aç s ndan de erlendirirken, bunun çocu un e itim hakk bak m ndan da çerçevesinin belirlenmesi gerekecektir. Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin 28. maddesi e itim hakk n düzenlemifltir, ama bu proje bak m ndan as l irdelenmesi gereken hükmü, çocuk e itiminin amaçlar na iliflkin 29. maddenin 1. bendinde düzenlenmifltir. Buna göre: Madde Taraf Devletler çocuk e itiminin afla daki amaçlara yönelik olmas n kabul ederler: a) Çocu un kiflili inin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin mümkün oldu- unca gelifltirilmesi; b) nsan haklar na ve temel özgürlüklere, Birleflmifl Milletler Andlaflmas nda benimsenen ilkelere sayg s n n gelifltirilmesi; c) Çocu un ana-babas na, kültürel kimli ine, dil ve de erlerine, çocu un yaflad veya geldi i menfle ülkenin ulusal de erlerine ve kendisininkinden farkl uygarl klara sayg s n n gelifltirilmesi; d) Çocu un, etnik, ulusal ve dini gruplar ve yerli halka mensup kifliler de dahil, tüm halklar 13- Çocuk Haklar na Dair Sözleflme, R.G., 27 Ocak (Türkiye taraf ndan çekince ileri sürülerek taraf olunmufltur-t.t.). 14- Bkz. Türk Medeni Kanunu (Kanun no Kabul tarihi: 22 Kas m 2001), m. 11, (R.G., 8 Aral k ).

14 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 37 aras nda anlay fl, bar fl, hoflgörü, cinslerin eflitli i ve dostluk ruhuyla, özgür bir toplumda sorumluluk sahibi bir yaflant ya haz rlanmas ; 15 e) Do al çevreye sayg s n n gelifltirilmesi,... Sözleflme nin bu hükmü, bireyin insan haklar n n kapsam n n ve çevresinin tan mlanmas bak m ndan önemli bir düzenlemedir. Zira, bir hak öznesi olan çocuk birey, hem e itimi sayesinde kendi gelifliminin sa lanmas, hem de ailesi, sosyal ve do al çevresiyle iliflkileri bak m ndan, insan haklar referanslar yla tan mlanm fl bir biçimde konumland r lmaktad r. Bu, çocu un yukarda and m iliflkilerini kapsad gibi, onun uluslararas düzeyde benimsenen insan haklar ilkelerine sayg s n n gelifltirilmesi biçiminde bir çabay da gerektirir. Bu sonuncu unsur, yal n e itim hakk ile insan haklar e itimi aras nda kuvvetli ba lar kurulmas n sa layacak bir aç kl a sahiptir. Çocuk Haklar na Dair Sözleflme yle kurulmas kararlaflt r lan bir denetim organ olan Çocuk Haklar Komitesi nin (Committee on the Rights of the Child - CRC) ilk Genel Yorumu, sözleflmenin yukarda aktar lan 29. maddesinin 1. bendi konusunda olmufltu. 16 Bu, dikkate al nmas gereken önemli bir tercihtir. Bu Genel Yorum da, Komite nin özellikle insan haklar e itimi konusunda vurgulad bir konu, bu maddenin genel karakterini ortaya koymak bak m ndan önem tafl d kadar, hak temelli bir e itim politikas n n da ana karakterini ve bileflenlerini ortaya koyar. Komite flu görüflü savunur: Madde 29 (1), ayn zamanda, 1993 y l nda Viyana da yap lan Dünya nsan Haklar Konferans nda ça r s yap lan ve çeflitli uluslararas kurulufllarca uygulanan insan haklar e itimi programlar n n temel tafl olarak da de erlendirilebilir. Gelgelelim, bu tür çal flmalarda çocuk haklar na her zaman gerekli yer ve önem verilmemektedir. nsan haklar e itimi, insan haklar n konu alan andlaflmalar n içeri i konusunda bilgiler vermelidir. Ancak çocuk insan haklar n, insan haklar standartlar n n, evde olsun, okulda olsun, toplulukta olsun uygulamada yaflama geçti ini görerek de ö renmelidirler. nsan haklar e itimi, kapsaml ve yaflam boyu devam edecek bir süreç olmal, insan haklar de erlerinin çocuklar n gündelik yaflamlar ve deneyimlerinde yans ma bulmas yla bafllamal d r. 17 Evrensel Beyanname den bafllayarak, uluslararas insan haklar standartlar n n e itim hakk konusunda ortaya koydu u ilk konu, her zaman, bir eflitlik anlay fl çerçevesinde herkesin e itim hakk ndan yararlanmas ilkesi olmufltur. 18 Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin 28. maddesi de bu konuyla ilgili- 15- Sözleflme nin yukarda aktar lan 29. maddesinin 1. paragraf n n (d) bendi resmi çeviriden al nmam fl, taraf mdan çevrilmifltir.-t.t. 16- CRC, General Comment No. 1, Aims of Education: Article 29 (1), CRC/GC/2001/1, 17 April Metnin türkçe çevirisi için bkz. Akipek (2003: s ). 17- CRC, General Comment No. 1, paragraf Örne in bkz. Evrensel nsan Haklar Beyannamesi, m. 26/2; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme, m. 13/1; Avrupa nsan Haklar Sözleflmesi ne Ek Protokol (1 say l Protokol), m. 2 (cümle 1).

15 38 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme dir. Fakat, üzerinde durmakta oldu um 29. maddenin 1. paragraf ndaki düzenleme, e itim hakk standard n n bu eriflim hakk yla s n rl olmaks z n, onun ötesindeki yap tafllar n da dikkate alarak infla edilmesini hedefleyen bir hükümdür. Hiç kuflkusuz bunlar birbirinden ayr lmaz, birbirini tamamlay c unsurlard r. Çocuk Haklar Komitesi, yukarda aktard m ilk Genel Yorumu nda, bir insan haklar standard olarak e itim hakk n n bu ça dafl karakterini yorumlarken, bunun, ayn zamanda çocu un güçlendirilmesi temel hedefiyle olan ba n da irdelemektedir. Komite nin bu konuyu ele ald Genel Yorum un 2. paragraf n n tamam n aktarmak istiyorum: Madde 29 (1), 28. maddede tan nan e itim hakk na yaln zca çocu un haklar n ve sayg nl - n yans tan nitel bir boyut eklemekle kalmamakta, ayn zamanda e itimin çocuk merkezli ve güçlendirici olmas nda srar etmekte, e itim süreçlerinin buradaki ilkelere dayand r lmas gereklili ine iflaret etmektedir. Her çocu un hakk olan e itim, çocu a yaflam becerileri kazand racak, çocu un kapasitesini bütün insan haklar ndan yararlanacak biçimde gelifltirecek ve insan haklar de erleriyle donanm fl bir kültür ortam yaratacak flekilde tasarlanm fl bir e itimdir. Amaç, çocu un, becerilerini, ö renme ve baflka ifllerle ilgili kapasitesini, sayg nl n, öz sayg s n ve güvenini gelifltirerek güçlendirmektedir. Bu ba lamda e itim örgün okullaflman n çok ötesine geçerek, çocuklar n tek tek ve toplu olarak kifliliklerini, yeteneklerini, yapabilirliklerini ve toplum içinde eksiksiz ve doyurucu bir yaflam sürme becerilerini gelifltirecek yaflam deneyimlerini de kapsar. 19 Böylece, Komite nin de vurgulad eriflim (access) ve içerik (content), birlikte ça dafl bir e itim hakk n n bileflenleri haline gelmektedir. Sözleflme nin 28. maddesinin bunlardan ilkini, 29. maddesinin ise ikincisini düzenledi ini yukarda belirtmifltim. Ama bu aflamada içerik konusunun biraz daha aç lmas na gerek var. Komite nin ayn Genel Yorum metninin ilgili 3. paragraf nda bu konu flöyle tart fl lm flt r: Çocu un e itim hakk yaln zca bir eriflim (madde 28) konusu de il, ayn zamanda bir içerik meselesidir. çeri i madde 29 (1) de kesin biçimde belirtilen bir e itim, her çocuk için, dengeli, insan haklar na sayg l, küreselleflmenin, yeni teknolojilerin ve benzeri olgular n getirdi i temel de iflimlere uyum sa layabilecek bir yaflam sürdürme çabalar nda vazgeçilmez bir araçt r. Yaflam boyunca gündeme gelebilecek görevler aras nda, yerel ile küresel, bireysel olanla kolektif olan, gelenekselle modern, k sa ve uzun dönemli mülahazalar, rekabet ve f rsat eflitli i, bilginin geliflmesi ile bunu içsellefltirme kapasitesi ve manevi olanla maddi olan aras ndaki gerilimler de yer al r. Gelgelelim, e itimle ilgili ulusal ve uluslararas politikalarda, madde 29 (1) de yer alan ö elere ya hiç yer verilmemekte ya da bunlardan sadece bir süs olarak söz edilmektedir CRC, General Comment No. 1, paragraf CRC, General Comment No. 1, paragraf 3.

16 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 39 Sözleflme nin 29. maddesinin 1. bendinde belirtilen e itim amaçlar, saf, hepsi kendi do rultusunda gelifltirilebilecek, birbirinden ba ms z amaçlar olmayabilir. Hatta uygulanacak e itim politikalar bak m ndan, bunlar n kendi aralar nda birinin di erine tercih edilmesi ya da birinin di erine karfl bir tutumun gerekçesi olmas gibi çeliflkili durumlar da söz konusu olabilir. Komite o Genel Yorumu nda bu gerçe i reddetmez, fakat bunu çok önemli bir sorun ya da engel olarak da görmez. Ve bu tutumunu, Sözleflme nin bu hükmünün e itim konusuna dengeli bir yaklafl mda bulunma gereklili ini tan mas ve farkl de erleri diyalogla uzlaflt rma ve farkl l a sayg göstermesiyle aç klar. 21 San r m, tam da bu noktada, Sözleflme nin e itim hakk konusundaki bu önemli hükmünün Türkiye bak m ndan tafl d öneme de inmek gerekiyor. Zira, Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin bu maddesi, Türkiye nin tümüyle çekince koydu u üç maddeden biridir. 22 Türkiye nin bu çekincesi flöyle kaleme al nm flt r: Türkiye Cumhuriyeti Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar na Dair Sözleflme'nin 17, 29 ve 30 uncu maddeleri hükümlerini T.C. Anayasas ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaflmas hükümlerine ve ruhuna uygun olarak yorumlama ve uygulama hakk n sakl tutmaktad r. 23 Uluslararas antlaflmalar hukukunda, bir devletin bir antlaflmayla hukuken ba lanma evresinde ileri sürece i çekincenin do uraca sonuç, o devletin, söz konusu antlaflma hükümlerinin hukuki etkisini kendisi bak m ndan ihraç etmek veya de ifltirmektir. 24 Bu durumda, Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin incelemekte oldu um 29. maddesinin 1. bendi, Türkiye nin bu çekincesi fl nda, tamamen Türkiye nin uyma yükümlülü ü d fl nda m tutulmufltur? Çekince metni ba lam nda böyle bir iddiada bulunulmas mümkün görünmüyor. Ama Türkiye nin bu madde metnine mevcut haliyle uymak istemedi i de aç kt r. Yukarda aktar lan bu madde metninin, Türkiye nin çekincesiyle karfl lanan as l k sm n n, maddenin 1. bendinin (c) fl kk nda yer alan ve (ç)ocu un ana-babas na, kültürel kimli ine, dil ve de erlerine, çocu un yaflad veya geldi i menfle ülkenin ulusal de erlerine ve kendisininkinden farkl uygarl klara sayg - s n n gelifltirilmesi amac oldu u düflünülebilir. Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin onaylanmas na iliflkin iç hukuk sürecinde, önceki yasama döneminde, 7 fiubat 1991 tarihinde Baflbakan Y ld - r m Akbulut taraf ndan haz rlan p TBMM Baflkanl na sunulan ama kadük ha- 21- CRC, General Comment No. 1, paragraf Sözleflme nin, Türkiye taraf ndan çekince konulan di er iki maddesi flunlard r: Çocu un gerek duydu u bilgilere eriflimine iliflkin 17. madde; az nl k ya da yerli halklara mensup çocuklarla ilgili 30. madde. 23- Bkz. R.G., 27 Ocak Çekincenin özgün ngilizce metni flöyle kaleme al nm flt r: Reservation made upon signature and confirmed upon ratification: The Republic of Turkey reserves the right to interpret and apply the provisions of articles 17, 29 and 30 of the United Nations Convention on the Rights of the Child according to the letter and the spirit of the Constitution of Republic of Turkey and those of the Treaty of Lausanne of 24 July (Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, tion/11.htm#reservations; eriflim: 4 Ekim 2008) 24- Bkz. Viyana Andlaflmalar Hukuku Sözleflmesi, m. 2, bent (1-d). Türkçe çeviri için bkz. Gündüz (1998, 183).

17 40 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme le gelen ve daha sonraki yasama döneminde, 12 Aral k 1991 tarihinde Baflbakan Süleyman Demirel taraf ndan tekrar TBMM Baflkanl na sunulan, Sözleflme nin onaylanmas n n uygun bulundu u hakk nda kanun tasar s n n Genel Gerekçesi nde, söz konusu çekince beyan flöyle aç klanmaktad r: Konulan çekinceyle Çocuk Haklar na Dair Sözleflmenin 17., 29. ve 30. maddeleri hükümlerinin yorumlanmas nda mevzuat m zla çeliflen nitelikte sonuçlarla karfl lafl lmamas amac yla, Sözleflmeye bir çekince ile taraf olmam z n uygun oldu u düflünülmüfltür. Bu do rultuda söz konusu maddeleri Türkiye Cumhuriyeti Anayasas ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Andlaflmas n n az nl klara iliflkin hükümlerinin ruhuna uygun olarak yorumlama hakk sakl tutulmaktad r. 25 Türkiye nin, taraf olmay tercih etti i baz uluslararas insan haklar antlaflmalar n n özellikle do rudan ya da dolayl olarak az nl k haklar yla ilgili hükümlerine karfl, Lozan Bar fl Antlaflmas na (1923) atfen yorumlay c beyanlar ya da çekinceler ileri sürerek, o antlaflma hükümlerinin uygulanmas yükümlülü ünü bu çerçevede belirlemeye ya da durdurmaya çal flt görülüyor. 26 Bunun temel nedeni, Türkiye nin resmen tan d gayrimüslim az nl klar d fl nda, özelikle Müslüman bir toplulu un böyle bir az nl k hakk n n muhatab oldu u yönünde bir mesaj verilmesinden kaç nmad r. Sadece Türkiye de yaflayan gayrimüslim az nl klara tan nan bu nitelikteki haklar düzenleyen Lozan Bar fl Antlaflmas n n, 27 genellikle bu kategori çekincelerin s n r n belirleyen bir norm olarak sunulmas n n nedeni de budur. Ama bu sayede, Sözleflme nin çekince konulan hükümlerinin Türkiye deki bu uygulanma biçimiyle ilgili rahats zl k önlenmifl ya da giderilmifl olmamaktad r. 28 Sonuç olarak, Türkiye nin, söz konusu çekincesiyle yorum ve uygulama hakk n sakl tut(tu u) üç Sözleflme hükmünden biri olan 29. maddenin 1. bendindeki amaçlar manzumesine tamamiyle karfl bir hukuki tutumu benimsedi i ileri sürülebilir mi? Bu madde hükmünü göz önünde tutarak ve yukar daki 25- Çocuk Haklar na Dair Sözleflmenin Onaylanmas n n Uygun Bulundu u Hakk nda Kanun Tasar s ve Adalet ve D fliflleri Komisyonlar Raporlar (1/264), TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 73, Dönem: 19, Yasama Y l : 1, S. Say s : 17, s Örne in Medeni ve Siyasi Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme nin az nl k haklar na iliflkin 27. maddesine karfl da Türkiye taraf ndan çekince konulmufltur: Türkiye Cumhuriyeti, Sözleflme nin 27. maddesini, Türkiye Cumhuriyeti Anayasas n n ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar fl Andlaflmas ve Ek lerinin ilgili hükümleri ve usullerine göre uygulama hakk n sakl tutar. Bkz. R.G., 21 Temmuz Lozan Sulh Muahedenamesi, Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 5, 1931, s Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin onaylanmas na iliflkin TBMM görüflmelerinde, Adalet Komisyonu nun bu konuya iliflkin raporuna, Komisyon üyesi Hakkari Milletvekili Esat Canan muhalif kalm flt r. Canan, Muhalefet fierhi nde, çekince ileri sürülen Sözleflme maddelerinin yorumunun yap ld tarihte dil yasa n getiren 2932 say l Yasa yürürlükte oldu u için o zaman mevzuat m zla çeliflti i söylenebilirse de daha sonra söz konusu yasan n ortadan kalkmas sonucu dil serbestisinin Türkiye de tan nmas, Türkiye nin Paris flart na imza koymas ve nihayet yeni hükümet program ile Kürt gerçe inin kabul edilmesi neticesinde art k sözleflmenin mevzuat m zla çeliflen yan n n kalmad kan s nda oldu unu belirtmifltir. (Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 73, Dönem: 19, Yasama Y l : 1, S. Say s : 17, s. 3.) Adalet Komisyonu nun bir di er üyesi, Batman Milletvekili Abdülkerim Zilan da, 9 Aral k 1994 tarihinde Sözleflme nin onaylanmas n n uygun bulundu una dair kanun tasar s n n TBMM Genel Kurulu nda görüflülmesi öncesinde sundu u bir önergeyle, söz konusu çekince nedeniyle kanun tasar s na muhalif oldu unu belirtmifltir. (Bkz. TBMM, B: 49, O: 1, , TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 73, Dönem 19, s. 440.)

18 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 41 aç klamalar fl nda, hukuken böyle bir yorumun savunulmas n n mümkün olamayaca n ve Türkiye nin 29. maddeye yönelik çekincesinin as l hedefinin, bu maddenin 1. bendinin (c) fl kk yla s n rl oldu u savunulabilecek bir görüfltür. Dolay s yla bu fl kk n d fl ndaki fl klarda belirlenen amaçlar n tamamen yerine getirilmesi konusunda hiçbir hukuki engelin bulunmad dikkate al nmak zorundad r. Ama çekince metninin genelleyici ve kapal ifadesi, bu madde hükmünün Türkiye deki uygulamada daha daralt c baz yorumlara tâbi tutulmas için bir dayanak oluflturmaktan da uzak de ildir. Öte yandan, söz konusu (c) fl kk ba lam nda da, gene tamamen bir engel de il, fakat Lozan Bar fl Antlaflmas atf ndan hareketle, sadece Türkiye deki gayrimüslim az nl klar n e itim hakk yla ba daflmas mümkün birtak m taleplerle s n rl bir uygulama kabul edilmektedir. 29 Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin ve özel olarak, uluslararas e itim hakk standard n n, Sözleflme nin 29. maddesinin 1. bendinde yer bulan bu çok önemli hukuki araçlar ndan birinin Türkiye taraf ndan çekinceyle karfl lanm fl olmas, Çocuk Haklar Komitesi nin Türkiye nin ilk dönemsel raporuna yönelik nihai görüflünde de dile getirilmifl ve Komite taraf ndan, tüm çekincelerini geri çekmesi konusunda Türkiye ye telkinde bulunulmufltur. 30 O halde, Sözleflme nin 29. maddesine Türkiye nin koydu u çekince ba lam nda, bu maddede belirtilen çocuk e itiminin yönelik olmas gereken amaçlar bak m ndan, ders kitaplar n n içeri inin incelenmesi yukardaki analiz fl nda de erlendirilmelidir. Uluslararas hukukta, bir uluslararas antlaflman n yorumlanmas na iliflkin genel kurallardan biri, o antlaflmaya taraf olan devletler aras ndaki iliflkilerde, uluslararas hukukun uygulanmas kabil herhangi bir kural n n da ilgili antlaflma hükmünün yorumlanmas na esas al nacak hukuki çerçeve içinde kabul edilmesidir. 31 Bu kural, bir uluslararas antlaflma hükmünden do an hukuki yükümlülü ün kapsam n n belirlenmesi ve e er bu bir hakk n tan nmas ve uygulanmas yla ilgiliyse, hak öznesinin hukuki taleplerinin kapsam n n ayd nlat lmas bak m ndan önemlidir. Nitekim Çocuk Haklar Komitesi de, Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin 29. maddesine iliflkin Genel yorumu nda, bu madde hükmünün e itimin çocu un güçlendirilmesine yönelik nitel de erine temas 29- Nitekim Türkiye nin Çocuk Haklar na Dair Sözleflme hükümlerinin yerine getirilmesiyle ilgili ilk dönemsel raporunda, E itim ilkeleri ve hedefleri (m. 29) (Principles and aims of Education (art. 29) bafll kl bir kesime de yer verilmifltir (CRC, Consideration of Reports Submitted by State Parties Under Article 44 of the Convention, Addendum: Turkey, CRC/C/51/Add. 4, 8 August 2000, paragraf 392 ve devam ). Ama Türkiye taraf ndan bu bafll k alt nda uzun uzad ya verilen bilgiler, yukarda daha önce aktard m Çocuk Haklar Komitesi nin bu konuya iliflkin Genel Yorumu nda as l önem tafl d belirtilen, e itimin amaçlar n n nitel bir de erlendirmesini ortaya koymaktan çok, tamamen Türkiye deki e itim hakk ndan yararlanma (eriflim) tablolar n sunmak ve okullaflma durumunu göstermekten ibarettir. Oysa daha önce de belirtti im gibi, bu kategori bilgiler, Sözleflme nin 28. maddesi ba lam nda de erlendirilecek nitelikte bilgiler say labilir, fakat bu durum 29. madde bak m ndan geçerli de ildir. 30- Concluding Observations of the Committee of the Rights of the Child: Turkey, CRC/C/15/Add.152, 9 July 2001, paragraf Bkz. Viyana Andlaflmalar Hukuku Sözleflmesi, m. 31 (Genel yorum kural ), bent 3-c (Gündüz, 1998: 191).

19 42 Tarhanl : Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi : nsan Haklar Hukuku Aç s ndan Genel Bir De erlendirme ederken, hem Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme nin yukarda daha önce ele ald m 13. maddesinin 1. bendine, hem de Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi nin, ayn ba lamdaki 13 say l Genel Yorumu na at fta bulunmaktad r. 32 Çocuk Haklar Komitesi, bu aç dan bir yaklafl mla, Herkes için E itim Dünya Bildirgesi, Çocuk Haklar na Dair Sözleflme, Viyana Deklarasyonu ve Eylem Program, Birleflmifl Milletler nsan Haklar E itimi 10 Y l çin Eylem Plan gibi belgeleri dikkate alarak, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme nin e itim hakk na iliflkin 13. maddesinin 1. paragraf ndaki hükme ba l l n sürdü ünü, ama bu yeni geliflmelerde, Sözleflme nin o hükmünde yer verilmeyen toplumsal cinsiyet eflitli i ve çevreye sayg gibi de erlerin de, ayn hükme uyma yükümlülü ü kapsam nda de erlendirilebilece ine temas eder. 33 Komite nin bu tespitini toplumsal cinsiyet eflitli i bak m ndan de erlendirmeden önce, belirtelim ki yukarda incelenen Çocuk Haklar na Dair Sözleflme nin e itim hakk ve e itimin amaçlar na iliflkin hükümleri, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme nin 13. maddesinin 1. paragraf n n yorumu ve uygulanmas bak m ndan da, taraf devletlerin bu konudaki hukuki yükümlülü ünün kapsam n n belirlenmesinde dikkate al nabilir. Ama bunun için, bu ifllemin gerçeklefltirilece i devletin bu sözleflmelerin her ikisiyle de hukuken ba lanm fl olmas gerekir. fiimdi, Komite nin yukarda temas etti im görüflü çerçevesinde cinsiyet eflitli i konusuna dönmek istiyorum. Gerçi Sözleflme nin 2. maddesinin 2. paragraf nda, bu Sözleflme de belirtilen haklar n (ki e itim hakk da bunlar aras ndad r) rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da baflka fikir, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, do um ya da baflka bir statü bak m ndan herhangi bir ayr m gözetilmeksizin uygulanmas n n taraf devletlerce taahhüt edildi inin alt çizilmektedir. Bu hükümden anlafl laca gibi, toplumsal cinsiyet eflitli i zaten Sözleflme ye dahil tüm haklar n uygulanmas bak m ndan ve elbette e itim hakk bak m ndan da gözetilmek durumundad r. Kald ki, ça dafl insan haklar hukuku standartlar n n uygulanmas nda, tematik hak tasniflerine ba l bir koruman n yan s ra, haklara iyi niyetle riayet edilmesi yükümlülü ü aç s ndan, ayr mc l k yasa ba lam nda bir ihlâlin var olup olmad n da kapsam - na alan bir incelemenin yap lmas gerekir. nsan haklar standartlar n n oluflumunda 1950 lerden 1970 lere varan ilk dönemden sonra, kad n haklar hareketinin uluslararas bir etkiye de sahip olmas sayesinde, kad n kimli inin de özel olarak ve ayr ca insan haklar 32- CRC, General Comment No. 1, paragraf 2, dipnot (1). 33- CESCR, Genel Yorum No. 13, paragraf 5.

20 Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 43 ba lam nda korunmas çabalar 1979 y l nda kabul edilen Kad nlara Karfl Her Türlü Ayr mc l n Önlenmesi Sözleflmesi nin 34 kabulüyle sonuçlanm flt. Bu nedenle, hangi insan hakk yla ilgili bir uygulama ya da yorum yap l rsa yap ls n, o hakk n içinde yer ald ilgili sözleflme hükümlerinin bu yönden de de erlendirilmesi gerekirken, kad nlara karfl ayr mc l n önlenmesine iliflkin bu Sözleflme nin de göz önünde tutulmas gerekecektir. E itim hakk, bu Sözleflme de de, özellikle kad n kimli inin korunmas ba lam nda tan nm fl bir hakt r. Yukarda belirtti im gibi, bu konuda da, ders kitaplar projesinin konu s n rlar içinde kalarak bir de erlendirme yapmak istiyorum. Sözleflme nin 10. maddesinin (c) bendinde, bu konuda flu hükme yer verilmifltir: Madde 10- E itim hakk Taraf Devletler e itim alan nda kad nlar n erkeklerle ayn haklara sahip olmalar n sa lamak için kad nlara karfl ayr mc l tasfiye etmek üzere gerekli her türlü tedbiri ve kad nlarla özellikle erkeklerin eflitli ine dayanan afla daki tedbirleri al r:... c) Erkeklerin ve kad nlar n kal plaflm fl rolleriyle ilgili kavramlar n e itimin her düzeyinden ve biçiminden tasfiye edilmesi için karma e itim ve bu amaca ulafl lmas na yard mc olacak di er e itim türleri teflvik edilir ve özellikle [ders] kitaplar 35 ve [okul] 36 programlar gözden geçirilir ve bu ö retim [metodlar na] 37 göre uyarlan r. 10. maddenin (c) bendinde, özellikle toplumsal cinsiyet anlam nda kad n ve erkek rollerinin kal plaflm fl kavramlar n n e itimin her düzeyinden ve biçiminden tasfiyesi ba lam nda, okul kitaplar ve ders programlar na yer verilmesi önemlidir. Yukarda irdeledi im Sözleflme maddeleri, hem Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara liflkin Uluslararas Sözleflme hem de Kad nlara Karfl Her Türlü Ayr mc l n Önlenmesi Sözleflmesi yle ba lan p taraf olmufl devletler bak m ndan, ayr ayr yerine getirilme yükümlülü ü olan hükümlerdir. Ama bu devletler için, ilk Sözleflme nin 13. maddesinin 1. paragraf ndaki e itim hakk n n hedeflerine iliflkin hükmün uygulanmas nda, dolay s yla bir taraf devletin bu ba lamdaki yükümlülü ünün kapsam n n tespitinde, bu konuya iliflkin hukuki yorum ve uygulamalarda, ikinci Sözleflme nin 10. maddesinin (c) bendi hükmünün de dikkate al nmas gerekir. An lan her iki sözleflmeye de taraf olan Türkiye nin hukuki konumu da budur. Böylece, ders kitaplar projesiyle var lan de erlendirme sonuçlar bu aç dan da incelenmelidir. 34- Kad nlara Karfl Her Türlü Ayr mc l n Önlenmesi Sözleflmesi, R.G., 14 Ekim (Türkiye taraf ndan çekinceler ileri sürülerek taraf olunmufl, daha sonra Türk Medeni Kanunu ndaki de iflikli e ba l olarak bunlar n baz lar geri çekilmifltir-t.t.) 35- Sözleflme nin Türkçe resmi çevirisinde okul kitaplar fleklinde çevrilmifltir. Sözleflme deki özgün terim: textbooks -T.T. 36- Sözleflme nin Türkçe resmi çevirisinde ders programlar fleklinde çevrilmifltir. Sözleflme deki özgün terim: school programmes -T.T. 37- Sözleflme nin Türkçe resmi çevirisinde, metodlar na de il metoduna fleklinde çevrilmifltir-t.t.