ÜNİTE SOSYAL HİZMET YÖNETİMİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER ÖRGÜTSEL YÖNETİM KURAMLARI I. Prof. Dr. Vedat Işıkhan

Transkript

1 ÖRGÜTSEL YÖNETİM KURAMLARI I İÇİNDEKİLER Örgüt Tanımları Yönetim ve Organizasyon Kuram ve Yaklaşımları Klasik Öncesi Yönetime Katkıda Bulunanlar Klasik (Geleneksel) Yönetim Anlayışı Neoklasik (Davranışsal) Organizasyon Kuramı SOSYAL HİZMET YÖNETİMİ Prof. Dr. Vedat Işıkhan HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Örgütün nasıl tanımlandığını bilebilecek, Klasik öncesi yönetimin nasıl geliştiğini öğrenebilecek, Klasik (Geleneksel) yönetim anlayışı konusunda bilgi sahibi olabilecek, Neoklasik (Davranışsal) oganizasyon kuramı hakkında gerekli bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. ÜNİTE 2

2 GİRİŞ Genel anlamda örgüt, bireylerin amaçlara ulaşmak için karşılıklı davranışlarda bulundukları yapısal bir süreçtir. Örgütlerin tümü kişiler arası ilişkiler bütünüdür ve birer sosyal yapı olma özelliğine sahiptirler. Kalıplaşmış ilişkiler düzeninin bir ifadesi olan sosyal yapı, tüm örgütler için geçerli olmakta ve süreklilik göstermektedir. Çünkü örgütte bireyler arasındaki ilişkiler belli davranış kalıpları çerçevesinde oluşmakta ve düzenlilik göstermektedir. Aynı zamanda tüm örgütlerde üyelerin uymakla yükümlü olduğu kurallar da bulunmaktadır. Örgüt, toplumsal gereksinmelerin bir kesimini karşılamak üzere, önceden belirlenmiş amaçları gerçekleştirecek düzenli işleri yapmak için güçlerini gönüllü olarak eşgüdümleyen insanlardan oluşan toplumsal açık bir sistemdir. Temelde örgütler ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için kurulur. Örgütü oluşturan bireyler ise bu amaç doğrultusunda güçlerini birleştirip faaliyetlerini organize ederler. Örgütü bir yapı, yönetimi ise bu yapıyı işleten bir süreç olarak tanımlayabiliriz. Örgüt içerisindeki koordinasyon ne kadar yaratıcı olursa, örgüt o kadar canlı ve etkili olur. Yönetim, kararlaştırılmış örgüt amaçlarını gerçekleştirmek için madde ve insan kaynaklarına yön verir ve bunları kontrol eder. Örgüt içinde güçlü bir iş birliğinin olması ancak bir kararı uygulayacak ve bu kararın uygulanmasından etkilenecek insanlara, karar eylemine katılma fırsatı verilmesiyle sağlanabilir. Örgüt ve yönetim iç içe işler. Başlangıç noktasında yönetim değil örgüt vardır. Çünkü yönetimin görevi örgütü amaçlarına ulaştırmaktır. Örgüt yöneticisi örgütün üstünde değil, onun içinde ve bir parçasıdır. Örgütün var olabilmesi için üç temel ögenin bulunması gerekmektedir. Bunlar; birbirleriyle etkileşimde bulunabilecek bireyler, amacın gerçekleştirilmesine katkıda bulunma isteği ve gerçekleştirilmesi gereken ortak bir amaçtır. Organizasyonlar ile ilgili dört kuram ve yaklaşım üzerinde durulabilir. Bunlar Klasik (Geleneksel) Yaklaşım, Neoklasik (Davranışsal) Yaklaşım, Modern (Sistem ve Durumsallık Yaklaşımı) ve Çağdaş Yaklaşımdır. Özellikle 80 li yıllardan itibaren bir yandan organizasyon yapısı ile ilgili olarak bir yandan da organizasyonların değişmelere nasıl ayak uydurduğunu, organizasyondaki değişim süreçlerinin neler olduğunu ve nasıl işlendiğini konu alan değişik kuram ve yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlar aynı zamanda kronolojik gelişmeyi de ifade etmektedir. Süphesiz bu yaklaşımlar arasında kesin bir sınır yoktur. Bu ünitede örgütün çeşitli tanımları yapıldıktan sonra örgütsel yönetim kuramları, klasik öncesi yönetime katkıda bulunanlar, Klasik (Geleneksel) yönetim anlayışı ve Neoklasik (Davranışsal) organizasyon kuramı ele alınmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 ÖRGÜT TANIMLARI Geniş anlamıyla örgüt; belirli amaçlar doğrultusunda kişilerin çabalarının eşgüdümlendiği bir yönetim işlevi; amaç, insan, teknoloji boyutlarının etkileştiği bir sistem; kişiliğini belirleyen ve kendine özgü bir kültürü olan; işleri, mevkileri, çalışanları ve aralarındaki yetki ve iletişim ilişkilerini gösteren bir yapıdır. Örgüt; Ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere birey ya da grup faaliyetlerinin bilinçli bir biçimde eşgüdümlenmesi sistemidir. İki ya da daha fazla kişiden oluşan, belirli bir amacı ve yapısı olan sosyal birliklerdir. Yönetim, bir örgütün amaçlarına ulaştıracak işleri yapmak için bir araya gelen insanları örgütleyip eşgüdümleyerek eyleme geçirme sürecidir. Örgütler, bir grup insanı belirli hedeflere ulaştırmak için bir araya getiren birer sosyal varlıklardır. Örgütlerin en önemli işlevleri incelendiğinde şunlar söylenebilir: Örgütler insan gereksinim ya da taleplerini daha etkin bir biçimde tedarik edebilirler. Örgütler etkinliği arttırırlar. Bireyler için daha fazla güvenlik sağlarlar. Bu bakımdan insanların örgütlere şu amaçlarını gerçekleştirmek için girdikleri söylenebilir: Daha başarılı olmak Gereksinim ve taleplerini daha iyi karşılamak Genel olarak daha iyiye gitmek Yönetim, bir örgütün amaçlarına ulaştıracak işleri yapmak için bir araya gelen insanları örgütleyip eşgüdümleyerek eyleme geçirme sürecidir (Balcı ve Aydın, 2003: 10). Örgütler, yapısal özellikleri ve insanlar arası ilişkilerin nitelikleri açısından formal ve informal olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır (Bursalıoğlu, 2002: 23). Formal örgüt, biçimsel veya ikincil örgüt olarak da adlandırılmaktadır. İş bölümü, fonksiyonların belirlenmesi, yetki ile sorumluluğun basamaklaştırılması yoluyla açıkça belirlenmiş ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için belli sayıdaki kişilerin faaliyetlerinin akılcı bir biçimde koordine edilmesini ifade eder. Örgütün yapısını yansıtır, formal iletişim yoluyla işler, kesinlik ve verim gösterir. Amaçlardan çok araçlara önem verilir. İnformal örgüt ise doğal, sosyal, birincil örgüt olarak da adlandırılmaktadır. Açıkça belirlenmiş ortak hedefler olmadan ve bunlara ulaşmak için akılcı bir koordinasyon yapılmaksızın kişilerin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 ilişkilerinden açık veya kapalı bir şekilde kendiliğinden ortaya çıkan koordinasyon şekilleri olarak tanımlanmaktadır. Örgütteki kişiler arası ilişkilerden meydana gelir, informal iletişim yoluyla işler. Bu yön, araştırma değişme ve bireyin doyumunu yansıtır. YÖNETİM VE ORGANİZASYON TEORİ VE YAKLAŞIMLARI İşletme düşüncesinin temelini oluşturan görüşler 1800 lü yılların ortalarında ve 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan klasik öncesi düşüncelere dayanır. Robert Owen, Charles Babbage ve Henry Towne bu ekolün kurucularındandır. Yönetim ya da organizasyonlar ile ilgili dört kuram ve yaklaşım söz konusudur. Bunlar Klasik (Geleneksel) Yaklaşım, Neoklasik (Davranışsal) Yaklaşım, Modern (Sistem ve Durumsallık Yaklaşımı) ve Modern Sonrası Çağdaş Yaklaşımlardır. Günümüzde bu görüşler hâlen varlıklarını sürdürmektedir. Dolayısıyla bu kuram ve yaklaşımları birbirini ikame eden yaklaşımlar olarak değil, fakat birbirini tamamlayan, yöneticilerin karşılaştıkları sorunların çözümünde kullanacakları araçların sayısını ve etkinliğini araştırmayı amaçlayan yaklaşımlar olarak ele almak gerekir (Düzyer, 2007: 13-18). Klasik kuramın genel özelliklerini incelemeden klasik öncesi yönetim ya da organizasyon kuramlarının gelişimine kısaca bakmak gerekir. Bu ünitede Klasik öncesi yönetimin gelişimi, Klasik Kuram ve Neoklasik Kuram ele alınmıştır. Gelecek ünitede ise modern örgüt-yönetim kuramları, sistem yaklaşımı, durumsallık yaklaşımı, modern sonrası güncel yaklaşımlar ele alınmıştır. KLASİK ÖNCESİ YÖNETİME KATKIDA BULUNANLAR İşletme düşüncesinin temelini oluşturan görüşler 1800 lü yılların ortalarında ve 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan klasik öncesi düşüncelere dayanır. Robert Owen, Charles Babbage ve Henry Towne bu ekolün kurucularındandır. Robert Owen ( ): İnsan kaynaklarının önemini anlayan Owen, sahibi olduğu İskoçya daki Cotton Mill de çalışanlarının çalışma ve yaşam koşullarını, eğitim sistemini ve sağlık hizmetlerini iyileştirmeye çalışmıştır. Robert Owen, işverenlerin işçilere daha iyi davranmaları durumunda verimlilikte % 50 hatta % 100 e varan artış sağlayacaklarını iddia etmiştir. Owen döneminde 13 saatlik mesai 10.5 saate indirilmiş, 10 yaşından küçük çocuklarla gece vardiyasında çocuk çalıştırılması yasaklanmıştır. Charles Babbage ( ): Charles Babbage hesap makinesi ve modern bilgisayarın dizaynı ve kullanımı; uzmanlaşmanın yararına inanmıştır. Grup çalışmaları ve ödüllendirme konularına eğilmiştir. Babbage, işletmelerde uzmanlaşmanın yararına inanmıştır. İşletmelerde hem fiziksel, hem de zihinsel uzmanlaşmanın mümkün olacağını söylemektedir. Henry Towne ( ): Henry Towne, işletmenin mühendislik kadar önemli ve onun kadar eşit ölçüde bilimsellik düzeyi olan bir araştırma konusu olduğunu iddia eden bir bilim adamıdır. Mühendislerin bir ekonomist gibi düşünüp Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 üretimlerini piyasada kâr yapacak biçimde verimli yapmalarına işaret etmiştir (Şahin, 2010: 10-24). Yönetim alanında denenmiş bilimsel bilgilerin düzenli olarak bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur (Başaran ve Çınkır, 2012: 266). Birçok kaynakta, Örgüt ve Yönetim Kuramlarının; 1) Klasik Kuram 2) Neoklasik Kuram 3) Modern Kuram şeklinde sınıflandırıldığı görülmektedir. KLASİK (GELENEKSEL) YÖNETİM ANLAYIŞI Klasik Kuram, organizasyonlarda insan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuştur. İnsan unsuru daima ikinci planda kalmıştır. Maddi faktörler düzenlendikten sonra insanın öngörülen doğrultu ve şekilde davranacağıdavranması gerektiği varsayılmıştır. Klasik Kuram sürekli olarak açık ve seçik olarak belirlenmiş bir organizasyon yapısı ve otorite ilişkileri ile etkinlik ve verimliliğin nasıl arttırılabileceği konusunu işlemiştir. Bu kuram ile ilgili yaklaşımlarda, etkinlik ve verimliliğin arttırılabilmesi için hangi ilkelere uyulması gerektiği araştırılmıştır. Dolayısıyla bazen ilkeler yaklaşımı olarak da ifade edilen bu yaklaşımlar en iyi organizasyon yapısı ve yönetim tarzı için uyulması gereken ilkeleri belirlemeye çalışmış, bu ilkelere uyduğu takdirde etkinlik ve verimliliğin artacağını ileri sürmüş, bu ilkelerin her organizasyonda ve her yerde geçerli olduğunu savunmuşlardır. Klasik kuramın başlıca özellikleri şunlardır (Düzyer, 2007: 9-12): Klasik kuram, organizasyonlarda insan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuştur. İnsan unsuru daima ikinci planda kalmıştır. Maddi faktörler düzenlendikten sonra insanın öngörülen doğrultu ve şekilde davranacağıdavranması gerektiği varsayılmıştır. Bu yönü ile klasik kuram mekanik organizasyon yapıları olarak adlandırılan yapıları önermiştir. Rasyonellik ve mekanik süreçler klasik kuramın hareket noktasıdır. Makine-insan ilişkilerinde rasyonellik, işlerin dizayn ve birleştirilmesinde ana hareket noktalarıdır. Mekanik rasyonelliği bozacak insan unsurlarına ilişkin faktörler modele dâhil edilerek ayrıntılı olarak incelenmiştir. Klasik kuram esas itibari ile kapalı sistem anlayışı ile organizasyonları ele almıştır. Bunun sonucu olarak da, bütün yaklaşımlar organizasyon içi-dâhili etkinliğin nasıl sağlanabileceği üzerinde durmuş, bunu sağlaması gereken ilkeleri evrensel kabul etmiştir. Klasik yönetim düşüncesi; işletmenin formal yapısını kendisine inceleme ve araştırma sahası olarak alan, organizasyon konusunda ortaya çıkan ilk kuramdır. Bu görüş Fransa da Fayol (1916), Amerika da Taylor (1911), Mooney ve Reiley (1932), Allen (1958), İngiltere de Urwick (1928 ve 1943) ve Brech in (1957) eserlerinde göze çarpmaktadır. Klasik kuramda organizasyon, gaye ve hedeflerin gerçekleştirilmesi için bir araç olarak düşünülmekte, mevcut kaynaklardan maksimum düzeyde yararlanılarak organizasyonun gayelerinin gerçekleştirilmesi ön planda ele alınmaktadır. Klasik Organizasyon Kuramı adı altında üç ayrı yaklaşım bulunmaktadır. Bu üç yaklaşım; öncülüğünü Taylor un yaptığı Bilimsel Yönetim Yaklaşımı, öncülüğünü Fayol un yaptığı Yönetim Süreci Yaklaşımı ve öncülüğünü Weber in Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 yaptığı Bürokrasi Yaklaşımı dır. Her üç yaklaşım da, organizasyonlarda etkinlik ve verimliliğin arttırılması için hangi ilkelere uyulması gerektiğini araştırmıştır. Klasik Organizasyon Kuramında iş ve pozisyonlar ile bunlar arasındaki ilişkiler ön planda değerlendirilirken, insan unsuru veri olarak kabul edilir ve psikososyal karakteri ile psikolojik ve sosyal çalışma koşulları göz önüne alınmaz. Bunun anlamı, bu kuram neyin, nasıl, ne zaman ve ne karşılığı olarak yapılacağının açık ve kesin bir biçimde tayin edilmesi gerektiğini ve bu iş, kural, yöntem ve disiplinine sıkı bir biçimde uymayana ceza kesme, işten atma gibi kesin cezalandırma önlemleriyle yola getirme zorunluluğunu ileri sürer. İşte bu özelliklerinden dolayı, klasik doktrin dar, sınırlı, mekanik ve bürokratik olmakla eleştirilmiştir. Özetle, Klasik Kuram, iki ana fikir etrafında toplanmıştır. Birincisi rutin işlerin görülmesinde insan unsurunun makinelere ek olarak nasıl etkin bir şekilde kullanılabileceği, ikincisi de formal organizasyon yapısının oluşturulmasıdır. Taylor un Bilimsel Yönetim Yaklaşımı birinci yaklaşım, Yönetim Süreci ve Bürokrasi Yaklaşımları da ikinci yaklaşım ayrıntılı olarak aşağıda ele alınmıştır: Frederick W. Taylor un Bilimsel Yönetim Yaklaşımı Bu yönetim anlayışının babası Frederick Wislow Taylor dur. Bu akımın etkileri XX. yüzyılın başlarından 1930 lara kadar hâkim olmuştur. F.W. Taylor; yönetimi, verimlilik, üretkenlik açısından ele almıştır. Dolayısı ile çalışan ile iş arasındaki etkileşime öncelikle yer vermiştir. Bilimsel Yönetim Yaklaşımının temel ilkeleri kısaca şu şekilde ifade edilebilir; Örgütler, birtakım ekonomik amaçları ve üretimi gerçekleştirmek için vardır. Üretimin örgütlenmesi için en iyi yöntem ve yol yoktur. Bu yöntem ve yol sistemli ve bilimsel çalışmalarla belirlenir. Üretimi artırmak, iş bölümü ve uzmanlaşma ile sağlanabilir. İnsanlar ve örgütler, akılcı ve ekonomik ilkelere göre eylemde bulunurlar. Taylor a göre yöneticinin temel görevi, emrindeki 5 M yi kullanarak örgüt amaçlarını etkili ve verimli bir biçimde gerçekleştirmektir. Bu 5 M şunlardır: İnsan (man), para (money), malzeme (material), makine (machine) ve yöntem (method) (Şişman, 2002: 11). Frederick Taylor un öncülüğünü yaptığı Bilimsel Yönetim Yaklaşımı çalışanların ne yapmaları gerektiğini tam olarak belirlemek ve işlerin en verimli bir şekilde yerine getirilmesine nezaret etmek şeklinde tanımlanabilir. Bunun için tecrübe yerine bilim; anlaşmazlık yerine ahenk; bireycilik yerine iş birliği; kısıtlanmış üretim yerine azami üretim, en yüksek verimliliği sağlayabilecek şekilde insanları geliştirme ön plana çıkarılmalıdır. Taylor a göre, işgörenin işi icra ederken bizzat uyması gereken ilke ve kuralları, işte gerekli olan hareketler ve bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 hareketleri yapmak için harcanacak zamanlara ilişkin çalışmalar üzerinde durmuş, bunların yol ve yöntemlerini açıklamıştır (Şahin, 2010: 10-24). İşlerin dizaynı ve yapılma şeklinin mühendislik açısından bilimsel olarak incelenerek yeniden düzenlenmesi ile hem verimliliğin artacağına, hem de işletme ve işçilerin bu yeni düzenden daha fazla pay elde edeceklerine inanan Taylor, Bethlehem Steel Company deki deneyleri ile bu inancı uygulamaya aktarmış ve 1911 de yayınlanan Bilimsel Yönetim İlkeleri başlıklı kitabı ile de düşündüğü yönetim organizasyon anlayışının esaslarını açıklamıştır. Taylorizm ya da Bilimsel Yönetim Yaklaşımının ana ilkeleri şunlardır (Akt; Düzyer, 2007: 10-12): Gelişigüzel çalışma değil, bilimsel çalışma düzeni Başıbozukluk değil, ahenk ve koordinasyon Düşük verim değil, maksimum çıktı ve herkesin mümkün olan en yüksek verimlilik düzeyine çıkartılması için eğitim Bilimsel yönetim yaklaşımı, ayrıntılı örgüt kuramı değildir. Bu yaklaşım, daha çok, örgütün alt kademelerinde, fabrika (işyeri) düzeyinde işlerin incelenmesi, standartların geliştirilmesi, ücret sistemlerinin oluşturulması gibi konularla ilgili ilkeler geliştirilmiştir. Ancak bu ilkelerin uygulanması sonucu elde edilen üretim artışları, bu yaklaşımı kısa sürede yaygın hâle getirmiştir. Bu yaklaşımın ilkeleri bugün için de geçerliliğini korumaktadır. Bu kuramın amacı; tek tek her işgörenin performansını yükselterek örgütün verimliliğini yükseltmektir. Taylor un çalıştığı işletmelerdeki temel gözlemleri şu şekildedir: a- Verimsizlik b- Tembellik ve kaytarma c- Çalışma kural ve prosedürlerinin standartlardan yoksun oluşu d- İşe almada ehliyet, yetenek ve kapasite kıstaslarının kullanılmayışı e- Yapılan işler için standart sürelerin belirlenmeyişi Tüm bu özelliklerin örgütlerin verimini ve performansını olumsuz yönde etkileyebileceğini savunmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Taylor, örgütlerde, insan ile onun iş yaparken kullandığı araçlar ve makineler arasındaki ilişkiyi yani örgütün psikoteknik yönünü ele alırken, Fayol, insanlar arası ilişkiler hakkında çalışarak örgütün psikososyal yanıyla ilgilenmiştir. Frederick Taylor Bu doğrultuda Bilimsel Yönetimin felsefesi şu dört ilkeyle özetlenebilir (Can, 2005: 46): 1. Yönetimin uygulanmasında, bilimsel yöntemlerin kullanılması ve geliştirilmesi 2. İşçileri işe alırken, belirtilen işe en uygun kişiyi seçmeye yarayacak bilimsel yaklaşımları kullanma 3. İşçiye bilimsel, öğretim, eğitim ve kendini geliştirme olanağı sağlama ve böylece işçilerle içten gelen bir iş birliği geliştirme 4. Yönetim ile işçilerin görevlerini ayırmak ve bu ayırmayla birlikte bu iki grup arasında arkadaşça ilişki ve iş birliğini teşvik etmek Henri Fayol un Yönetim Süreci Yaklaşımı Taylor, örgütlerde, insan ile onun iş yaparken kullandığı araçlar ve makineler arasındaki ilişkiyi yani örgütün psikoteknik yönünü ele alırken; Fayol, insanlar arası ilişkiler hakkında çalışarak örgütün psikososyal yanıyla ilgilenmiştir Fayol yönetsel faaliyetlerin yerine getirilmesinde uyulması gereken ilkeleri de şu şekilde açıklamaktadır; a) Astlar arasında bilgi, yetenek ve tecrübelere göre iş bölümü yaparak uzmanlaşmayı sağlama, b) Astlara yapacakları faaliyetlerle ilgili olarak, maddi ve beşerî kaynakları kullanabilme yetkisi ve bunlarla ilgili sorumluluk verme, c) İşlerin belirli bir düzen içinde ve belirli zamanlarda yerine getirilmesi için disiplin sistemi kurma, d) Her astın sadece bir yöneticiden emir alması ve ona rapor vermesini sağlayacak bir kumanda birliği oluşturma, e) Her örgütsel birimin yaptıkları faaliyetlerin, hizmet edeceği müşterek genel amaçların oluşturduğu yönetim birliği vücuda getirmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Fransa'da yayınlanan "Genel ve Endüstriyel Yönetim" adlı eseriyle Fayol bu akımın Amerika dışındaki öncülerinden biriydi. Fayol yönetimi; planlama, örgütleme, emretme, koordinasyon ve kontrol olarak alt süreçlere ayırmıştır. Fayol gibi, L. Gulick ve L. Urwick de yönetim süreçleri üzerinde durmuşlardır. Gulick ve Urwick, yönetim süreçlerini planlama, örgütleme, kadrolama, yönetme, koordine etme, raporlama ve bütçeleme olarak adlandırmıştır (Erdoğan, 2004: 10). Henry Fayol un öncülüğünü yaptığı Yönetim Kuramı yaklaşımı, üretim kademesinin iş dizaynı ve işin yapılma şekli ile ilgilenen Taylor a karşılık daha çok yönetim kademeleri üzerinde durmuş iyi bir organizasyon dizaynını ve yönetim ilkelerini araştırmıştır. Yönetim süreci yaklaşımı da ekonomik etkinlik ve rasyonellik fikrini esas almıştır. Dolayısıyla bu yaklaşım bilimsel yönetim yaklaşımının bir nevi devamı, onun tamamlayıcısı sayılabilir. Yönetim süreci yaklaşımı sadece organizasyon konuları ile ilgili değil yönetimin bütün alanları ile ilgili ilkeler geliştirmeye çalışmıştır. Bu yönü ile Bilimsel Yönetim Yaklaşımından daha geniş ve kapsamlı bir yaklaşımdır. Henry Fayol un öncülüğünü yaptığı Yönetim Kuramı yaklaşımı, üretim kademesinin iş dizaynı ve işin yapılma şekli ile ilgilenen Taylor a karşılık daha çok yönetim kademeleri üzerinde durmuş iyi bir organizasyon dizaynını ve yönetim ilkelerini araştırmıştır. Henry Fayol Taylor un iş ve işçilerden beklediğini, Fayol yönetim ve yöneticilerden beklemiştir. Yönetim süreçlerini ilk kez sıralayan Fayol, yönetilenden çok yöneticiye güvenmiştir (Bursalıoğlu, 2002: 19). Fayol, işletmecilik etkinliklerini teknik, ticari, mali, güvenlik, muhasebe ve yönetim (öngörme ve planlama, örgütleme, emirkumanda-haberleşme-yürütme, koordinasyon, denetleme-değerlendirme) olmak üzere altı grupta toplamıştır. Ona göre bir işletmenin başarısı, bu altı tür etkinliğin başarılı bir uygulamasına bağlıdır (Balcı, 2010). Fayol yönetimin tanımını, yönetim fonksiyonlarına dayandırarak realist bir şekilde yapmıştır.... Yönetimde hiçbir şey mutlak değildir. Yönetim bir ölçü ve kıyas meselesidir..., benzer şartlarda bile olsa aynı ilke nadiren aynı şekilde uygulanır. Bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 nedenle ilkeler esnek olmalı ve ihtiyaca adapte edilmelidir diyerek yönetimin özelliklerini belirtmiştir. Fayol yönetimin tanımını, yönetim fonksiyonlarına dayandırarak realist bir şekilde yapmıştır.... Yönetimde hiçbir şey mutlak değildir. Yönetim bir ölçü ve kıyas meselesidir..., benzer şartlarda bile olsa aynı ilke nadiren aynı şekilde uygulanır. Bu nedenle ilkeler esnek olmalı ve ihtiyaca adapte edilmelidir. diyerek yönetimin özelliklerini belirtmiştir. Fayol yönetim sürecinin 1) Planlama, 2) Örgütleme, 3) Emretme, 4) Eşgüdümleme, 5) Kontrol şeklinde beş öğesinin olduğunu belirtmiştir. Yönetim faaliyetleri de bir süreç şeklinde oluşur. Bu sürecin başlıca safhaları planlama, organizasyon, emir-komuta (yürütme), koordinasyon ve kontrol dür. Bazen eğitim ve yetiştirme de ayrı bir fonksiyon olarak bu sürece dâhil edilmektedir. Şu hâlde yönetim, planlama fonksiyonu ile başlayan kontrol fonksiyonu ile son bulan ve tekrar planlama ile devam eden bir süreçtir. Max Weber in Bürokrasi Yaklaşımı Klasik Kuramın üçüncü yaklaşımı olan ve 1900 lerin başlarında Alman sosyoloğu Max Weber tarafından geliştirilen bürokrasi, günlük dilde kullandığımız, işlerin geciktirilmesi, yokuşa sürülmesi, Bugün git yarın gel. anlamının aksine, organizasyon yapısını ifade etmektedir. Max Weber e göre bürokratik bir yapı etkinlik açısından ideal bir organizasyon yapısıdır yılları arasında yetişmiş olan Alman toplum bilimcisi Max Weber "Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Esprisi adlı eserinde Bürokrasi konusunda ortaya attığı görüşlerle örgüt ve yönetim konusunda, alana önemli katkılarda bulunmuştur. Özellikle 1950'den sonra Amerika'da keşfedilmesiyle birlikte Weber'in ünü yayılmıştır (Çoşkun, 2006). Max Weber e göre; bürokratik yapı, etkinlik açısından ideal bir örgüt yapısıdır. Bürokrasi, geniş bir alana yayılmış toplumsal fiil ve hareketlerin, rasyonel ve objektif esaslara uygun olarak düzenlenmesi sürecidir. Belli bir büyüklüğü aşan ve yüz yüze temasın ortadan kaybolduğu her örgüt bürokrasi özelliklerini kazanmaya başlar. Weber özellikle, bürokratik örgüt yapısının en iyi örgüt yapısı olduğunu vurgulamış; bu yapıyı mantıklı, rasyonel ve verimli olarak tanımlamıştır. Weber e göre ideal bürokrasinin unsurları şunlardır: Öncelikle belirgin bir iş bölümü yapılmalıdır. Bu iş bölümü ile oluşacak her pozisyonda o konunun uzmanı istihdam edilmelidir. Bir otorite hiyerarşisi oluşturulmalıdır. Emir komutada birlik prensibi uygulanmalı; her astın doğrudan emir aldığı tek bir üstü olmalıdır. Örgüt içindeki birimlerde belli bir performansın ortaya çıkmasını sağlayabilmek için örgüt genelinde kaide, kurallar ve izlekler olmalıdır. Örgüt içinde istihdam ve yükselmeler keyfi olmayan esaslara dayandırılmalıdır. İşe alma ve ilerlemelerde esas, bireyin teknik bilgi ve becerisi olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Örgütün sahibi ile yönetici ve çalışanları birbirinden farklılaşmalıdır. Özellikle yönetim profesyonel yöneticilere bırakılmalıdır. Pozisyon kişiye değil, işe bağlı olmalıdır. Sağlam bir dokümantasyon sistemi oluşturulmalıdır. Alınan kararlar, kurallar, işleyişe ilişkin birçok belirleme yazılı hâle getirilerek dosyalanmalıdır. Bürokrasi yaklaşımında Weber yetki kavramı üzerinde de durmuş ve yetkiyi üçe ayırmıştır: Geleneksel Yetki: Babadan oğula geçen, doğuştan kazanılan ve kişisel olan yetkidir. Mutlaka itaat bekleyen davranışları öngörür. Karizmatik Yetki: Kahramanlık, kutsallık, büyücülük ve benzer üstün kişisel beceri ve niteliklere dayanan yetkidir. Kendine inananlardan oluşan bir astlar grubuna sahiptir. Büyük liderlere özgü kişisel hatta manyetik denilebilecek kuvvetleri kapsar. Klasik Kurama yöneltilen eleştiriler şu şekildedir: Örgütlerin iki temel boyutunda olan kurum boyutunda etkiliği gerçekleştirmeye odaklanmış, birey boyutunu ise ihmal etmişlerdir. Örgütü, adeta insansız bir makine gibi görmüşlerdir. Örgütte insanların güdülenmelerini de sadece ekonomik gereksinmelerin karşılanması ve yakın denetime bağlayarak insanları insan yapan sosyal ve psikolojik gereksinmeleri görememişlerdir. Meşru Yetki: Demokratik, yasal ve akılcı düzenlemelerin olduğu hukuk devletindeki yetkidir. Mantığa dönüşür (Bursalıoğlu, 2002: 19). Max Weber, ideal yetki ve toplum düzeni olarak ortaya attığı akılcı kural ve kaidelere dayanan meşru düzenin yönetim biçimi olarak bürokrasi modelinin temellerini açıklığa kavuşturmuştur. Max Weber Özetle, Weber e göre salt yasa ve kurallarla çalıştırılan bürokrasi, en saf ve ülküsel yönetim biçimidir. Weber in önerdiği ideal tip bürokrasi beş unsurdan meydana gelmektedir (Bursalıoğlu, 2002: 20): 1. Hiyerarşik yapı, 2. Görevsel uzmanlaşma, 3. Tanımlanmış yetki ve sorumluluklar, 4. Kestirilebilirliği sağlayan kayıtlar, 5. Davranış Kuralları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Bürokrasinin üstünlükleri incelendiğinde; uzmanlaşma, örgüt yapısı, tahmin edilebilirlik, rasyonellik, demokrasidir. Zayıflıkları ise; katılık ve değişmezlik, gayri şahsilik, amaçlar hiyerarşisinin bozulması, kırtasiyecilik ve kontrolün zorluğu ve düzeni koruma eğilimidir. Klasik kurama yöneltilen eleştiriler şu şekilde özetlenebilir: Örgütlerin iki temel boyutunda olan kurum boyutunda etkiliği gerçekleştirmeye odaklanmış, birey boyutunu ise ihmal etmişlerdir. Örgütü, adeta insansız bir makine gibi görmüşlerdir. Örgütte insanların güdülenmelerini de sadece ekonomik gereksinmelerin karşılanması ve yakın denetime bağlayarak insanları insan yapan sosyal ve psikolojik gereksinmeleri görememişlerdir. NEOKLASİK (DAVRANIŞSAL) ORGANİZASYON KURAMI Bu kuram, klasik örgüt kuramına tepki olarak doğmuştur. Neoklasik örgüt kuramının temelinde, insan ilişkileri yaklaşımı yatmaktadır. Bu yaklaşımın temelinde Hawthorne araştırmaları olarak bilinen ve klasikleşen bir dizi araştırmanın bulguları görülmektedir. Bu araştırmaların yürütücüsü Elton Mayo dur (Aydın, 2007: 107). Neoklasik yaklaşımın en zayıf yönü, sistem görüşünü önemsememiş ve örgüte getirmemiş olmasıdır de başlayan ve Electric Şirketinin Hawthorne fabrikalarında Mayo ve arkadaşları tarafından yapılan altı ayrı araştırmadan oluşan deneyler literatürde Hawthorne etkisi olarak bilinmektedir. Bu araştırmaların sonunda; grup oluşturma, grup arkadaşlığı ve sevgi bağlarının güçlü olmasının, işletme sahibi ve yöneticilerin davranışlarında olumlu değişmelerin, onların önemsenmesinin çalışma ortamının havasını değiştirdiği, bunun da sürekli verim artışına yol açtığı bulunmuştur (Balcı, 2010: 84). Bu yaklaşımın temel özellikleri şöyle özetlenebilir (Aydın, 2007: 107): Ekonomik insan kavramına doğrudan karşı çıkılmış, bireysel farklılıklar kabul edilmiştir. Her birey eşit ve tektir. Verimliliğin belirlenmesinde dış gerçekler kadar, bireyin dış dünyası da önemsenmiştir. Üretimdeki artış ve düşüşler, iş yerinin fiziksel ve ekonomik koşullarından çok, iş ortamındaki insan ilişkilerinin niteliğine bağlıdır. Güdüleme yalnızca ekonomik unsurlara değil, ayrıca toplumsal ve bireysel unsurlara da bağlıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Neoklasik yaklaşımın belki de en zayıf yönü, sistem görüşünü önemsememiş ve örgüte getirmemiş olmasıdır lara kadar, Klasik Kuram bakış açısından geliştirilen kavram ve araştırma bulgularından oluşan bilgi birikimi, yönetim uygulamaları ile organizasyon yapı ve işleyişine yol gösteren kuram kaynak olarak süregelmiştir. Ancak bir yandan 1929 Dünya Ekonomik Krizi nin etkisi bir yandan da işletmelerde çeşitli organizasyon sorunlarının artması sonucu olarak Klasik Kuramın eksiklikleri hissedilmeye başlanmıştır lu yıllardan itibaren E.Mayo, A. Maslow, F. Herzberg, D. McGregor gibi düşünürler tarafından yapılan araştırmalar ve vaka incelemeleri, insanı harekete geçirmek için mekanik düzenlemelerin yeterli olmadığını ortaya koydu. Yönetimin sadece işletmenin kurucularına hizmet etmediği, çalışan bireylerin ve grupların amaç, arzu ve ihtiyaçları, moral ve motivasyonlarının da önemli olduğu, bunları dikkate almaksıznın örgütsel amaçların etkili ve verimli bir şekilde gerçekleştirilemeyeceği öne sürüldü (Kayıkçı, 2001). Howthorne araştırmalarının sonuçlarının açıklanması, organizasyonları incelemede yepyeni bir akımın başlamasına yol açmıştır. Bu akım başlangıçta İnsan İlişkileri Yaklaşımı, olarak adlandırılmış daha sonra İnsan Kaynakları Yönetimi ve günümüzde de Organizasyonlarda Davranış Örgütsel Davranış olarak devam etmiş ve esas itibariyle örgüt mensuplarının - insanın- davranışlarını incelemeyi temel almıştır. Howthorne araştırmalarının sonuçlarının açıklanması, organizasyonları incelemede yepyeni bir akımın başlamasına yol açmıştır. Bu akım başlangıçta İnsan İlişkileri Yaklaşımı, olarak adlandırılmış daha sonra İnsan Kaynakları Yönetimi ve günümüzde de Organizasyonlarda Davranış Örgütsel Davranış olarak devam etmiş ve esas itibariyle örgüt mensuplarının - insanın- davranışlarını incelemeyi temel almıştır. İnsan İlişkileri Yaklaşımının Dayandığı Varsayımlar İlk çalışmalardan bir kısmı, yorgunluk, monotonluk ve sıkıntıyı ele almıştır. İnsan ilişkileri yaklaşımı psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikolojiden alınan varsayımlara dayanmaktadır (Başaran, 1984; Başaran ve Çınkır, 2012, Balcı, 2010, Can, 2005). Bu varsayımlar aşağıda özetlenmiştir: Psikolojiden Alınan Varsayımlar İnsanlar türlü biçimlerde güdülenir ve harekete geçirilir. İnsanlar her zaman ussal (rasyonel) davranmazlar. İnsanlar birbirine bağlıdır. Bu nedenle, bireysel davranışların, çoğu zaman, işyerindeki sosyal koşullarla açıklanması gerekir. Yöneticiler, insan ilişkileri konusunda iyi bir uygulamacı olabilecek biçimde eğitilebilirler. Sosyolojiden Alınan Varsayımlar İşyerindeki mevcut sosyal ortam, sadece yönetim tarafından değil, grup üyeleri tarafından da etkilenir. Grup üyeleri de işyerindeki sosyal ortamın etkisi altında kalır. İşyerindeki klik ve biçimsel olmayan örgütlerin varlığı bir gerçektir. Biçimsel olmayan örgüt ve klikleşmeler, biçimsel örgütü etkiler ve aynı zamanda da biçimsel örgütten etkilenir. İşin gerektirmiş olduğu roller, işin bünyesinde mevcut olan kişisel ve sosyal işlevleri nedeniyle iş tanımlarında belirlenenden çok daha Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 karmaşıktır. Bu hususlar da doğal olarak iş analizlerinde dikkate alınmaz. Örgüt gerçekçi olarak, birbirini karşılıklı olarak etkileyen parçalardan, kısımlardan oluşan sosyal bir sistem olarak tasarlanmalıdır. Sosyal Psikolojiden Alınan Varsayımlar İnsanlar kendi amaçlarına, örgüt amaçları açısından bakmaya her zaman istekli, arzulu değildirler. Bu bakımdan insanları etkilemek gerekmektedir. Örgütün haberleşme (iletişim) kanalları, örgütün ussal ve ekonomik bir biçimde işleyişini sağlayan bilgileri taşıdığı gibi, çalışan kişilerin his ve duygularını da nakleder. Kararlara katılım mekanizması moral ve verimlilik üzerinde olumlu etkiler yaratır. Sağlam teknik kararlar ve iş birliği için ekip hâlinde çalışma gerekli olmaktadır. Böylece Klasik Kuram ile birlikte ele alındığında, yöneticinin yararlanabileceği araç ve kavramlar önemli ölçüde artmış olmaktadır. İnsan İlişkileri Yaklaşımına Katkısı Olan Çalışmalar Kurt Lewin ve Arkadaşlarının Yaptığı Önderlik Araştırması K. Lewin ve arkadaşlarının yaşları arasındaki çocuklarda liderlik biçimleri ve bunların grup ilişkileri ve verimliliği üzerindeki etkilerini inceledikleri araştırma sonucunda çocuklar arasında maske yapma görevlerine nezaret eden üç ayrı nitelikte lider tipi saptanmıştır. Liderlerden birincisi, otoriter davranmış ve bu grupta verimlilik çok yüksek ancak yapılan maskelerin kalitesi kötü olmuştur. İkinci lider, astlarına tam bir serbestlik tanımıştır ve bu grupta bireysel davranışlar gösterilmiş, teknik bilgi alışverişi ve iş birliği yapılmamış, bu nedenle de hem yapılan iş miktarı hem de yapılan işin kalitesi çok kötü olmuştur. Üçüncü lider ise demokratik ve katılımcı bir yönetim sergilemiş ve bu grupta verimlilik iyi ancak otokratik liderinkinden biraz daha az gerçekleşmesine rağmen işin kalitesi çok daha üstün olmuş. Bu çalışma ve deneyler, yönetimde insanca davranışların ve duygusal destek ve yakınlaşmanın önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Hawthorne Araştırmaları Hawthorn araştırmaları, Harvard Üniversitesinden F. Roethlisberger ve Elton Mayo önderliğindeki bir grup bilim adamının Western Elektrik Şirketinin Chicago nun banliyösü olan Cicero daki Hawthorne fabrikasında yaptıkları araştırmalardır. Yönetim ve organizasyon konusuna davranış açısından yaklaşmanın başlangıcı kabul edilen bu araştırmalara 1924 yılında başlanmış ancak sonuçları 1930 larda alınabilmiştir. Araştırmacıların başlangıçtaki hipotezi şu olmuştur: Işıklandırma, ısıtma, dinlenme zamanları gibi fiziksel iyileştirmelerin derecesi arttıkça prodüktivite de artacaktır. Ancak yapılan deneyler ve araştırmalar bu hipotezi doğrulamamıştır. Bunun üzerine araştırmacılar dikkatlerini fiziksel faktörler yerine sosyal faktörler üzerine çevirmişlerdir. Bu aşamada geliştirilen yeni tez, verimlilik artışının ancak işçilerin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 motivasyonu, uygulanan nezaret şekli, tatmini ve aralarındaki ilişkiler tarafından, yani sosyal faktörler tarafından açıklanabileceği şeklinde olmuştur ve araştırma sonuçları bu tezi doğrulamıştır. Kişilerin sahip olduğu inançlar, alışkanlıklar, amaçlar, değer yargıları ve gelenekleri, oluşturdukları grupların da özelliklerini belirleyecektir. Böylece bir sosyal sistemin kişiler üzerindeki etkisi, fiziksel faktörlerin etkisinden çok daha fazladır. Hawtorne araştırmaları ile organizasyonlardaki insan faktörü ön plana çıkmış ve yöneticilerin kullanabilecekleri araç ve kavramlar ile dikkat etmeleri gereken unsurların sayısı artmıştır. Davranışsal Yaklaşıma büyük katkıları olan Hawthorne Araştırmaları kullanılan metodoloji ve teknikler ile bir çeşit manipülasyon aracı olduğu gibi pek çok açıdan da tartışma konusu olmuştur. Bunlardan birisi Hawthorne etkisi (Hawthorne Effect) olarak adlandırılan eleştiridir. Hawthorne etkisi, eğer insanlar bir şekilde kendilerinin araştırma konusu yapıldığını biliyorlarsa, araştırma süresince kendi normal davranışlarının dışında bir davranış gösterebilmektedir şeklinde açıklanabilir. Yankee City Araştırması Yankee City araştırması, Yankee şehrinde antropolog W. L. Warner tarafından teknolojik yeniliklerin insanlar ve onların ilişkileri üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla yapılmıştır. Bu araştırma, bize sosyal ve teknolojik sistemlerde meydana gelen değişmelerin insan davranış ve tutumlarına etkilerini göstermekte ve bu tarz değişimlerde insan unsurunun ve onun toplum içindeki prestiji, statüsü ve ilişkilerinin gözönünde bulundurularak planlı bir değişim yapılmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Harwood İmalat İşletmesi Araştırması Harwood imalat işletmesi araştırması, aynı işi gören işçiler üzerinde planlama ve karar verme yetkileri yönünden değişik yöntem uygulamalarının insan duygu ve davranışlarındaki etkilerini görmek ve bunun sonucunda da yönetsel etkinliğin ve verimliliğin bağlı olduğu örgütsel koşulları öğrenmek olanaklarını sağlamıştır. Tavistock Enstitüsü Araştırması Tavistock Enstitüsü araştırmasında İngiltere deki kömür ocaklarında çalışan işçilerin araç, gereç ve üretim yönetimlerinde meydana gelen değişmelerden ne şekilde etkilendikleri araştırılmıştır. Bu araştırmalar, örgütsel açıdan etkin ve verimli, psikolojik ve duygusal açıdan mutlu olan, iş gruplarında değişikliklerin yaratmış olduğu olumsuz gelişmelere güzel bir örnek oluşturmaktadır (Başaran, 1984; Başaran ve Çınkır, 2012; Balcı, 2010; Can, 2005). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Organizasyonlarda insan unsuru üzerine artan bu ilgi sonucu, bu unsurun nasıl davrandığı, neden o şekilde davrandığı, kişilerin neden farklı şekillerde motive oldukları, grupların özellikleri, önderlerin nasıl davrandıkları ve bu gibi konularda çeşitli modeller geliştirilmiş bulunmaktadır. En bilinenleri aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır. Davranışsal Yaklaşımla İlgili Olarak Geliştirilen Bazı Modeller Neoklasik yönetim kuramında insan, her şeyden önce sosyal bir varlıktır. Bu akım lerde etkili olmuştur. Bu kuramı savunanların örgüt, yönetim ve örgütteki insan kavramları şunlardır: Kişiler arası ilişkiler, sosyal ve teknik sistemler arası etkileşim ve uyum, grup ve grup davranışı, informal grup/örgüt, liderlik, motivasyon, karara katılma, moral, iş doyumu, çatışma gibi konulardır. Neoklasik yönetim kuramında insan, her şeyden önce sosyal bir varlıktır. Bu akım lerde etkili olmuştur. Bu kuramı savunanların örgüt, yönetim ve örgütteki insan kavramları şunlardır: Kişiler arası ilişkiler, sosyal ve teknik sistemler arası etkileşim ve uyum, grup ve grup davranışı, informal grup/örgüt, liderlik, motivasyon, karara katılma, moral, iş doyumu, çatışma gibi konulardır. Elton Mayo, Kurt Lewin, Cherter I. Barnard ve Chris Argyris Neoklasikler içinde yer alır. Dr. Mayo nun çalışmalarından etkilenen McGregor Taylor, Weber ve Fayol un Klasik Yönetim Kuramının tasvirini yapmıştır. Douglas McGregor buna X Kuramı adını vermiştir. Douglas McGregor: X Kuramı ve Y Kuramı D. McGregor ilk defa 1975 te yayınlanan Organizasyonların Beşeri Yönü kitabında, bir organizasyondaki yöneticilerin davranışlarının, bunların diğer insanları nasıl algıladıklarına, onları nasıl gördüklerine bağlı olduğunu ileri sürmüştür. Buna göre bir kısım yöneticiler X kuramı adı altında toplanabilecek özelliklere, diğer bir kısmı ise bundan tamamen farklı olarak Y kuramı adı altında söylenebilecek özelliklere sahiptir. McGregor a göre X kuramının varsayımları şunlardır: Ortalama (vasat) insan, işi sevmez. Sorumluluktan kaçar, hırslı değildir. Bencildir, kendi amaçlarını, örgüt amaçlarına tercih eder. Yenilik ve değişiklikten hoşlanmaz. Parlak zekâlı değildir, kolayca kandırılabilir. Mc Gregor daha sonra bilimsel ve örgütsel amaçların kaynaştırılması adını verdiği Y kuramının varsayımlarını şu şekilde belirlemiştir: Ortalama insan işten nefret etmez. İş, başarı ve tatmin kaynağıdır. Sıkı denetim ve ceza ile korkutma, kişiyi örgütsel amaçlara yöneltecek tek yol değildir. Başarıya ulaşan insanlar ödüllendirilmelidir. En değerli ödüller; takdir edilme, iş tatmini ve iş ile bütünleşerek yaratıcı olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Elverişli koşullar sağlandığı takdirde, sorumluluğu kabul etmekle kalmaz, onu aramayı da öğrenir. Örgütsel sorunların çözümünde tahayyül, ustalık ve yaratıcılık yetenekleri insanlar arasında az değil geniş ölçüde dağılmıştır. Böylece McGregor, yöneticilikte beşerî ilişkiler akımını başlatmıştır. Bu varsayımlar o kadar etkili olmuştur ki, bundan sonra ortaya konan her görüş ve düşüncede Y kuramının ilkelerine değinmeden geliştirilememiştir (Eren, 2003: 3). Z Kuramı Z Kuramı, William Ouchi nin (1982) çalışmasıdır. Maslow un İhtiyaçlar Kuramı ile McGregor un Y Kuramı birleşmektedir. Z Kuramı Yönetim ve işçilerden oluşan küçük grupların yaratılması için kalite çemberlerinin geliştirilmesini vurgulamaktadır. Yöneticiler şirketin hedeflerini açıklar ve işçinin desteğini kazanır. Yönetim ve işçiler şirketi uzun dönemli düşünürler. Y Kuramı ile Z Kuramı arasındaki temel farklılıklar; Y Kuramının en önemli özelliği bir kişinin liderlik sitilinin bir örneği olmasındadır. Z Kuramı en yüksek verim ve üretime ulaşmak için tüm örgütün kültürü, bu kültürün nasıl işlev yaptığı üzerinde yoğunlaşır. Z Kuramına göre; İnsanı ne şeytan ne de melek olarak göremeyiz. İnsan düşünme, karar verme ve azmetme yeteneklerine sahip bir yaratıktır. İnsan doğuştan ne iyidir, ne kötüdür. Koşullara göre her ikisine de yatkın olabilir. İnsan ne yaşamsal ihtiyaçlarla ne de üst düzey insancıl ihtiyaçlarla güdülenir. İnsanı güdüleyen içinde bulunduğu durumdur. Güdüleme ne dıştan zorlama ile ne de içten gönüllü olarak sağlanabilir. İnsan ancak mantık yoluyla güdülenebilir. İnsanı iyimser ya da kötümser olarak değil tarafsız olarak değerlendirmek gerekir. Günümüzde bazı araştırma sonuçları iş görenleri güdüleyen çalışma etmenleri olduğunu açıkça ortaya koymaktadır (Coşkun, 2006: 3-6). Rensis Likert in Sistem 1- Sistem 4 Modeli R.Likert in etkin organizasyonlarla etkin olmayan organizasyonları birbirinden ayıran yapısal ve davranışsal faktörlerin neler olduğu ile ilgili yaptığı araştırmalar, bir yönetim davranışlarını bir uçta Sistem 1 (istismarcı otokratik), Sistem 2 (yardımsever otokratik), Sistem 3 (katılımcı) ve diğer uçta Sistem 4 (demokratik) olduğunu göstermiştir (Koçel, 2005). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Neoklasik Organizasyon Kuramı veya Davranışsal Kuram olarak adlandırılan bu yeni akımın en önemli özelliği, Klasik Kuramın eksik bıraktığı yönü, insan unsurunu inceleme konusu yapmasıdır. Bir organizasyondaki yöneticinin aynı zamanda bir lider özellikleri de taşıması beklendiğinden ve arzu edildiğinden yönetici davranışı ile lider davranışı bir arada incelenen konular olmuştur. Organizasyon yapıları ile ilgili olarak R.Likert in geliştirdiği bir diğer kavram ortak eleman kavramı organizasyonun yapısının Klasik Kuramdaki gibi kişiler arası ast üst ilişkisi yerine, gruplar arası ilişkiler olarak adlandırılmasını öngörür. Organizasyon yapılarına böyle bir bakış, bu yapıların, Klasik Kuramın tersine, aşağıdan yukarı doğru incelenmesine yol açmaktadır. Her alt grup, bir ortak eleman tarafından bir üst gruba bağlanmıştır. Böyle bir bakış organizasyonlarda haberleşme, koordinasyon ve amaç birliğinin sürekli olarak vurgulanması ile sonuçlanacaktır. Likert e göre yöneticiler birbirine ortak üyelerle bağlanmış etkin çalışma grupları geliştirmelidir (Koçel, 2005). Chris Argyris in Olgun ve Olgun Olmayan Kişi Modeli Chris Argyris e göre kişiler geliştikçe olgun olmayan bir insan özelliğinden olgun insan özelliklerine doğru değişirler. Bu iki durumun başlıca özellikleri şunlardır: Olgun Olmayanın Özellikleri Pasif > Bağımlılık > Olgun Olanın Özellikleri Aktif Bağımsızlık Sınırlı davranış gösterme > Yüzeysel ilgi > Kısa-dönem bakış açısı > Astlık durumu > Kendi duyarlılığından yoksunluk > Değişik davranışlar gösterebilme Derin ilgi Uzun-dönem bakış açısı Üstlük durumu Kendine duyarlı olma (Kaynak: Koçel, 2005: 760) Argyris e göre yukarıdaki özellikler iki ucu temsil etmektedir. Kişiler bu iki uç arasında herhangi bir yerde bulunabilir. Klasik organizasyon yapıları, kişilerin olgun insan özelliklerine göre doğru gelişmesini önleyici bir etki yapar. Bu tür yapılar kişileri bağımlı, pasif ve astlık durumunu benimser hâle getirir. Bu ise onların sahip oldukları potansiyeli tam olarak göstermelerini ve kendilerini geliştirmelerini önler. Bu nedenle yöneticiler Y Kuramını benimsemeli, astlarını daha fazla sorumluluk almaya teşvik etmeli ve onların gelişmeleri için gereken ortamı hazırlamalıdırlar (Düzyer, 2010: 10-18). Neoklasik Organizasyon Kuramı veya Davranışsal Kuram olarak adlandırılan bu yeni akımın en önemli özelliği, Klasik Kuramın eksik bıraktığı yönü, insan unsurunu inceleme konusu yapmasıdır. Dolayısıyla bu kuram, Klasik Kuram kapsamına yeni kavramlar eklemiş, onları daha açık hâle getirmiş ve değiştirmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Bu yaklaşım Klasik Kuramın ekonomik rasyonellik anlayışını esas almakla beraber buna yeni bir boyut, insan unsurunun tatmin olma unsurunu getirmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Özet Organizasyonlar ile ilgili dört kuram ve yaklaşım üzerinde durulabilir. Bunlar Klasik (Geleneksel) Yaklaşım, Neoklasik (Davranışsal) Yaklaşım, Modern (Sistem ve Durumsallık Yaklaşımı) ve Çağdaş Yaklaşımdır. Özellikle 80 li yıllardan itibaren bir yandan organizasyon yapısı ile ilgili olarak bir yandan da organizasyonların değişmelere nasıl ayak uydurduğunu, organizasyondaki değişim süreçlerinin neler olduğunu ve nasıl işlendiğini konu alan değişik kuram ve yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlar aynı zamanda kronolojik gelişmeyi de ifade etmektedir. Şüphesiz bu yaklaşımlar arasında kesin bir sınır yoktur. Yönetim, bir örgütün amaçlarına ulaştıracak işleri yapmak için bir araya gelen insanları örgütleyip eşgüdümleyerek eyleme geçirme sürecidir. İşletme düşüncesinin temelini oluşturan görüşler 1800 lü yılların ortalarında ve 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan klasik öncesi düşüncelere dayanır. Robert Owen, Charles Babbage ve Henry Towne bu ekolün kurucularındandır. Klasik Kuram sürekli olarak açık ve seçik olarak belirlenmiş bir organizasyon yapısı ve otorite ilişkileri ile etkinlik ve verimliligin nasıl arttırılabileceği konusunu işlemiştir. Bu kuram ile ilgili yaklaşımlarda, etkinlik ve verimliliğin arttırılabilmesi için hangi ilkelere uyulması gerektiği araştırılmıştır. Dolayısıyla bazen ilkeler yaklaşımı olarak da ifade edilen bu yaklaşımlar en iyi organizasyon yapısı ve yönetim tarzı için uyulması gereken ilkeleri belirlemeye çalışmış, bu ilkelere uyduğu takdirde etkinlik ve verimliliğin artacağını ileri sürmüş, bu ilkelerin her organizasyonda ve her yerde geçerli olduğunu savunmuşlardır. Frederick Taylor un öncülüğünü yaptığı Bilimsel Yönetim Yaklaşımı çalışanların ne yapmaları gerektiğini tam olarak belirlemek ve işlerin en verimli bir şekilde yerine getirilmesine nezaret etmek şeklinde tanımlanabilir. Taylor a göre yöneticinin temel görevi, emrindeki, insan (man), para (money), malzeme (material), makine (machine) ve yöntem (method)'leri etkili kullanmaktır. Henri Fayol un Yönetim Süreci Yaklaşımı: Taylor, örgütlerde, insan ile onun iş yaparken kullandığı araçlar ve makineler arasındaki ilişkiyi yani örgütün psikoteknik yönünü ele alırken, Fayol, insanlar arası ilişkiler hakkında çalışarak örgütün psikososyal yanıyla ilgilenmiştir. Max Weber in Bürokrasi Yaklaşımı: Klasik kuramın üçüncü yaklaşımı olan ve 1900 lerin başlarında Alman sosyoloğu Max Weber tarafından geliştirilen bürokrasi, günlük dilde kullandığımız, işlerin geciktirilmesi, yokuşa sürülmesi, Bugün git yarın gel. anlamının aksine, organizasyon yapısını ifade etmektedir. Max Weber e göre bürokratik bir yapı etkinlik açısından ideal bir organizasyon yapısıdır. Neoklasik (davranışsal) Organizasyon Kuramı: Bu kuram, klasik örgüt kuramına tepki olarak doğmuştur. Neoklasik Örgüt Kuramının hawthorne araştırmaları olarak bilinen ve klasikleşen bir dizi araştırmanın bulguları görülmektedir. Bu araştırmaların yürütücüsü Elton Mayo dur. Neoklasik Organizasyon Kuramı veya Davranışsal Kuram olarak adlandırılan bu yeni akımın en önemli özelliği, Klasik Kuramın eksik bıraktığı yönü, insan unsurunu inceleme konusu yapmasıdır. Dolayısıyla bu kuram, Klasik Kuram kapsamına yeni kavramlar eklemiş, onları daha açık hâle getirmiş ve değiştirmiştir. Bu yaklaşım Klasik Kuramın ekonomik rasyonellik anlayışını esas almakla beraber buna yeni bir boyut, insan unsurunun tatmin olma unsurunu getirmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Yönetim süreçlerini bilimsel olarak ilk kez tanımlayan yönetim bilimci aşağıdakilerden hangisidir? a. Max Weber b. Frederick W. Taylor c. Charles Babbage d. Henry Towne e. Robert Owen 2. Aşağıdakilerden hangisi organizasyonlarda insan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuş ve insan unsurunu daima ikinci planda tutmuştur? a. Neoklasik Kuram b. Y Kuramı c. Klasik Kuram d. X Kuramı e. Z Kuramı 3. Weber in babadan oğula geçen, doğuştan kazanılan, kişisel olan ve mutlaka itaat bekleyen davranışları öngördüğü yetki aşağıdakilerden hangisidir? a. Karizmatik yetki b. Geleneksel yetki c. Demokratik yetki d. Hukuki yetki e. Yasal yetki 4. Aşağıdakilerden hangisi Rensis Likert in etkin olmayan organizasyonları birbirinden ayıran yapısal ve davranışsal faktörlerin neler olduğu ile ilgili araştırmalarında ifade ettiği yönetim davranışlarından biridir? a. Sistem 1 (İstismarcı-otokratik) b. Sistem 2 (Yardımsever otokratik) c. Sistem 3 (Katılımcı) d. Sistem 4 (Demokratik) e. Tümü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 5. Aşağıdakilerden hangisi F. Taylor un Bilimsel Yönetim felsefesine dayanak oluşturan ilkeler arasında değildir? a. Yönetimin uygulanmasında, bilimsel yöntemlerin kullanılması ve geliştirilmesi b. Yeni yöntem ve sistemlerin üst kademe yöneticilerine danışılmadan konulması c. İşçileri işe alırken, belirtilen işe en uygun kişiyi seçmeye yarayacak bilimsel yaklaşımların kullanılması d. İşçiye bilimsel, öğretim, eğitim ve kendini geliştirme olanağı sağlama ve böylece işçilerle içten gelen bir iş birliği geliştirilmesi e. Yönetim ile işçilerin görevlerini ayırmak ve bu ayırmayla birlikte bu iki grup arasında arkadaşça ilişki ve iş birliğini teşvik edilmesi 6. Aşağıdakilerden hangisi Weber in önerdiği ideal tip bürokrasinin özelliklerinden biri değildir? a. Davranış kuralları b. Kestirilebilirliği sağlayan kayıtlar c. Hiyerarşik yapı d. Yetki ve sorumlulukların tanımlanmamış olması e. Görevsel uzmanlaşma 7. Neoklasik örgüt kuramına temel teşkil eden ünlü araştırma aşağıdakilerden hangisidir? a. Tavistock Enstitüsü Araştırması b. Harwood İmalat İşletmesi Araştırması c. Hawthorne araştırması d. Yankee City Araştırması e. Kurt Lewin ve Arkadaşlarının Yaptığı Önderlik Araştırması 8. Yönetim kademeleri üzerinde duran, iyi bir organizasyon dizaynını ve yönetim ilkelerini araştıran bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Max Weber b. Henry Fayol c. Frederick W. Taylor d. Elton Mayo e. Kurt Lewin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 9. Aşağıdakilerden hangisi Neoklasik organizasyon anlayışının özellikleri arasında yer alır? a. Ekonomik insan kavramına doğrudan karşı çıkılmış, bireysel farklılıklar kabul edilmiştir. b. Her birey eşitsiz ve biriciktir. c. Verimliliğin belirlenmesinde dış gerçekler kadar, bireyin dış dünyası da önemsenmiştir. d. Üretimdeki artış ve düşüşler, iş yerinin fiziksel ve ekonomik koşullarından çok, iş ortamındaki insan ilişkilerinin niteliğine bağlıdır. e. Tümü 10. Aşağıdakilerden hangisi insan ilişkileri yaklaşımın dayandığı temel varsayımların alındığı disiplinlerden biridir? a. Antropoloji b. Psikoloji c. Felsefe d. Sosyal hizmet e. İşletme Cevap Anahtarı: 1.B, 2.C, 3.B, 4.E, 5.B, 6.D, 7.C, 8.B, 9.E, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23