Elektrik Enerjisinde Piyasa Kaosu ve Üç Ku ak Özelle tirmeler

Transkript

1 Elektrik Enerjisinde Piyasa Kaosu ve Üç Kuak Özelletirmeler Av. Hayati Küçük EMO Hukuk Müaviri Elektrik enerjisi alannda bu güne kadar gerçekletirilen özelletirmeleri üç ayr dönemde ele almak mümkündür. Üç kuak özelletirme olarak adlandrabileceimiz bu dönemler aras, aras ve 2001 sonras özelletirme dönemleridir. Enerji alanndaki özelletirme süreci 1984 ynda yürürlüe konulan 3096 Say Türkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik Üretimi, letimi, Da ve Ticareti ile Görevlendirilmesi Hakknda Yasa ile balamr. Liberalleme yolunda ilk admlar 24 Ocak 1980 kararlar dorultusunda, 12 Eylül askeri darbesi sayesinde atlmr say Yasann getirdii sistemi özetleyecek olursak, Özelletirilen kurulularn mülkiyeti kamudadr 99 Yla Kadar Görevlendirme ve letme Hakk Devri yaplabilmektedir Dantay kararlar gerei imtiyaz sözlemesi yaplmaktadr Yasa özelletirmeleri yapacak ilgili idarelere geni takdir yetkisi brakmr ve kuralszlk hakimdir. 1. Kuak Özelletirmeler kuak özelletirmeler 3096 say yasa çerçevesinde yaplmr yllar arasnda, 3096 kapsamnda görevli irket olmak üzere, elektrik üretimi, iletimi, da ve ticaretiyle ilgili 85 irket bavuruda bulundu. (15 irketin fizibilite raporlar alnd). 10 irket farkl bölgelerde görevlendirildi. Görevlendirilen bu irketler: ÇEA (Adana) KEPEZ (Antalya) Kayseri ve Civar T.A.. (Kayseri) AKTA (stanbul Anadolu Yakas Karadeniz Elektrik (Samsun) TEKTAR A.. (Eskiehir, Bilecik) AYDEM A.. (Aydn, Denizli, Mula) GÖKDERE A.. (Isparta) BEST Balkesir Enerji (Balkesir) SENKOM A.. (zmir) yna gelindiinde yllarnda gerçekletirilen 6 görevli irketin görevlendirmeleri iptal edildi. Aralarnda Aydem in de bulunduu bu irketler dava açtlar ve davalar kazanarak görevlendirme haklar tekrar elde ettiler. Yarg karar gerei AYDEM A.. ile 2000 ynda imtiyaz sözlemesi, 2001 ynda ise letme hakk devir sözlemesi imzaland ynda Aktan sözlemesi Dantay kararyla iptal edildi. 2 Nisan 2002 de Akta kamuya devredildi. - ÇEA ve Kepez in görevlendirmeleri Bakanlar Kurulu kararyla iptal edildi. Karar, 17 Haziran 2003 tarihli Resmi Gazete de yaymland ynda Aydem A.. nin sözlemeleri 4628 say yasaya uyarland ve 15 Austos 2008 de Aydn-Denizli-Mula illerinin elektrik da devri gerçekletirildi. 85

2 Böylece birinci kuak özelletirmelerin en dikkat çekici olanlar Akta, ÇEA ve Kepez özelletirmeleri sona ermi, geriye yalnzca Kayseri ve Civar Elektrik A.. kalmken, bu irkete Aydn-Denizli-Mula illerinin Aydem e devredilmesi eklenmitir. 2. Kuak Özelletirmeler 2. Kuak özelletirmeler 3096 say Yasa kapsamnda letme Hakk Devri, 3996 say Yasa kapsamnda Yap-let-Devret ve 4283 say Yasa kapsamnda Yap-let modeliyle yaplmr Say Baz Yatm Ve Hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptlmas Hakknda Yasa 1994 ynda yürürlüe girmitir. Bu yöntemle kurulan ve halen faal olan 23 adet santral bulunmaktadr. Bunlarn 17 si HES, 4 ü Termik, 2 si Rüzgar santralidir say Yasa ksaca u modeli içermektedir. Yasa kapsamndaki özelletirmelerde mülkiyet kamudadr 49 yla kadar iletme hakk verilmektedir Hazine ve alm garantisi söz konusudur Dantay kararlar gerei imtiyaz sözlemesi olmas gerekmektedir. Ancak Anayasa deikliinin ardndan 1999 ynda yaplan Yasa deikliiyle özel hukuk sözlemesi haline getirilmitir ynda 4283 Say Yap-let Modeli le Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin Kurulmas Ve letilmesi le Enerji Satn Düzenlenmesi Hakknda Yasa yürürlüe konulmutur. Toplam 5 adet santral Y yöntemiyle kuruldu. (4 Doalgaz, 1 thal kömür) 4283 say Yasa ksaca u modeli içermektedir Mülkiyet Özel sektördedir. (lk defa mülkiyetin özel sektörde olduu özelletirmeler gerçekletirilmitir) Yalnzca termik santral yaplmaktadr Hazine ve alm garantisi bulunmaktadr Dantay kararlar gerei imtiyaz sözlemesi olmas gerekmektedir. Ancak 2006 nda yaplan bir Yasa deiklii ile özel hukuk sözlemesi yaplmas düzenlenmitir ynda 2. kuak özelletirmeler kapsamnda elektrik üretim irketlerinin iletme hakk devir ihaleleri sonuçlanmr. Bu özelletirmelerden yalnzca Çayrhan ile Hazar 1-2 santralleri faaliyettedir. - Dam bölgelerinde özel irketlerin elektrik dam ve ticareti yapmalarna yönelik ihaleler sonuçlanm olmakla birlikte, bu irketlere devirler bu güne kadar gerçeklememitir. Ancak Kahramanmara, Adyaman bölgesinin bu dönemde yaplan ihalesi sonucunda AKEDA a devir çalmalar halen devam etmektedir. Sonuç olarak 2. kuak özelletirmelerden bugüne kalan özellikle YD, Y ve iletme hakk devri yöntemiyle özelletirilen üretim santralleri ile devrin gerçekletirilmesi halinde bir 86

3 dam bölgesi olacaktr. Bu dönemi karakterize eden en önemli gelime, yüksek fiyatl ve alm garantili elektrik enerjisi anlamalar olmutur. 3. Kuak Özelletirmeler 3 Mart 2001 tarihinde 4628 Say Elektrik Piyasas Yasas yürürlüe girmitir. Böylece 3096, 3996 ve 4283 say yasalar dönemi kapanmr. Bu yasalar yalnzca eski sözlemeler açndan hüküm ifade etmektedir say Yasa öncesi sözlemeler ya iptal edilmitir ya da 4628 e uyarlanmr say Yasa ile birlikte, elektrik enerjisinde serbestleme/kuralszlarma dönemi balamr. Kuralszlk hukuki koruma altna alnmr say Yasa nn getirdii modeli ksaca özetleyecek olursak elektrik enerjisi sektörünün dikey olarak 5 ayr parçaya bölündüünü görüyoruz. Bu parçalara göre temel özellikler u ekildedir: Üretim özel mülkiyet/rekabet Üretim: özel mülkiyet (HES ler hariç), rekabete açk letim: kamu mülkiyeti, tekel Toptan sat: TETA ve özel sektöre açk Dam: kamu mülkiyeti (HD) fakat özel tekel Perakende sat: özel, rekabete açk 4628 say yasa ile birlikte lisans yöntemi getirilmitir. Üretim, iletim, toptan sat, dam, otoprodüktör ve perakende satirketleri EPDK dan lisans alarak faaliyet gösteriyorlar Say Yasann Amac: Elektriin yeterli, kaliteli, sürekli, düük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir ekilde tüketicilerin kullanna sunulmas için, rekabet ortamnda özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açdan güçlü, istikrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir düzenleme ve denetimin salanmasr - Bu amaçlara rekabet açndan bakacak olursak: Elektrik üretimi: (Dikey Bütünlemeye Açk, Yatay Bütünleme % 20 ile Srl) Elektrik iletimi: (Kamu Tekeli/Rekabet Yok) Elektrik Da: (Bölgesel Tekel/Rekabet Yok) (Dikey ve Yatay Bütünlemeye Açk) Perakende Sat: (Dam irketleriyle Bütünleik) - Elektrik Üretimi Doaya ba ve kt kaynak olmas, üretildii anda tüketilmesi zorunlu bulunmas gibi faktörler nedeniyle doal tekel niteliindedir. Tüm doaya ba kaynaklarda olduu piyasa fiyat, en kötü koullarda en pahalya üretilen bir birim kaynan fiyat tarafndan belirlenmektedir. Bu nedenle rekabet ktlar söz konusudur. - DUY 8 Kasm 2004 tarihinde sanal piyasa uygulamas 1 Austos 2006 tarihinde nakdi uygulama yürürlüe konulmutur. Bu gün için tüketilen enerjinin % 15 inin fiyat bu sistemde olumaktadr. 87

4 Sistem Marjinal Fiyat (SMF): Sistemin ihtiyaç duyduu enerji için teklif edilen en yüksek birim fiyat eklinde gerçeklemektedir. Böylece daha ucuz üretilen ve teklif edilen enerji için de bu en yüksek fiyat garanti edilmektedir. - DÜÜK MALYET 31 Aralk 2007 tarihinde 1 kwh Elektrik 15,81 kr 1 Ekim 2009 tarihinde 1 kwh Elektrik 26,93 kr (Art % 70.36) DUY öncesi dam irketlerinin enerji temini için ödemi olduu bedel: Özel Sektörden 7,04 kr Alm Garantili irketlerden 11,44 kr Kamudan 6,04 kr Paçal Fiyat 8,98 kr DUY sonras : Özel sektörden alnan bedel 20 kurularn üzerine çkmr. - OTOMATK FYATLANDIRMA ustos 2008 tarihinde yürürle konulmutur. Otomatik fiyatlandrma sürekli zam dourmaktadr. Otomatik fiyatlandrma kapsamnda, TK, Kamu Elektrik Üretim irketlerinin fiyatlar 3 er aylk periyotla, BOTAn fiyatlar ise aylk periyotla belirlenmektedir. Elektrik fiyatlarna yansyan zamlar yalnzca otomatik fiyatlandrmadan kaynaklanmayp, TETA gibi kurumlar üzerinden bakaca zamlar da uygulanmaktadr tarihlerinde yaplan u ihaleler, 4628 say Yasann düük maliyet iddiasn gerçek olmad ortaya çkartmr: Haziran 2008: Afin-Elbistan C-D halesi Teklif Edilen Fiyat: 22,14 kr Mart 2009: TETA Elektrik Alm halesi Teklif Edilen Fiyatlar: kr Eylül 2008: Nükleer Santral halesi Teklif Edilen Fiyat: 21,16 ABD sent - Yasa nn istikrar amac da; planszlk, da baml bir arzn ortaya çkmas, yatm eksiklii ve kaynak israf gibi nedenlerle gerçeklememitir. u tablo istikrarszl açkça ortaya koymaktadr: YIL 2008: ARZ GÜVENL SORUNU (Talep Tahminlerine Göre Yatm Eksik) YIL 2009: ENERJ FAZLASI Talepte % 4.9 azalma Kamu Santralleri Çallmyor Özel Sektörün Pahal Üretiminde % 10.7 art Kamu Santrallerinin Ucuz Üretiminde % 11.2 azalma 88

5 - Özelletirmelere verimlilik açndan baktzda da durum farkl deildir. Bunu yalnzca en önemli hedef olan kayp-kaçakla ele aldzda iki örnek yeterlidir: AKTA Kayp-Kaçak Oranlar Devir yaprken 1990 y için öngörülen oran: % 8.5 AKTA ile yaplan mahsuplamalarda belirlenen Kayp-Kaçak Oranlar 1990 % % % % % % % % % % 26 (Öngörülen) - TEDA verilerine göre AYDEM A.. nin kayp-kaçak oranlar: MENDERES EDA 1 Ocak-15 Austos 2008: % 4.2 AYDEM 15 Austos-31 Aralk 2008: % ynda Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelletirme Strateji Belgesi Yaymlanmr. Bu Belgeye göre 31 Aralk 2006 ya Kadar Dam Özelletirmeleri Tamamlanacak, 1 Temmuz 2006 tibaryla Üretim irketlerinin Özelletirilmesine Balanacakt ynda Elektrik dam bölgelerinin ihale süreci balatld. Ayeda, Seda ve Bakent Elektrik ihaleye çkartld ynda Ankara Doal Elektrik Üretim A.. özelletirildi. 9 küçük üretim santrali özel sektöre devredildi ynda Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Güvenlii Strateji Belgesi Yaymland. Belgeye göre 2010 Y Sonuna Kadar Dam özelletirmeleri büyük ölçüde tamamlanacak, üretim tesislerinin özelletirilmesine 2009 y içerisinde balanacak. Ayrca arz güvenlii ile ilgili tedbirler alnacak ynda Seda ve Bakent Elektrik özel sektöre devredildi. Ayedan özelletirme ihalesi daha önce idare tarafndan iptal edilmiti. Meram ve Aras n ihalesi sonuçlandld. Ancak Aras ihalesinin yürütülmesi Dantay tarafndan durduruldu. 89