1. aahar Tepesi ve Türk Kültüründe Da Kültü

Transkript

1 AAHAR TEPES VE BÖLGEDE BULUNAN KAYA ÜSTÜ TASVR, DAMGA, YAZIT VE KURGANLAR Petroglyphs, Markers and Inscriptions on Saahar Hill and Cairns Vicinity of This Hill Dr. Osman MERT Moolistan corafyasında, eski Türk kültürüne göre kutsal sayılan yerlerden biri de Gov Altay ın Çandmani ilçesi sınırları içinde yer alan aahar tepesidir. Gov Altay ın yaklaık 50 km güneydousunda, Çandmani ilçesi sınırları içinde bulunan aahar tepesi, üzerinde barındırdıı kaya üstü tasvir, damga ve yazıtlarla Türk kültür ve uygarlıı açısından son derece önemli bir yere sahiptir. aahar Tepesi ve Bölgede Bulunan Kaya Üstü Tasvir, Damga, Yazıt ve Kurganlar balıklı bu çalımada önce aahar tepesi, Türk kültüründe da kültü açısından deerlendirildi. Daha sonra ise, aahar tepesinde bulunan kaya üstü tasvirler, damgalar, yazıtlar, kurgan ve mezarlar görüntülerle de destekelenerek incelendi Anahtar sözcükler: Gov Altay, aahar, aahar yazıtları, kaya üstü tasvir, damga ABSTRACT One of the sacred places according to Turkish culture in Mongolian geography is Saahar Hiil which is in the borders of Chandmani borough in Gov Altay. Saahar Hiil, 50 km away from Gov Altay, in the borders of Chandmani borough with petroglyphs, markers and inscriptions in terms of Turkish culture and civilization is extremely importand. In the study entitled Petroglyphs, Markers and Inscriptions on Saahar Hill and Cairns Vicinity of This Hill the Saahar Hill was initially investigated in terms of beliefs associated to mountain. Then petroglyphs, markers, inscriptions on Saahar Hill, and graves and cairns vicinity of it were investigated with photographs in terms of Turkish culture. Keywords: Gov Altay, Shaahar, inscriptions of Shaahar, petroglyph, marker ÖZ 1. aahar Tepesi ve Türk Kültüründe Da Kültü Moolistan Cumhuriyeti nde eski Türk kültürüne göre kutsal sayılan yerlerden biri de aahar tepesidir. Gov-Altay ın yaklaık 50 km güneydousunda, Çandmani ilçesi sınırları içinde bulunan Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Bölümü Ört. Üyesi.

2 !"# aahar tepesi ( E N 2313 m), üzerinde barındırdıı kaya üstü tasvir, damga ve yazıtlarla Türk kültür ve uygarlıı açısından önemli bir yere sahiptir. Bölgedeki dier tepelere göre yükseklii daha az olduundan Moollar tarafından aahar tolgoí (aahar tepesi / Küçük tepe) eklinde adlandırılan tepe üzerinde imdiye kadar üç yazıt tespit edilmi ve yayımlanmıtır. 1 Ancak bakanlıını Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ ın yürüttüü Türk Kültüründe Yazı Kavramının Geliimi adlı proje çerçevesinde 23 Temmuz 2007 tarihinde bölgede yapmı olduumuz aratırma ve incelemelerde elde edilen veriler çerçevesinde imdiye kadar yapılan yayınları deerlendirdiimizde söz konusu yayınların yalnızca alandaki yazıtlarla sınırlı kaldıı görülmü ve böyle bir çalımanın yapılması gerei ortaya çıkmıtır. Zira bölgede bulunan kaya üstü tasvirlerin, damgaların, yazıtların, kurganların ve mezar komplekslerinin hepsi bir bütünü tekil ettiinden tamamının birlikte deerlendirilmesi gerekmektedir. Biger gölü ve aahar bölgesinin uydu görüntüsü 2 1 G. Gongorcav, aahar, Tolgoíin Hadnı Zurag, -Mongol Nutag Dah Tuuh Soyölın Dursgal (Sedevçilsen Davlah), Ulaanbaatar, 1999, s. 64; Yu Boldbaatar, aaharın Türeg Biçees, Altaica I, Ulaanbaatar, 2001, s ; Yu Boldbaatar, aaharın Türeg Biçees, Altaica I, Ulaanbaatar, 2001, s ; Tsendiín Battulga, aahar Tolgoín Ertnií Biçgiín Dursgal, Mongol Sudlal, C. 25, S. 248, Ulaanbaatar, 2005, s bk.

3 aahar tepesinin genel görüntüsü Eski Türk inanç sisteminin en belirgin özelliklerinden biri, Türkler in kendi yaam tarzları için önem arz eden tabiatın temel kavramlarına / unsurlarına bir ruh verip onları saygınlatırmaları ve kutsallatırmalarıdır. amanlık inanç sisteminde; da, su (ırmak, göl, pınar), aaç, orman, kaya kültlerinin önemli bir yeri vardır. Eski Türkler, bu kültlerin hepsine birden yer-sub adını vermilerdir. 3 Eski Türk kültürünün aırlıının hissedildii bu corafyada, da ve aaç kültüne ya da bu kültürün izlerine her yerde rastlanmaktadır. Orta ve merkezî Asya dalarının çou Türkçe ve Moolca mukaddes, mübarek, büyük ata ve büyük hakan anlamlarına gelen Han Teñri, Bayan Ula, Buzta Ata, Bayın Ula, Iduk Art, Kayra Kaan, Erdene Ula, Kutta, Nurata gibi adlar taımaktadır. Zira Göktürkler, aynı inanç sistemi çerçevesinde Iduk Ötüken, Iduk Ba, Tamag Iduk gibi daları takdis ederek hepsine ıduk yer su demilerdir. 4 A. NAN, Türk amanizmiyle ilgili bilgiler verirken insanı azametiyle aırtan daların, geni sahrada ayrı bir manzara tekil eden tepelerin, gürültü ile akan nehir ve çayların, nimet menbaı olan otlak ve çayırların sayısız idi/ilah larla dolu olduunu, Altay Türkleri nin bunların bazılarına ükran 3 Sema Barutçu- F. Özönder, Çankırı Folklorunda Yaayan amanizm Unsurları Üzerine Görüler: Eski Türk nanç Sisteminde Aaç Kültü ve Çankırı daki zleri, Türk Dünyası Aratırmaları, S. 16, stanbul, 1982, s ; Sema Barutçu- F. Özönder, Yenisey Kitabeleri ve Yer-Sular, TUBA, S. 22, Ankara, 1998, s bk. A. nan, Türk Boylarında Da, Aaç (Orman) ve Pınar Kültü, Makaleler ve ncelemeler, C. II, Ankara, 1998, s

4 !"# beyan etmek ve bazılarının errinden kurtulmak için dua okuduklarını belirtir. 5 Gerdizî de Türk inanç sisteminde dalardan bahsederken, Türklerin Tanrının makamı olarak algıladıkları dalara taptıklarını kaydeder. 6 Eski Türk inanç sistemini günümüzde en iyi yaatanlardan Altay Türkleri ne göre da ruhları tamamıyla baımsız bir zümredir Bu ruhlar insana iyilik yapar, refah ve saadet bahederler; saygısızlıa karı da ceza verir ve hastalık gönderirler. Hayvanların çoalması, salık, umumî emniyet ve erir ruhların (aza, yek) uzaklaması hep bu ruhlar tarafından verilen nimetlerdir Her da ruhu ancak kendisine ait mıntıkaya hakimdir; dier mıntıkada bulunan ruhlarla münasebeti yoktur. Altaylı her kabile o veya bu daı, ırmaı, kaya ve gölü kendi soyunun hâmisi telâkki eder; ona tapar Altaylılar da ruhlarına kanlı kurbanlar verirler, saçı olarak bulgur karıtırılmı süt serperler. 7 V. L. PRKLONSK nin verdii bilgilere göre de amanlıa yeni kabul edilen aman adayının töreni bir da tepesinde ihtiyar bir amanın yönetiminde yapılır ve ihtiyar amanın aman adayına tekrar ettirdii yemine ait sözlerde yüksek da tepelerinde bulunan ruhlara saygı göstereceime, onlara canla bala hizmet edeceime söz veriyorum 8 ifadesi yer alır. 9 Bu ifadelerden de anlaıldıı gibi dalar ve onların uzantısı olan tepeler, eski çalardan günümüze Türklerdeki tabiat kültünün en önemli unsurlarından birini oluturmaktadır. aahar tepesi ve çevresinde yer alan oboo, kaya üstü tasvir, damga, yazıt ve mezarların da Türk kültüründeki tabiat kültü / da kültü çerçevesinde deerlendirilmesi gerekmektedir. 2. aahar Tepesinde Tespit Edilen Kaya Üstü Tasvirler: Kaya üstü tasvirler, kavramların iaretlenmesi / kalıcılıının salanması ve gelecek nesillere aktarılması itibarıyla sosyal ve kültürel açıdan büyük önem taır. Türk boylarının yaam biçimleri, inanç sistemleri, dünyayı algılama biçimleri ve estetik anlayılarına dair önemli bilgileri geçmiten günümüze taıyan kaya üstü tasvirler, kullanıldıkları dönemlerin kültür ve uygarlıının 5 bk. A. nan, Türk amanizmi Hakkında, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s bk. A. nan, Eski Türklerde ve Antlarda Ant, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s A.,V. Anohin, Altay amanlıına Ait Maddeler, Makaleler ve ncelemeler C. I, Ankara, 1998, s , , (çev: A. nan). 8 A. nan, Eski Türklerde ve Antlarda Ant, Makaleler ve ncelemeler C. I, s Moolistan da bizzat görütüümüz amanlar da bu bilgiyi teyit etmiler ve yemin törenin yapıldıı yerin mutlaka kayın veya ardıç aaçlarının bulunduu bir alan olması gerektii bilgisini eklemilerdir.

5 günümüz dünyasındaki ahitleridir. Yer aldıkları bölgelerin corafî özelliklerini de yansıtan kaya üstü tasvirler, aynı zamanda dönemlerine ait canlı türleri ve kültürün söz konusu canlıları algılama biçimi hakkında da deerli bilgiler sunar. 10 Türk kültür corafyasında bulundukları yere göre farklı amaçlarla yapılan kaya üstü tasvirlerin bir kısmı her ne kadar iletiim amacıyla yapılmı olsa da Moolistandaki Gurvan Mandal, Biger, aahar gibi kutsal sayılan bölgelerdeki kaya üstü tasvirlerin bir takım dinî inanılar çerçevesinde yapıldıı anlaılmaktadır. Dolayısıyla kaya üstü tasvirler kadar bunların bulundukları mekânların kültür ve inanç sistemi içindeki yeri de önemlidir: nsanlar hangi inanç sistemine mensup olurlarsa olsunlar tarihin her döneminde Tanrı ya ulamak, Tanrı yla iliki kurmak, dua etmek, yakarmak amacıyla belirli mekânları kendilerine vasıta kılmılar ve bu alanları da kutsal saymılardır. Eski Türk inanç sistemine göre Tanrı ya yakın olarak kabul edilen bu yerler aynı zamanda Türkler tarafından mezar alanı olarak da kullanılmıtır. 11 Yani kutsal olarak algılanan bu alanlar, yaanan dünya ile ruhanî dünya arasında bir geçi bölgesi olarak kabul edilmi ve bu dünyadan ziyade dier dünyayı temsil eden mekânlar olmutur. Bu dünyada öbür dünyayı hatırlatan /çarıtıran, Tanrı ya ulamada vasıta olarak kullanılan bu alanlarda yılın belirli dönemlerinde Tanrı ya balılık ve Tanrı ya ulamı (ölmü) ataların ruhları için kurbanlar kesilmi, birtakım dinî faaliyetler gerçekletirilmitir. Bu nedenle kutsal olarak algılanan bu alanlardaki hayvan figürlerinin, av ve sava sahnelerinin, oboolara bırakılan at baı ya da kuyruunun, dilek yazıları gibi ögelerin veya balanan bez parçalarının söz konusu inanç sistemi çerçevesindeki uygulamalar olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Zira o dönemde insanlar, dualarını, Tanrı için yaptıkları faaliyetleri, Tanrı ya ya da kutsal ruhlara sundukları ögeleri, Tanrı yla paylamak istedikleri mesajları / söz konusu kutsal alanlara kazıyarak 10 Ayrıntılı bilgi için bk. Cengiz Alyılmaz, Gobi Çölünde ve Altay Dalarında Kaya Üstü Tasvirler, Yeni Türkiye Dergisi, S. 46 (Türkoloji ve Türk Tarihi Aratırmaları Özel Sayısı IV), Ankara, 2002, s ; E. Jacobson, The Recreation of Landscape Settings in Petroglyphs of Northern Central Asia, International Journal of Central Asian Studies, Vol. 3, 1998; D. Bayar, Gurvan Mandalın Hadnı Zurag, Arheologiín Sudlal, Tom. XVI, Ulaanbaatar, 1996, ; Osman Mert, Kemaliye de Eski Türk zleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 34, Erzurum, 2007, s ; D. Tseveendorc- L Batçuluun- N. Batbold, Molor Tolgoín Hadnı Zurag, Ulaanbaatar, 2004, s Moolistan da görütüümüz aman ve aman hocalarının verdii bilgiye göre amanlar hâlâ da tepelerine defnedilmektedir.

6 !"# somutlatırma gerei duymulardır. 12 Böylece yüzyıllarca süren uygulamalar sonucunda aynı alanda binlerce kaya üstü tasvir olumutur: aahar tepesindeki petrogliflerden genel bir görüntü Av sahnelerinden birine ait görüntü 12 Moolistan da yapmı olduumuz aratırmalar sırasında insanların günümüzde de Tanrı dan istediklerini/dileklerini kaıtlara yazarak kutsal yerlere astıklarını, yapıtırdıklarını veya bıraktıklarını tespit ettik.

7 aahar tepesinde yırtıcı bir hayvan üzerine binmi bir aman ve pek çok hayvan figürünü üzerinde barındıran bir kayanın görüntüsü aahar da tespit edilen hayvan figürlerinden görüntüler Kaya üstü tasvirlerde geçi sıklıı yüksek hayvanlardan da keçisi / tekesinin, geyiin, kurdun, amanların ruhlarla iliki kurmalarında yardımcı hayvanlar olması dolayısıyla günümüzde amanların çadırlarında eyalarının bulunduu bölümde, bir kısmının da elbiselerinde yer aldıı tespit edilmitir:

8 !"# Bir aman çadırında (kaya üstü tasvirlerde sık karılatıımız hayvan resimlerinin de yer aldıı) amanın eyalarının bulunduu köe Kaya üstü tasvirlerde karılatıımız hayvanların bir kısmının da yer aldıı aman elbisesinin arka kısmı Üzerinde güne, ay, da, ate, geyik ve has damga bulunan geyik derisinden yapılmı aman davullarından görüntüler 3. aahar Tepesinde Tespit Edilen Damgalar: Türk boylarının, kabilelerinin biz kavramına ulama, yabancı / öteki kültürlere ve boylara göre kendilerini tanımlama sürecinde gelitirilen ve kullanılan damgalar üstlendikleri ilev itibarıyla sosyal ve kültürel açıdan son

9 derece önemli ögelerdir 13. Türk destanlarında ve Çingizname de konuyla ilgili yer alan bilgilerden de anlaıldıı üzere toplum liderleri tarafından beylere verilen söz konusu damgaların boyların, kabilelerin millet kavramına ulama sürecinde önemli rol oynadıı görülmektedir: Ouz Kaan, ulusuna büyük ziyafet çektikten sonra öyle der: Ben sizlere oldum Kaan, Alalım yay ile kalkan Damga olsun bize buyan (Damga bize hayır getirsin, bizi üstün kılsın) Boz Kurt olsun bize uran (Bozkurt bizim parolamız olsun) 14 Çingiz Kaan da beylerin her birine ayrı ayrı damga, ku, aaç, uran verir ve Buduncar olu Kıyat a senin aacın çam, kuun sungur, uranın uracan, damgan palan olsun; Kongrat olu Sengle ye de senin aacın elma aacı, kuun ahin, uranın Kongrat, damgan ay olsun der. 15 Üzerinde yer aldıkları nesneye veya yere göre farklı amaçlarla kullanılan bu damgalar, bulundukları yere göre de farklı mesajlar taırlar. Örnein: Eski Türk inanç sisteminde Tanrı ya yakın yerler olarak kabul edilen daların zirvelerine, bulundukları bölgede farklılık arz eden tepelere, kayalara ilenen tasvir ve damgalar, genellikle dinî endielerle yapılırken; aıl kenarlarına, otlaklara, hayvanlara, eyalara, heykellere, mezarlara ilenen damgalar genellikle dier aile, boy ve farklı kültürlere aitlik adına mesaj vermek üzere yapılmılardır. 16 Eski Türk inanç sistemine göre kutsal yerlerden olan aahar tepesini dinî duygularla ziyaret eden insanlar da zamanla kaya üstü tasvirlerin / mesaj vasıtalarının yanı sıra kendilerini de tanımlama gerei duymular ve ziyaretlerinin ve eylemlerinin delili olarak kendilerinden bir iz / damga bırakmılardır: 13 bk. Osman Mert, Kemaliye de Eski Türk zleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 34, Erzurum, 2007, s ; Osman Mert, Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum, 2007, s A. nan, Türk Destanlarına Genel Bir Bakı, Makaleler ve ncelemeler C. I, s A. nan, agm.; Azzaya, Badamın, Defter-i Çingiz-nâme, Survalciyn Sudalgaa, Ulaanbaatar, 2006, s bk. Osman Mert, Kemaliye de Eski Türk zleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 34, Erzurum, 2007, s ; Osman Mert, Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum, 2007, s

10 !"# aahar tepesinde tespit edilen Saka döneminden günümüze Türk kültür corafyasının pek çok bölgesinde karılatıımız damgalardan biri 17 Kaanlık damgası gibi çok özel bir takım damgalar dıındaki boy ve aile damgaları zamanla boyları oluturan ailelerin sayısına paralel olarak küçük deiikliklere uramıtır. Söz konusu gelime gerçekleirken hem boyların damgalarının ana çizgileri korunmu, hem de eklenen küçük bir çizgi / fark ile yeni bir aile damgası oluturulmutur / türetilmitir. Dolayısıyla yeni bir aile kodlanırken, hem ailenin mensubu olduu boy ile olan ilikisi korunmu hem de ailenin boya olan balılıı teyit edilmitir. Damgalar oluturulurken / türetilirken ana çizgiler korunduu için Türk boylarının aralarındaki baları günümüzde bile büyük ölçüde belirlemek mümkün olmaktadır: bk. S.A.Yatsenko, Tamgas of Iranolingual Antique and Early Middle Ages Peoples, ( ); Yu. A. Zuev, Horse Tamgas From Vassal Prıncedoms, ( ); Osman Mert, Kemaliye de Eski Türk zleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 34, Erzurum, 2007, s bk. O. Karataev, Türk Boylarında Tamgalar ve Eski Kırgız-Ouz Etnik Balantıları, Türkler, C. II, Ankara, 2002, s ; S.A. Yatsenko, age.; Mert, Osman, Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum, 2007, s

11 aahar tepesinde aynı damgadan türetilen damga örnekleri I. aahar yazıtının yakın çevresinde tespit edilen damgalardan görüntüler

12 !"# I. aahar yazıtının yakın çevresinde tespit edilen damgalardan görüntüler Yazıtın bulunduu kaya üzerinde ise, yazıtın sahibini tanımlayan aaıdaki damgalara yer verilmitir: aahar da tespit edilen I. yazıttaki damgalardan görüntüler aahar da tespit edilen I. yazıttaki damgalardan görüntüler 4. aahar Tepesinde Tespit Edilen Yazıtlar: (Kök)türk harfli yazıtlar yazıldıkları yere ve içeriklerine göre farklı amaçlarla yazılmılardır. Türk kaan ve kumandanlarına ait yazıtlar genellikle ait oldukları dönemin resmî tarihi niteliindeki metinlerden oluurken, kutsal alanlardaki kayalara oyma, kazıma, dövme metotlarla yazılan yazıtlar ise,

13 genellikle bölgeyi ziyaret edenlerin ad ve unvanlarından ya da (ad ve unvanlarının yanında) ükür, dua ve yakarılarından olumaktadır. 19 Eski Türk inanç sistemine göre kutsal sayılan aahar tepesini dinî duygularla ziyaret eden insanlar zamanla kaya üstü tasvirlerin / mesaj vasıtalarının yanı sıra kendilerini de tanımlama gerei duymular ve ziyaretlerinin ve eylemlerinin delili olarak kendilerinden iz bırakmılardır. Kaya üstü tasvirlerin / mesajların sahibini temsil eden bu izler önce damga eklinde iken fonetik alfabe kavramına ulaıldıktan sonra damga ve yazı biçiminde devam ettirilmitir. Zira aahar da u ana kadar tespit edilen yazıtlar yalnızca bir ad ya da unvandan olumaktadır. lki 1996 yılında G. GONGORCAV, G. ENHBAT, Dr. J. BOLD ve fotoraf sanatçısı N. GANZORG den oluan Mool aratırma ekibi tarafından bulunan ve yayımlanan yazıtların ikincisi ve üçüncüsü de 2005 yılında Dr. Ts. BATTULGA tarafından tespit edilmi ve yayımlanmıtır I. aahar Yazıtı: Kurganlar ile aahar tepesi arasında, tepenin güney yüzünde yer alan I. yazıt, bir kaya üzerinde ( E N 2313 m) bulunmaktadır. Yazıtın yanında, (âdeta yazıtın sahibini genelden özele doru tanımlayan) dört adet de damgaya yer verilmitir: I. aahar yazıtının ve damgalarının tebeirle tespit edilen görüntüsü 19 bk. Cengiz Alyılmaz, (Kök)türk Harfli Yazıtların zinde, Ankara, 2007, s bk. G. Gongorcav, aahar, Tolgoíin Hadnı Zurag, -Mongol Nutag Dah Tuuh Soyölın Dursgal (Sedevçilsen Davlah), Ulaanbaatar, 1999, s. 64.; Yu Boldbaatar, aaharın Türeg Biçees, Altaica I, Ulaanbaatar, 2001, s ; Battulga, Tsendiín, aahar Tolgoín Ertnií Biçgiín Dursgal, Mongol Sudlal, C. 25, S. 248, Ulaanbaatar, 2005, s

14 !"# Satır boyu 16 cm olan yazıtta yer alan harflerin büyüklüü de 4 ile 7 cm arasında deimektedir. Yazıtın metni:: b(a)l : çor Yukarıda da görüldüü gibi yazıt Bal-Çor adlı biri adına yazılmıtır. Bal kelimesi Türkçe de (bal) ve Moolca da (zögin bal) aynı anlamda kullanılmaktadır: 21 CII, s.354) ol angar bal yalgattı: O, ona bal yalattı. (Divanü Lûgat-it Türk (DLT) olar bal yalgadı: Onlar bal yalatı. (DLT) CIII, s.103) Çor ise eski Türk yazıtlarında geçi sıklıı yüksek ve önemli unvanlardan biridir. Çincesi: Ço olan sözcük, Brahmi ve Tibet metinlerinde Çor eklinde geçmekte; Kaan unvanından daha aaı derecede bir unvanın karılıı olarak kullanılmaktadır. 22 kırgız kaganta tardu ınançu çor kelti: Kırgız kaanından Tardu Inançu Çor geldi. Köl Tigin yazıtı Kuzey kangım türük bilge kagan olurtukınta türük matı begler kisre tardu begler köl çor balayu ulayu adapıt begler öngre tölis begler apa tarkan : Babam Türk bilge Kaan tahta oturduunda imdiki Türk beyleri, batıdaki Tardu beyleri, Köl Çor bata olmak üzere (bütün) adapıt beyler, doudaki Tölis beyleri, Apa Tarkan Bilge Kaan yazıtı Güney 13 23! " #! $ 21 Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüü, C I, Ankara, 2007, s ; V. M. Nadelyaev (vd.), Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad, 1969, s. 79; Sir G. Clausen, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford, 1972, s bk. Osman F. Sertkaya, Tonyukuk Kitabesinin kinci Taının Dou Yüzü Hakkında Bazı Yeni Görüler, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s ; Kelimenin kökeni hakkında bk. Mehmet Ölmez, Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Ögeler (2), Türk Dilleri Aratırmaları, C. 2, Ankara, 1997, s Köl Tigin ve Bilge Kaan yazıtlarına ait metin Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara, 2005 adlı eserden alınmıtır. Metinler Türkiye Türkçesi ne aktarılırken Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Ankara, 2006 adlı eserden yararlanılmıtır.

15 ben ibris apa çor iki otuz yaıma bitidim: Ben bris Apa Çor yirmi sekiz yaımda yazdım.hoyd Tamir yazıtları V. metin 2. satır el etmi yabgu oglı ıbara tamgan çor : Devleti düzenlemi Yabgu olu Ibara Tamgan Çor Ongi yazıtı 4. satır #$ %$#... irkin oglı yigen çor kelti: rkin olu Yigen Çor geldi. Köl ç Çor yazıtı & sü çor ogu atı: Sü Çor soyunun adı. Talas II. aahar Yazıtı: II. aahar yazıtı aahar tepesinin en üst noktasında kaya üstü tasvirlerin youn olarak bulunduu bir alanda ( E N 2339 m) bulunmaktadır. Yakın çevresinde küçük bir oboo ve sunak bulunan ve tek kelimeden oluan yazıt, 2005 yılında Ts. BATTULGA tarafından tespit edilmi ve yayımlanmıtır: 28 II. aahar yazıtı 24 O. Fikri Sertkaya, Harcavbay, Sartkocaulı, Hoyto Tamir (Moolistan) dan Yeni Yazıtlar (Ön Neir), TDAY Belleten, Ankara, 2001, s bk. L. Bold, Orhon Biçgiín Dursgal II, Ulaanbaatar, 2006, s bk. L. Bold, age., s bk. S. Amanjolov, Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi, stanbul, 2006, s bk. Battulga, Tsendiín, aahar Tolgoín Ertnií Biçgiín Dursgal, Mongol Sudlal, C. 25, S. 248, Ulaanbaatar, 2005, s

16 !"# Yazıldıı alanın uzunluu 13 cm olan yazıtta yer alan harflerin büyüklüü, 4 ile 8 cm arasında deimektedir. II. aahar yazıtını ilk olarak tespit eden ve yayımlayan Ts. BATTULGA, yazıtı :lwgd : ilä uït [~uqït] eklinde okuyarak iki farklı ekilde anlamlandırmıtır: 1. Bata / l olarak deerlendirdii kısmı il / devlet eklinde anlamlandırmı ve kelimeyi halk olarak kabul etmitir. Yazının dier kısmını da uït [~uqït] eklinde okuyarak kelimenin kökünü Moolcadaki uh- (kaz-) fiilinden hareketle [uq~uk~u] eklinde göstermi; sondaki yi de Türkçe fiilden fiil yapım eki /-T-/ nin sedalılamı ekli olarak kabul etmi ve yazıyı Halka kazdır! eklinde anlamlandırmıtır. 2. BATTULGA, Moolcadaki uhaan (zihin, idrak, bilim) anlamına gelen sözcüün kökünü uh- fiili olarak deerlendirmi; sondaki yi de Türkçe fiilden fiil yapım eki /-T-/ nin sedalılamı ekli olarak kabul ederek yazıyı kalabalıa anlat, halka anlat eklinde anlamlandırmıtır. Yukarıda da görüldüü gibi aratırmacı yazıyı Moolca kelimelere Türkçe ek getirerek izah etmeye çalımıtır. 29 ncelemelerimiz sırasında yazıtın ilk harfinin üst kısmının bulunduu alanın saa ve sola doru belirgin bir ekilde alçaldıını ve o alandaki yüzeyin kayanın orijinalinde de bozuk olduunu tespit ettik. Dolayısıyla yazıt yüzeyinin düz olmamasından dolayı ıık yazıt yüzeyinin tamamına eit açılarla gelmemekte ve gözü yanıltmaktadır. Dövme / vurma metoduyla yazılan harflerin estampaj uygulanabilecek kadar derinlie sahip olmaması da ilk harfin tespitini güçletirmektedir. Ancak yazıtın farklı ıık ortamlarında farklı açılardan çekilen görüntülerinin deerlendirilmesiyle, ııktan kaynaklanan sorunların Photoshopta giderilmesiyle ilk harfin /l deil '/s olduu açık bir ekilde ortaya çıkmaktadır: Yazıtın metni: ': sogd II. aahar yazıtı yukarıda da görüldüü gibi sol tarafında bir damga ve ': Sogd kelimesinden olumaktadır. Söz konusu kelime, (Kök)türk ve Uygur dönemi Kaan yazıtlarında ve Tonyukuk yazıtında sogd ve sogdak eklinde yer alır: '' $ 29 Battulga, Ts., agm.

17 $$ kurıya kün batsıkdakı sogd berçik er bukarak ulu bodunta nek sengün ogul tarkan kelti: Geride gün batısındaki Sodlar, ranlılar (ve) Buhara ehri halkından General Nek (ve) Oul Tarkan geldi. Köl Tigin yazıtı Kuzey 12 6 uda bayırkuu tardu bilge tarkan kutlu yagma tabgaç sogdak baı bilige se ün uz ö erkin...: Bayırku Tardu Bilge Tarkan Kutlug ve Yagma- Tabgaç-Sogdak (ileri) baı Bilge Seün Uz Ö Erkin Taríat Kuzey 6 sogdak tabgaçka sele ede bay balı yapıtı bertim: Selenge de Sodlular a ve Çinliler e Bay Balık ı ina ettirdim. Moyun Çor yazıtı Batı III. aahar Yazıtı: Ts. BATTULGA, aahar Tolgoín Ertnií Biçgiín Dursgal adlı makalesinde III. aahar yazıtına ait fotoraf yayımlamı; yazıtın orijinal metnini eklinde vermi ve söz konusu metni de u ekilde okuyup anlamlandırmıtır: Yazıtın metni: : (e)s es(e)ng Aratırmacı II. yazıtta olduu gibi bunu da Moolca dan hareketle es esän g: es esen: salıklı / esen deil, rahat deil eklinde yorumlamıtır. Moolca da es, fiil ya da yüklem fiilin önüne gelerek fiili/yüklem fiili olumsuz yapan bir edattır. Türkçe de ise böyle bir olumsuzluk yapma biçimi yoktur. Ts. BATTULGA nın yayımladıı fotoraftan böyle bir yazıtı tespit etmek mümkün görünmemektedir tarihinde bölgede yapmı olduumuz aratırma ve incelemelerde böyle bir yazıtla karılamadık aahar Tepesine Son Zamanlarda Eklenen Yazılar ve Damgalar: Moolistandaki Hoyd Tamir yazıtları gibi bazı yazıtların üzerlerine son zamanlarda eklenen yazı ve iaretler dolayısıyla bir kısmı yok olmu, önemli bir kısmı da yok olmak üzeredir. aahar tepesinde de ziyaretçiler ve bölgedeki çobanlar tarafından son zamanlarda yazılmı yazılar bulunmaktadır:

18 !"# aahar tepesinde son zamanlarda eklenmi yazılardan biri Aynı bölgede atların üzerinde de tespit ettiimiz bölgedeki Mool çobanlar tarafından yeni eklenen bir damga Yukarıda da görüldüü gibi Kiril harfleriyle yazılmı yazı dıında görüntüde Çince de biri büyük 30, dieri de orta anlamına gelen iki iaret bulunmaktadır. Birlikte büyük orta yani Çin anlamına gelen yazıya Ts. BATTULGA konuyla ilgili makalesinde yer vermitir. 31 Ancak fotoraftan da açık bir ekilde anlaıldıı üzere bu yazının ve damganın yeni eklendii son derece açıktır ve (Kök)türk harfli yazıt açısından herhangi bir bilgi deerine sahip deildir. 5. aahar Bölgesinde Tespit Edilen Türk Mezarları: Türk mezar gelenei tarihinin çok eskiye dayandıı bilinmektedir. Zira bugün büyük bölümü Moolistan da, Dou Türkistan da, Tuva da, Altay da Kırgızistan da, Kazakistan da, Özbekistan da, Azerbaycan da, Anadolu da bulunan eski Türk mezarlarının birçou milattan önceki yıllara tarihlendirilmektedir. Bu mezarların da en karakteristik olanları, Türk yaayı ve inanıından derin izler taıyan kurganlardır. Saka, Hun, Avar, (Kök)türk, Uygur ve Kırgız dönemlerinin hepsinde var olan kurgan geleneinin temelinde ise, ölen kiiye ev (eb, öy, üy) yapma, oba (yuba, yuva), yurt, ger, kerekü, çadır 30 Ayrıca bk. O. Fikri Sertkaya Çince Tay Büyük Kelimesi ile Yapılan Damla, Dayı, Teyze ve Dede Kelimeleri Üzerine, Türk Dili, S. 680, Ankara, 2008, s bk. Ts. Battulga, agm.

19 kurma düüncesi yatar. 32 Moolistandaki binlerce kurganın önemli bir kısmı aahar gibi kutsal sayılan bölgelerde bulunmaktadır: aahar tepesinin yakın çevresinde yer alan ve uzunlukları 5-50 m; yükseklikleri ise 2-2,5 m arasında deien kurganlardan biri Kurganlar, esas itibarıyla iki kısımdan oluur: Topraın üstündeki (birinci) kısım çadırın dıını; topraın altında kalan (ikinci) kısım ise, çadırın içini sembolize eder. Kendi içinde bölümlere ayrılan duvarlarına (Pazırık kurganında olduu gibi) bazen halılar, kilimler ve ilemeli keçeler asılan, içine süs ve kullanım eyaları yerletirilen bu kısma, mezar odası, ölü odası, ceset odası adları verilmektedir. 33 aahar da çevresinde pek çok küçük mezar bulunan kurganlardan biri 32 Cengiz Alyılmaz, Asya dan Avrupa ya Ana Çizgileriyle Eski Türk Uygarlık Eserleri, Tarihten Bir Kesit Etrüskler 2-4 Haziran 2007 Bodrum Sempozyum Bildirileri, Ankara, 2008, s Cengiz Alyılmaz, agm.

20 !"# 2006 yılında Bayan Ölgey in Ulaan Sum adlı kazasında açılan MÖ V. yüzyıla ait bir kurganın Moolistan Arkeoloji Müzesi ne taınan mezar odasına ait görüntü Büyük kurganlar genellikle kaan, kumandan ya da devrin ileri gelenlerinin mezarlarıdır. Büyük kurganların çevresinde yer alan küçük mezarlar ise, büyük kurgandaki kiinin ailesine, yakın çevresine ve ona yakın olmak isteyenlere aittir. Dolayısıyla Büyük kurganın çevresinde yer alan mezarların yerletirilme biçimi ve sırası aynı zamanda mezar sahiplerinin hayattaki ilikilerini de yansıtmaktadır. Bu kurganlarda kutsal sayılan alanın belirgin ekilde talarla çevrili olması; tören ve saygı yolunun yer alması, büyük bir bölümünde tasvirli, geyikli ve damgalı talar bulunması bata (Kök)türk dönemi mezarları olmak üzere sonraki dönem Türk mezar yapısına da örnek tekil etmitir Ayrıca bk. Alyılmaz Cengiz agm; Barthold, Türklerde ve Moollarda Defin Merasimi Meselesine Dair, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s , (çev: A. nan); A.nan, Altay Dalarında Bulunan Eski Türk Mezarları, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s ; B. Ögel, slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 2003, s ; Y. Kocasava, Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri, Türkler, C.3, Ankara, 2002, s ; A. Karamürsel, Türklerde Mezar Gelenei, Türkler, C. 3, Ankara, 2002, s ; S. Divitçiolu, Kök Türkler, stanbul, 1987, s ; Törbat, Ts.-Ciskar, P. H.-Batsüh, D., Mongol Altaíd Pazırıkiín Buliíg Anh Maltan Sudalsan n, Altaí Sudlal, Ulaanbaatar, 2005, s ; Nejat Diyarbekirli, Türklerde Mezar Yapısı ve Defin Merasimleri, Türk Kültürü Aratırmaları Prof. Dr. Muharrem Ergin e Armaan, S. XXVIII/1-2, Ankara, 1991, s ; L. Rasonyı, Tarihte Türklük, Ankara, 1993, s. 27.

21 KAYNAKÇA: AKBA, Yaar vd., Türkçe-Moolca Moolca-Türkçe Sözlük, Ulaanbaatar, ALYILMAZ, Cengiz, Asya dan Avrupa ya Ana Çizgileriyle Eski Türk Uygarlık Eserleri, Tarihten Bir Kesit Etrüskler 2-4 Haziran 2007 Bodrum Sempozyum Bildirileri, Ankara, 2008, s ALYILMAZ, Cengiz, (Kök)türk Harfli Yazıtların zinde, Ankara, ALYILMAZ, Cengiz, Gobi Çölünde ve Altay Dalarında Kaya Üstü Tasvirler, Yeni Türkiye Dergisi, S. 46, Ankara, 2002, s ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara, AMANJOLOV, Altay S., storiya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pis ma, Almatı, AMANJOLOV, S. Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi, stanbul, ANOHN, A.,V., Altay amanlıına Ait Maddeler, Makaleler ve ncelemeler C. I, Ankara, 1998, s , (Çeviren: A. nan). AZZAYA, Badamın, Defter-i Çingiz-nâme, Survalciín Sudalgaa, Ulaanbaatar, BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema, Çankırı Folklorunda Yaayan amanizm Unsurları Üzerine Görüler: Eski Türk nanç Sisteminde Aaç Kültü ve Çankırı daki zleri, Türk Dünyası Aratırmaları, S. 16, stanbul, 1982, s BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema, Türk Dilinin Tarihi Dönemleri Üzerine Birkaç Söz, Türkbilig Türkoloji Aratırmaları 2002/3, Ankara, 2002, s BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema, Yenisey Kitabeleri ve Yer-Sular, TUBA, S. 22, Ankara, 1998, s BATTULGA, Tsendiín, aahar Tolgoín Ertnií Biçgiín Dursgal, Mongol Sudlal, C. 25, S. 248, Ulaanbaatar, 2005, s BAYAR, D., Gurvan Mandalın Hadnı Zurag, Arheologiín Sudlal, Vol. XVI, Ulaanbaatar, 1996, pp BOLDBAATAR, Yu, aaharın Türeg Biçees, Altaíca I, Ulaanbaatar, 2001, s

22 !"# CLAUSON, S. G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, ÇAATAY, S., Türk Halk Edebiyatında Geyie Dair Bazı Motifler, TDAY Belleten, 1956, Ankara, 1988, s ÇORUHLU, Y., Türk Sanatında Görülen Geyik Figürlerinin Sembolizmi, Toplumsal Tarih, S. 18, stanbul, 1995, s ÇORUHLU, Y., Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, stanbul, DANYAM, L. - OÇHR, A. vd., Mongol Nutag Dah'Tüüh Soyalın Dursgal, Ulaanbaatar, DEREVANKO, A. P. - OLSEN, J. W. - TSEVEENDORJ D. vd., A Arcaeological studies Carried Out By Joint Russian-Mongolian- American Expedition n Mongolia n 1996, Novosibirsk, DEREVANKO, A. P. - OLSEN, J. W. - TSEVEENDORJ D. vd., Arcaeological Studies Carried Out By The Joint Russian-Mongolian- American Expedition n Mongolia n , Novosibirsk, DVTÇOLU, S., Kök Türkler, stanbul, DYARBEKRL, Nejat, Türklerde Mezar Yapısı ve Defin Merasimleri, Türk Kültürü Aratırmaları Prof. Dr. Muharrem Ergin e Armaan, S. XXVIII/1-2, Ankara, 1991, s ESN, Emel, slâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve slâma Giri, stanbul, GOLDEN, B. Peter, Türk Halkları Tarihine Giri, Ankara, 2002, (çev: Osman Karatay). GONGORCAV, G., aahar, Tolgoíin Hadnı Zurag, -Mongol Nutag Dah Tuuh Soyölın Dursgal (Sedevçilsen Davlah), Ulaanbaatar, GRAÇ, A. D., Voprosı Datirovki i Semantiki Drevnetyurkskih Tamgaobraznıh zobrajeniy Gornogo Kozla, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1972, Moskova, 1973, s GÜLENSOY, Tuncer, Orhun dan Anadolu ya Türk Damgaları, stanbul, NAN, A., Eski Türklerde ve Antlarda Ant, Makaleler ve ncelemeler C. I, Ankara, 1998, s

23 NAN, A., Türk Boylarında Da, Aaç (Orman) ve Pınar Kültü, Makaleler ve ncelemeler, C. II, Ankara, 1998, s NAN, A., Türk Destanlarına Genel Bir Bakı, Makaleler ve ncelemeler C. I, Ankara, 1998, s NAN, A., Türk amanizmi Hakkında, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s JACOBSON, E., The Recreation of Landscape Settings in Petroglyphs of Northern Central Asia, International Journal of Central Asian Studies, Vol. 3, KALAFAT, Yaar, Kuzey Azerbaycan Dou Anadolu ve Kuzey Irak da Eski Türk Dinî zleri Dinî Folklorik Tabakalama-, Ankara, KARAMAARALI, B., Türk Damgalarının Devamlılıı Hakkında, Türk Dünyası Aratırmaları, III/9, 1980, s KARAMÜRSEL, A., Türklerde Mezar Gelenei, Türkler, C. 3, Ankara, 2002, s KM, Jung-bae, Mongolian Petroglyphs With Focus On The Relics Of Ikh Dörölj And Paaluu, Kore, KOCASAVA, Y., Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri, Türkler, C.3, Ankara, 2002, s MERT, Osman, Kemaliye de Eski Türk zleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 34, Erzurum, 2007, s MERT, Osman, Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum, 2007, s Moolların Gizli Tarihi, Ankara, 1995, (Çeviren: Ahmet Temir). NOVGORODOVA, É. A., Mir Petroglifov Mongolii, Moskova, OKLADNKOV, A. P., Petroglifı Mongolii, Leningrad, ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) II, Ankara, ÖGEL, Bahaeddin, slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 2003.

24 !"# ÖLMEZ, Mehmet, Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Ögeler (2), Türk Dilleri Aratırmaları, C. 2, Ankara, 1997, s RASONYI, L., Tarihte Türklük, Ankara, RNÇEN, Emhetgev, Les Dessigns Pictographiques Et Les Inscriptions Sur Les Rochers Et Sur Les Steles En Mongolıe (Mongol Nutag Dah'Hadnı Biçees Gerelt Höööhiy Züyl), Ulaanbaatar, ROUX, Jean-Paul Roux, Türklerin ve Moolların Eski Dini, stanbul, 1994, (çev. Aykut Kazancıgil). ROUX, Jean-Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, stanbul, 2006, (çev: Lale Arslan). SERTKAYA, Osman F., Tonyukuk Kitabesinin kinci Taının Dou Yüzü Hakkında Bazı Yeni Görüler, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s SERTKAYA, O. Fikri, Harcavbay, Sartkocaulı, Hoyto Tamir (Moolistan) dan Yeni Yazıtlar (Ön Neir), TDAY Belleten, Ankara, 2001, s SERTKAYA O. Fikri, Çince Tay Büyük Kelimesi ile Yapılan Damla, Dayı, Teyze ve Dede Kelimeleri Üzerine, Türk Dili, S. 680, Ankara, 2008, s TEKN, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara, TEZCAN, Mehmet, Eski Türklerde Damga, (Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, TÖRBAT, Ts.-CSKAR, P. H.-BATSÜH, D., Mongol Altaíd Pazırıkiín Buliíg Anh Maltan Sudalsan n, Altaí Sudlal, Ulaanbaatar, 2005, s TSEVEENDORC, D.,-BATÇULUUN, L.,- BATBOLD N., Molor Tolgoín Hadnı Zurag, Ulaanbaatar, V. M. NADELYAEV (vd.), Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad, YATSENKO, S.A. Tamgas of Iranolingual Antique and Early Middle Ages Peoples, n.htm, ( ). ZUEV, yu. A., Horse Tamgas From Vassal Prıncedoms, m, ( ).