T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2633 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1601 ANADOLU ARKEOLOJ S

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2633 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1601 ANADOLU ARKEOLOJ S Yazarlar Doç.Dr. Ali Umut TÜRKCAN (Ünite 1, 2) Ö r.gör. Yusuf POLAT (Ünite 3, 4) Yrd.Doç.Dr. B. S. Alptekin ORANSAY (Ünite 5, 6) Doç.Dr. A. Tolga TEK (Ünite 7, 8) Editör Doç.Dr. Hüseyin Sabri ALANYALI ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Zeliha fienel Dil Yaz m Dan flman Okt. Olcay Salt k Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Anadolu Arkeolojisi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 500 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Temmuz 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem...2 G R fi... 3 KL M KOfiULLARI VE ANADOLU CO RAFYASI... 4 PALEOL T K DÖNEM VE ANADOLU DA LK NSAN ZLER... 4 MEZOL T K/ EP PALEOL T K ÇA... 7 NEOL T K ÇA... 8 NEOL T K DÖNEM KRONOLOJ S... 9 NEOL T K DÖNEMDE ÜRET M VE EVC LLEfiT RME SÜREC NEOL T K DÖNEM M MAR S VE LK YERLEfi M B R MLER NANÇ DÜNYASI VE NEOL T K DÖNEM TASV R SANATI NEOL T K DÖNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GEL fi M NEOL T K DÖNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA, NEOL T KLEfiME SÜREC NEOL T K DÖNEM TEKNOLOJ K GEL fi M VE T CARET SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Anadolu da Kalkolitik ve Eski Tunç Ça lar KÖYDEN KENTE DO RU ANADOLU KÜLTÜRÜ: KALKOL T K ÇA DO U ANADOLU DA KALKOL T K DÖNEM: ERKEN KALKOL T K ÇA DA DO U ANADOLU ORTA KALKOL T K DÖNEM DE DO U ANADOLU GEÇ KALKOL T K ÇA DA DO U ANADOLU Ç VE BATI ANADOLU DA KALKOL T K DÖNEM ç ve Bat Anadolu da Erken Kalkolitik Dönem ç ve Bat Anadolu da Orta Kalkolitik Dönem ç ve Bat Anadolu da Geç Kalkolitik Dönem ANADOLU DA ESK TUNÇ ÇA I VE GEL fi M KOfiULLARI ANADOLU DA ESK TUNÇ ÇA I KRONOLOJ S ESK TUNÇ ÇA I VE ANADOLU MADENC L ESK TUNÇ ÇA I ANADOLU KENTLEfiME MODEL BATI VE ORTA ANADOLU DA ESK TUNÇ ÇA I: ESK TUNÇ ÇA I I DÖNEM : ANADOLU UYGARLI ININ fiafa I VE GEL fien MADENC L K BATI VE ORTA ANADOLU DA ESK TUNÇ II DÖNEM : KENTLEfiME VE GEL fien T CARET BATI VE ORTA ANADOLU DA ESK TUNÇ ÇA I III: BATI ANADOLU DA YEREL KRALLIKLAR DO U ANADOLU DA ESK TUNÇ ÇA I Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE Anadolu Tunç Ça Krall klar ve Troia Savafl G R fi ORTA TUNÇ ÇA I-ASUR T CARET KOLON LER (MÖ 2000/ /1450) ESK H T T DEVLET SON TUNÇ ÇA I VE YEN H T T DEVLET (MÖ ) Devlet daresi Savafl ve Savunma Din Mimarl k Bo azköy (Hattufla) Sivil Mimari Tap naklar Yaz ve Edebiyat TROIA (H SARLIK) IV-VI Troia Savafl Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Anadolu da Demir Ça Uygarl klar G R fi GEÇ H T T BEYL KLER DÖNEM (MÖ ) Geç Hitit Sanat vriz Kaya Kabartmas URARTULAR (MÖ ) Devlet daresi Din ve Tanr lar Dil ve Yaz Ölü Gömme Gelenekleri Siyasal ve Kültürel liflkiler Çanak-Çömlek Sanat PHRYGLER Kültürel Yap Yaz ve Dil Mimari Sanat Din Phryg Ana Tanr ças - Matar Kubileya Ölü Gömme Gelenekleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

5 çindekiler v Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem G R fi EGE GÖÇLER DÖNEM NDE ANADOLU LYD ALILAR KENT DEVLETLER VE KOLON ZASYON DÖNEMLER NDE ANADOLU Kent-Devletlerinin Ortaya Ç k fl ve Geliflimi Kolonizasyon ARKA K DÖNEM DE ANADOLU Anadolu nun Pers Yönetimine Geçifli HELLEN GÖÇLER NDEN ARKA K ÇA IN SONUNA KADAR ANADOLU M MARLI I Hellen Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi Arkaik Dönem Kentlerin Bünyesinde Bulunmas Gereken Ö eler HELLEN GÖÇLER NDEN ARKA K ÇA IN SONUNA KADAR ANADOLU HEYKELTRAfiLI I Ege Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi Anadolu da Heykeltrafll k Arkaik Dönem Heykeltrafll HELLEN GÖÇLER NDEN ARKA K ÇA IN SONUNA KADAR ANADOLU SERAM K SANATI Protogeometrik ve Geometrik Dönemler Orientalizan (Do u Etkisindeki Dönem) Arkaik Dönem Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Anadolu da Klasik Ça G R fi MÖ 5.YY. DA ANADOLU DAK S YAS DURUM MÖ 4. YY. DA ANADOLU DA PERS EGEMENL N N DURUMU BÜYÜK SKENDER N (III.ALEKSANDROS) ANADOLU YA GEL fi KLAS K DEV R ANADOLU M MARLI I Kent Planlamas Tap nak Mimarisi KLAS K DEV R ANADOLU HEYKELTRAfiLI I Lykia An tlar Karia An tlar Greko-Pers Sanat nda Yap lm fl Olan Kabartmalar KLAS K DEV R RES M SANATI KLAS K DEV R ANADOLU SERAM K SANATI KLAS K DEV R ANADOLU EDEB YATI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE Anadolu da Hellenistik Dönem G R fi D ADOKHOSLAR YÖNET M NDE ANADOLU HELLEN ST K KRALLIKLAR YÖNET M NDE ANADOLU Ptolemaios Krall : Seleukos Krall : Pergamon Krall : Galatlar: Bithynia Krall : Pontos Krall : Kappadokia Krall : Armenia Krall : Kommagene Krall : Parthia Krall : HELLEN ST K DÖNEM HEYKELTRAfiLI I HELLEN ST K DÖNEM M MAR S Hellenistik Ça Tap naklar : Tiyatrolar: Stadionlar: Stoalar: Agoralar: Bouleuterion ve Prytaneionlar: Gymnasionlar: Mezarlar: Deniz Fenerleri: Surlar ve Di er Savunma Yap lar : Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Anadolu da Roma Dönemi G R fi ROMA CUMHUR YET N N ANADOLU YU ELE GEÇ RMES ANADOLU DA ROMA MPARATORLU U YÖNET M Julius-Claudius lar Dönemi (MÖ 27-MS 68) Flaviuslar Dönemi (MS 69-96) Antoninuslar Dönemi (MS ) Severuslar Dönemi (MS ) Asker mparatorlar Dönemi (MS ) Tetrarfli Dönemi (MS ) Constantinuslar Dönemi (MS ) Valentinianus Hanedanl (MS ) Thedosius Hanedanl (MS ) ANADOLU DA ROMA DÖNEM NDE D N ANADOLU DA ROMA M MARLI I ANADOLU DA ROMA HEYKEL SANATI ANADOLU DA ROMA DÖNEM NDE EKONOM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

7 Önsöz vii Önsöz Anadolu Uygarl klar içerisinde Anadolu arkeolojisi oldukça uzun bir dönemi kapsamaktad r. nsan n düflünen ve alet yapabilen ilk canl olarak dünya üzerinde yaflamaya bafllamas yla, Uygarl k dedi imiz olgunun bafllam fl oldu unu kabul etmekteyiz. Anadolu ya bakt m zda Asya ve Avrupa aras nda, kavimlerin hareketlerinde köprü görevi gördü ünden, kendi özünde birçok farkl kültürüde bar nd rd n görürüz. Bu nedenle çok genifl bir tarih yelpazesi içerisnde yer alan bu dönemi anlatmak oldukça zor olmaktad r. Anadolu Arkeolojisnin kapsam nda insanl n varoluflundan bafllayarak, Roma mparatorlu unun y k l fl na kadar olan dönem bu kitapta anlat lmaya çal fl lm flt r. Kitab m z n ad Anadolu Arkeolojisi olmas na karfl n, hedeflemifl oldu umuz ö renci kitlesi Arkeoloji ö rencileri olmad için, konu bafll klar ele al n rken daha çok genel ö renci kitlesi dikkate al nm flt r. Kitab m z ilk insandan bafllayarak Anadolu halklar n n oluflturmufl oldu u kültürleri ve çevre kültürlerle etkileflim ve tepkileflimi ele alarak tarihöncesi ve tarih devirlerindeki Anadolu Arkeoloji ve Uygarl n n tan t m amaçlanm flt r. Editör Doç.Dr. Hüseyin Sabri ALANYALI

8 1ANADOLU ARKEOLOJ S Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Neolitik dönemin oluflum nedenlerini s ralayabilecek, Neolitik dönemin içerdi i yenilikleri aç klayabilecek, Neolitik dönemin insanl k kültürüne olan katk lar n aç klayabilecek, Neolitik dönemin Anadolu daki yay l m ve geliflim süreçlerini tart flabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Evcillefltirme Homo Erectus Homo neandertal Homo sapiens Evrim, Konut Mimarisinin Geliflimi Gordon Childe çindekiler Teknolojik geliflim Obsidyen Ticareti Tasvir sanat lk Tap naklar Holosen Metalurji Anadolu Arkeolojisi Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem G R fi KL M KOfiULLARI VE ANADOLU CO RAFYASI PALEOL T K DÖNEM VE ANADOLU DA LK NSAN ZLER MEZOL T K / EP PALEOL T K ÇA NEOL T K ÇA NEOL T K DÖNEM KRONOLOJ S NEOL T K DÖNEMDE ÜRET M VE EVC LLEfiT RME SÜREC NEOL T K DÖNEM M MAR S VE LK YERLEfi M B R MLER NANÇ DÜNYASI VE NEOL T K DÖNEM TASV R SANATI NEOL T K DÖNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GEL fi M NEOL T K DÖNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA, NEOL T KLEfiME SÜREC NEOL T K DÖNEM TEKNOLOJ K GEL fi M VE T CARET SONUÇ

9 Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem G R fi Anadolu, co rafi konumuyla Avrupa ve Asya gibi uygarl k tarihinin iki temel k tas aras nda do al bir köprü konumundad r. Asya dan Avrupa ya uzanan bu büyük yar mada boyutlar ndan beklenmeyecek kadar çok iklim ve bitki örtüsü çeflitlili ine sahiptir. Bu nedenle, iki k ta aras nda uzanan Anadolu Yar mada s n n göstermifl oldu u bu çeflitlilik tarih boyunca farkl hayat biçimleri (geçimlik, ticaret, sosyal hareketlilik vb.) ve dolay s ile farkl geliflen kültürlere sahne olmufltur. Anadolu da zengin kültürel çeflitlilikle sonuçlanan bu durum, özellikle tarihçi ve arkeologlar n çal flmalar n n yüzy llar boyunca odak noktas olmufl ve dünya tarihi içinde ayr cal kl bir konum edinmifltir. Sonuç olarak, Anadolu tarihöncesi dünyan n en eski tar mc yerleflmeleri, planl yerleflmeleri, dinsel yap lar, maden iflçili i örnekleri gibi insanl n temel unsurlar n n kökenlerine sahiptir (Resim 1.1.). Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem Merkezleri Resim 1.1

10 4 Anadolu Arkeolojisi Anadolu nun sahip oldu u kültürel çeflitlilik bir anda oluflmam fl, tarih boyunca farkl ça larda geliflen çeflitli aflamalarla bu zenginli e ulaflm flt r. Anadolu nun sosyal ve kültürel olarak edindi i bu zenginli i tam olarak anlamak için bir anlamda ayn arkeolojide oldu u gibi tarihin derinliklerine do ru bir kaz çal flmas yapmak yerinde olacakt r. Bu nedenle, ilk olarak insan n zihinsel ve fiziksel geliflimini tamamlayarak kültürel oluflumun temellerini kurdu u paleolitik ça lar ve bu dönemlerde Anadolu nun konumu farkl boyutlar yla irdelenecektir. KL M KOfiULLARI VE ANADOLU CO RAFYASI Anadolu, do u-bat ekseninde uzanan büyük yar madad r. Milyonlarca y ldan beri Afrika levhas kuzeye do ru hareket etmektedir; kuzey kenar Anadolu kütlesinin alt na kaym fl durumdad r ve Anadolu kütlesini sürekli iteledi i için burada k vr lmalara ve çok say da y rt lma fay na neden olmaktad r. Anadolu nun Ege k y s, da s ralar ve k y dan iyice içeri giren koylarla sonlanan nehir yataklar n n belirledi i girintili ç k nt l bir toprak parças d r. Anadolu nun kuzey k y s boyunca uzanan s rada lar, iç bölgeyi Karadeniz k y s ndan ay r r. Güneyde, Akdeniz k y s boyunca hareketli görünüme sahip Toros Da lar hâkimdir. Anadolu nun, kuzeyde ve güneyde da silsileleri aras nda kalan k sm, rak m 1000 m yi aflan genifl bir platodan oluflur. Bu platonun iklimi kurudur ve rak m nedeniyle yaz n bile geceleri so uktur. K fl n ise, so uk günleri dondurucu geceler takip eder. Orta Anadolu Platosu düz bir plato de ildir. Burada arazi tekdüzelikten uzak olup büyük bölümü tepelik veya da l kt r. Bat s, Ege de denize dökülen akarsu vadileriyle parçalara ayr lm flt r; böylece plato bu tarafta yavafl yavafl alçal r. Toroslar hafif bir yay çizerek Akdeniz in kuzeydo u köflesini afl p do uya uzan r ve Anadolu kütlesinin büyük bir k sm n, Kuzey Mezopotamya Ovas n n hafif tepelik bölümünden ay r r. Paleolitik: Yunanca palaios=eski ve lithos=tafl (Eski Tafl Ça ) G.Ö.: Günümüzden Önce PALEOL T K DÖNEM VE ANADOLU DA LK NSAN ZLER nsanl k tarihinin bafllang ç evresini oluflturan Paleolitik Ça, yaklafl k 2 milyon y - l kapsayan çok uzun bir kültür sürecidir (Resim 1.2). Dördüncü Jeolojik Zaman n Pleistosen denen geliflen bu uzun döneminde ilk kez insano lu da ortaya ç km flt r. nsan n biyolojik ve kültürel evriminin önemli bir bölümünün gerçekleflti i bu dönem süresince gerek dünya jeomorfolojisi ve gerekse ikilim günümüzdekinden çok farkl yd. Bu dönem (Kuvaterner klimsel Dönem) içinde buzul (Glacier) ve buzul aras (Inter-Glacier) dönemler ad verilen uzun iklimsel dönemler söz konusudur. nsan n ç k fl ve ilk aletleri kullanmas ndan yerleflik yaflama geçifle kadar olan bu ça, insanl k tarihinin asl nda % 99 unu oluflturur. Paleolitik dönem, gerek de iflen çevre koflullar ve gerekse tafl teknolojisindeki geliflime göre, Alt, Orta, ve Üst olmak üzere üç ana evreye ayr lmaktad r.günümüzden yaklafl k 2 milyon y l ile 10 bin y llar aras nda yaflanan bu uzun dönemin ilk bafllar nda insano lu Pliosen dönemde ortaya ç kan hominid (insans ) ailesinden s yr larak, iki aya üzerinde dik durabilen ve ellerini kullanarak alet üretebilen bir insan hâline gelmifltir. Alet yapmas n bilen ve Homo habilis (becerikli insan) olarak adland r lan ilk insan G.Ö. yaklafl k 2 milyon y l kadar önce Afrika da oluflumunu tamamlam flt r. Bu türü takip eden hem zihinsel hem anatomik olarak daha geliflkin Homo Erectus yaklafl k G.Ö. 1.8 milyon y l kadar önce de Afrika dan ç karak çok h zl bir flekilde Eski Dünya n n ve Avrupa n n buzul alt nda kalmayan güney kesimleri, Gürcistan üzerinden Kafkasya ve Endonezya (Java Adas ), Uzakdo u da Çin de ol-

11 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem 5 mak üzere birçok bölümüne h zl ca yay lm flt r. Homo Erectuslar, a açl bozk r ortam nda gelifltikleri Afrika k tas nda 1.9 milyon y ldan itibaren bilinmektedirler. Homo Erectus insan türü, yaklafl k 850 cm 3 üzerinde bir beyin kapasitesiyle temelde modern insan n anatomisine sahip olup uzun mesafeleri kat etmek ve yürümek için gerekli gücü temsil eden mükemmel bir donan ma sahiptir. Resim 1.2 Paleolitik Dönem nsan Evrimi ve Kültür Kronolojisi Kaynak: Atlas Kartografya Servisinin izni ile nsano lunun Anadolu Yar madas ndaki en erken yerleflmeleri Alt Paleolitik Ça a (Eski Tafl Devri) kadar uzan r. Anadolu yar madas nda, en az ndan G.Ö y l kadar önce Konya Dursunlu daki bulgularla bafllam fl oldu unu anlad m z en eski insan türüne ait örnekler Afrika kökenli Homo Erectus a aittir. Af-

12 6 Anadolu Arkeolojisi Homo Erectus Homo erectuslar, a açl bozk r ortam nda gelifltikleri Afrika k tas nda 1.9 milyon y ldan itibaren bilinmektedirler. 1 milyon y la do ru Asya k tas na ulaflan bu insanlar, 850 cmküpün üzerinde bir beyin kapasitesiyle donanm fl olarak, uzun mesafeleri kat etmek ve yürümek için gerekli gücü temsil eden mükemmel bipedlerdir (iki aya n n üzerinde dik duran). Resim 1.3 Yar mburgaz Ma aras Kaz s ( stanbul) Kaynak: Karul, 2002, s 44 rika, Asya ve Avrupa aras nda kavflak oluflturan Türkiye, insan n Afrika befli inden ç k fl ndan itibaren bafllayan yay l m n n incelenmesinde ayr cal kl bir bölgedir. 2.5 milyon y l öncesinde bafllayan, ifllenmifl çak llar ve çok say da yonga üretimi ile nitelenen Oldowan ve 1.6 milyon y l öncesinden bafllayan, iki yüzeyli aletler (el baltas ) ve nacak üretimi ile tan mlanan Aflölyen Yontmatafl Endüstrisi Alt Paleolitik kültürü belirleyen en önemli geliflim unsurudur. En eski paleolitik yerleflimlerin Anadolu daki varl, Oldowan endüstrilerinin ele geçti i Dursunlu (Konya) ve Yar mburgaz ( stanbul) gibi (Resim 1.3) sitlerin bulunmas yla kan tlanm flt r. Her biri Anadolu ve Trakya da yer alan bu sitler, Oldowan kültürünün Avrupa ve Asya ya do ru yay l m n göstermektedir. Türkiye de tarih öncesine ait izlerin çok say da olmas na karfl n, fosil insan kal nt lar enderdir. Dolay s yla, Kocabafl Köyü yak n ndaki Denizli traverten yataklar nda saptanm fl olan kafatas parças önemli bir buluntudur. G.Ö y l civar na tarihlenmifl olan bu travertenin katmanlar aras nda göz çukurlar üzerinde kal n bir kafl kemeri tafl yan bu kafatas, anatomik aç dan Homo Erectus a ba lanmaktad r. Bu döneme ait tafl kütlesinin iki yüzünün yontulmas yla oluflan iki yüzlü Aflölyen ad verilen aletler bu atan n yaflad her yerde görülmektedir. Bu iki yüzeyli aletler tabakalanm fl hâlde Karain Ma aras (Antalya), fiehremuz S rt (Urfa) Yataklar ve Kaletepe Deresi 3 (Kapadokya) gibi sitlerde ele geçmifltir. Bir di er yandan, Anadolu Paleolitik dönem insan n n çakmaktafl n ye lemesi rastlant sal olmay p, bu tafl n yap sal özelliklerinin yontmaya ve ifllemeye elveriflli olmas ndan ve ayn zamanda do ada çakmaktafl yumrular n bol olarak yüzeyde bulabilmesinden kaynaklanmaktad r. Neandertal insan, Orta Paleolitik Dönem içinde günümüz insan yla k yaslanabilecek bir beyin kapasitesiyle ve net olarak ileriye f rlak bir yüzle nitelenen ancak anatomik olarak günümüz insan ndan ve Erectus dan daha güçlü bir vücut yap s - na sahiptir. Özellikle Avrupa da Buzul Ça n n (Würm Buzulu) en güç koflullar na çok güçlü vücut yap s ve anatomisi ile uyum sa layan Neandertaller, 120 bin y l öncesinden bafllayarak Avrupa ve Yak ndo u da geliflme gösterirler ve daha sonra G.Ö. 35 bin y ldan itibaren gitgide Homo Sapienslere b rakarak kaybolurlar. Homo Neandertal e ait yontmatafl endüstrisi, bir önceki dönemin iki yüzeyli Aflölyen aletlerinin yerini alan çeflitli türdeki geliflmifl kaz y c ve uçlar n oluflturdu u Lövaluva ve Musteryen alet endüstrilerinden oluflur. Neandertal insan n n, homo sapienslerle devam edecek ölü gömme adetleri gibi uygulamalardan anlafl ld gibi soyut düflünce ve belki de öte dünya inanc yla ilk dinsel pratiklere sahip olduklar anlafl lmaktad r. Anadolu da bilinen tek Neandertal fosil kal nt s Karain Ma aras nda (Antalya) bulunan alt çene kemi idir. Genel olarak dünyada neandertal türü insan Orta Paleolitik Ça n sonu ile birlikte orta-

13 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem dan kalkmakta ve yerini Homo Sapiens olarak bilinen günümüz modern insan n atalar n n ortaya ç kt anlafl lmaktad r. Bu de iflimin nerede, ne zaman ve nas l bafllad tarih öncesi arkeolojisinin çok tart fl lan konular aras nda olmas na ra men, son y llarda yap lan çal flmalar modern insan n ilk olarak Üst Paleolitik Ça da de il Orta Paleolitik Ça da Do u Akdeniz çevresinde var oldu unu ve uzun bir süre bu bölgeyi Neandertallerle paylaflt n gösteriyor. Bu görüfle göre, Homo Sapiens Do u Akdeniz bölgesinde kültürünü ve teknolojisini uzun süre gelifltirdikten sonra, Anadolu veya Kafkaslar üzerinden Avrupa ve di er bölgelere yay lm flt r. Üst Paleolitik Ça : Günümüzden yaklafl k 60 bin y l öncesinde bafllayan Üst Paleolitik Ça, modern insan n h zla tüm dünyaya yay ld bir süreci temsil eder. Üst Paleolitik Ça insan dünya üzerindeki co rafi da l m n tamamlay p günümüzdeki rklar n temelini oluflturur. Bir anlamda dünyam zdaki bugünkü çeflitlili- in Üst Paleolitik Ça da ortaya ç kt söylenebilir. Döneme ait en yayg n bulgu türleri yongalar n yan s ra art k çekirdekten ç kar lan boyu eninden iki kat uzunlu- unda dilgiler ortaya ç km flt r. Bu geliflmifl dilgi teknolojisi ile daha etkin uçlar gibi av silahlar elde edilmifltir. Yontmatafl aletlerin yan s ra kemik aletlerin bulunuflu insan n günlük yaflam nda hammadde olarak yaln zca tafl kullanmad n, kemik ve ahflab n da önemli bir yer tuttu unu gösterir. 40 bin y l öncesinden bafllayarak günümüz insan n n gerçek atas olan Homo sapiens, Anadolu da Öküzini ve Karain B Epi-paleolitik ve Üst Paleolitik ma aralar (Antalya yöresi) sayesinde iyi bir biçimde tan nmaktad r (G.Ö y llar aras ). Bu ma aralarda özellikle ortaya ç kar lan ocak kal nt lar, çok say da tafl alet ve hayvan kemi i kal nt lar bölgede on binlerce y l boyunca yerleflim oldu unu göstermifltir. Üst Paleolitik Ça n so uk dönemlerinde Akdeniz k y fleridi d fl nda karasal Anadolu nun kuzey enlemlerinin genelinde çevre koflullar n n olumsuz oldu u düflünülmektedir. Bu nedenle, bu evreye ait buluntu yerleri oldukça az ve belirgin buluntulardan yoksundur. Ancak, ç ve Güneydo u Anadolu da yap lan yüzey taramalar Anadolu Yar madas n n tümüyle bofl olmad n, seyrek de olsa yaflam n buralarda devam etti ini gösterir. MEZOL T K/ EP PALEOL T K ÇA Dördüncü Jeolojik Zaman n (Kuvaterner) son buzul devrinde (Würm) Avrupa n n kuzeyindeki buzullar n çekilmeye yüz tutmas yla eskinin so uk iklimi giderek l - manlaflm fl, ya fllar artm fl ve denizler yükselmifltir. Würm buzul döneminin sonunda iklim s cakl klar n n yükselmeye bafllamas ile Pleistosen dönemi sona ermifl ve IV. Zaman (Kuvaterner) n ikinci bölümü, hâlen içinde oldu umuz Holosen dönem bafllam flt r. MÖ bin y l kadar önce ortaya ç kmaya bafllayan bu durum, yeni iklim koflullar n n belirmesine ve iklimsel özellikleri Önasya da günümüzdekini and ran bir bitki örtüsü ile hayvan türlerinin ortaya ç kmas na neden olmufltur. Anadolu ve Önasya da bir geçifl dönemi olarak düflünmemiz gereken Mezolitik Ça kültürleri, Anadolu da ve Önasya da ilk yerleflik topluluklar n ç k fl yla MÖ den sonra yerini Neolitik döneme b rak r. Ancak, Mezolitik dönem Anadolu nun aksine Avrupa, özellikle kuzey kesimlerinde yaklafl k MÖ 5000 e kadar süren uzun bir süreçtir. Bu dönem özellikle Önasya da Üst Paleolitik Dönemden çok farkl özellikler göstermemesi ve k sa oluflu ile Epi-paleolitik olarak adland r lmaktad r. Mikrolit ad n verdi imiz minik aletler yeni ifllevleri karfl layacak flekilde tahta, kemik ya da boynuz saplar n n üzerine yerlefltirilerek farkl ifllevlerde kullan l- Yongalamak/Yontmak: Bir tafl kütlesine, güç uygulayarak (kemik, tafl veya ahflapla vurarak) istenilen yerden istenilen parçalar kopararak biçim verme. Kopan bu parçalara yonga denir. Dilgi: Çakmaktafl ndan veya obsidyenden, uzunlu u genifllin iden iki kat uzunlu unda olan yontmatafl alet tipi Kompozitt: Birbirlerinden farkl fiziksel özelliklere sahip matris ve takviye malzemesi olarak tek ifllev için bir araya getirilmeleri ile oluflan ve her ikisinden farkl özelliklere kavuflan alet. tafl y c görev üstlenir, ve etraf nda bulunan matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar; Örn. Ahflap sapl tafl balta 7

14 8 Anadolu Arkeolojisi mak üzere kompozit aletler (balta, orak, ok) üretiminde kullan lm flt r. Mezolitik Ça da izlenen önemli bir yenilik de beslenmenin çeflitlenmesi olmufltur. Daha önceleri protein a rl kl beslenme türü hâkimken bu dönemde çeflitli yemifl, bitki ve köklerin beslenme al flkanl n n bir parças hâline geldi i görülmektedir. Bu, ileride üretim devrimi olarak adland r lacak olan Neolitik dönemi haz rlayan önemli etkenlerden bir olmufltur. Bu süreç içinde Do u Akdeniz k y lar ve Güneydo u Anadolu da farkl bir yerleflme yafland görülür. Bölgede h zl bir nüfus art fl ile birlikte hafif çukur tabanl yuvarlak kulübeler yapan, yabani tah llar toplayan domuz, karaca gibi hayvanlar avlayan küçük topluluklar ortaya ç kar. Anadolu da bu dönem endüstrilerine ait buluntulara Akdeniz ve Güneydo u Anadolu bölgelerinde daha s kl kla rastlan r. Bu dönem içerisinde, milimetrik boyutta silah ve aletleri oluflturan mikrolitik ad verilen bir yontmatafl endüstri gelifltirmifllerdir. Mikro-uçlar n varl, özellikle Öküzini (Antalya) avc -toplay c lar n n ok ve yay kulland klar n göstermektedir. Ayn biçimde ö ütme tafllar n n bulunuflu, ö ütülebilen yabani tah l gibi besin kaynaklar - n n önemli bir k sm n oluflturdu unu göstermektedir.dönemin son avc -toplay c - lar üst paleolitik dönem gelene inin devam fleklinde, yine kemik aletler üretmifller ve vücutlar n delinmifl tafl, kabuk gibi çeflitli süs objeleriyle süslemifllerdir. Anadolu nun Epipaleolitik Dönemi hakk nda her bölgede ayr nt l bilgi yoktur. Ancak, bu evreye iliflkin yerleflme yerlerinin ço unun Toroslar n güneyi ile Marmara Bölgesi ve Bat Karadeniz de yo unlaflt anlafl lmaktad r. Örne in Antalya da Karain, Öküzini, Beldibi, Belbafl ve Kumbuca ; Gaziantep te fiarkl Ma ara gibi ma ara ya da kaya s naklar ile Burdur da Barad z, Konya da Dervifl in Han, fianl urfa Bozova daki Sö üt Tarlas ve Biris Mezarl gibi aç k hava yerleflmeleri; Marmara bölgesinde de A açl, Büyük ve Küçük Çekmece yöresi bu dönemin bilinen merkezleri aras ndad r. SIRA S ZDE 1 Bereketli Hilal: Yay fleklindeki bat da do u Akdeniz k y lar ndan bafllayarak Kuzey Suriye ve Güneydo u Anadolu üzerinden Zagroslar da lar boyunca Basra Körfezine kadar uzanan Paleolitik dönemde insano lunun soyut düflünme yetene ini kazanmas ne tür geliflmelere neden olmufltur? NEOL T K ÇA Neolitik Dönem ile birlikte karfl m za ç kan en önemli olgu h zl ve köklü de iflim sürecidir. Bu nedenle, genelde bu köklü de iflimler Neolitik Devrim olarak adland r l r. Bundan önceki dönemlerde milyon y l geçen insan yaflam nda de iflim süreci çok yavafl gerçekleflmifltir. Bu nedenle, Neolitik Dönem yeni aray fllar n oldu u, günümüz kültürünü oluflturan ö elerin tümünün sürekli olarak biçim de- ifltirdi i çok dinamik bir süreç olarak alg lanmal d r. nsanl n tarihi geliflim sürecinde ilk önemli k r lma noktas n oluflturan bu yeni yaflam flekli, bölgedeki avc ve toplay c toplumlar giderek üretici konumuna getirmifl, göçebeli i terk etmelerine ve dolay s yla y l boyunca iskân edilen ilk sürekli yerleflmeler kurmalar na zemin haz rlam flt r. lk olarak tarihci H.J. Breasted taraf ndan Bereketli Hilal olarak adland r lan yay fleklindeki bat da do u Akdeniz k y lar ndan bafllayarak Kuzey Suriye ve Güneydo u Anadolu üzerinden Zagroslar da lar boyunca Basra Körfezine kadar uzanan bu genifl co rafyada, yaklafl k Holosen iklimsel Ça ile bafllayan küresel s nmaya ba l olarak hayvan türlerinin da l m nda etkili olmufltur. Bütün sene boyunca yeterli ya fl almas n n sonucu olarak da yamaçlar nda, vadi ve ovalarda yabani tah l türlerinin yetiflmesi, da lar ve da lar

15 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem aras ovalarda yer alan ormanl k kesimlerde zengin yabani hayvan türlerini bar nd rmas nedeniyle, insan topluluklar yabani tah llar önce bulunduklar do al ortamda biçerek bunlardan yararlanmaya, zamanla da ekip biçmeye bafllam flt r. Yabani hayvan türlerinden de önce keçi ve zamanla da koyun, domuz ve s r ehlilefltirmifltir. Yak n bir zamana kadar Anadolu Yar madas n n Neolitik yaflam n oluflum bölgesi olan Ön Asya bölgesi d fl nda kald öngörülmekteydi. Neolitik dönemin uygarl k tarihi aç s ndan tafl d önemi ilk ve en aç k flekilde vurgulayan Gordon Childe olmufltur. Dönemin ünlü kuramc lar ndan Gordon Childe ( ) taraf ndan ortaya at lan tez, bu görüflü sabitlemifl ve bu kuramc arkeolog taraf ndan benimsenen Neolitik Devrim kavram uzun y llar kabul edilmifltir. Childe a göre, Neolitik Devrim in gerçekleflmesi için gereken koflullar iklim ve bitki örtüsünün tar ma elverifllili i ile insano lunun kültürel/teknolojik yeterli e ulaflm fl olmas yd. Childe bu dönemin önemini vurgulamak için Neolitik Devrim adland rmas n ortaya koymufl ve o dönemdeki arkeolojik bilgilere göre bu devrimin ancak F rat, Dicle ve Nil gibi büyük akarsu boylar nda gerçekleflip gelifltikten sonra, baflta Avrupa olmak üzere, dünyan n di er yerlerine yay ld n Çekirdek Bölgeler Kuram ad alt nda ileri sürmüfltür. Ancak Childe n ard ndan, Robert J. Braidwood önderli inde Yak ndo u da yeni araflt rmalar bafllat ld ve böylece, iklimin l mlaflt bu dönemde ilk tar ma bafllayan topluluklar n vahalar ya da nehir boylar yerine bol ya fl alan da eteklerinde yaflam fl oldu u fleklindeki Do al Yaflam Bölgesi olarak bilinen kuramsal sonuca var ld. NEOL T K DÖNEM KRONOLOJ S Neolitik yaflam flekli, yukar da söz konusu edilen çekirdek bölgeden komflu bölgelere ihraç edilmifl ve zamanla Anadolu üzerinden Güneydo u Avrupa ya kadar yay lm flt r. Bu süreç Anadolu da yaklafl k 4000 seneyi aflan, çeflitli aflamalar n oluflturdu u bir bütündür. Neolitik Dönem Kronolojisi temelde seramik kullan m n n bir belirtgeç olarak kullan lmas sebebi ile erkenden geçe do ru Çanak Çömleksiz Neolitik ve Çanak Çömlekli Neolitik olarak ikiye ayr lmaktad r. Genellikle Çanak Çömleksiz Neolitik yine Çanak Çömleksiz Neolitik A (ÇÇNA), Çanak Çömleksiz Neolitik B (ÇÇNB) fleklinde temelde iki aflamal bir süreç olarak ele al n r. Orta ve Bat Anadolu da ise ÇÇNA dönemi evresine ait bulgular n olmay fl ve daha çok ÇÇNB dönemi aflamas ile ça dafl bir kültürel süreç gösterdi i için bu evreye sadece Akeramik Neolitik ad verilmektedir. Bu dönem, yaklafl k MÖ 7000 den sonra çanak çömle in kullan m ile Çanak Çömlekli veya Seramik Neolitik olarak adland r lmaktad r. Bununla beraber, çanak çömle in kültürün de ifliminde önemli bir unsur olmay p sadece bir zamansal gösterge olarak kullan ld n belirtmek gerekir. Yaklafl k MÖ 6. binin ikinci yar s na kadar süren bu dönem Erken Neolitik ve Geç Neolitik evre olarak da iki bölümde incelenir. 9 Gordon Childe Kaynak: Robert J. Braidwood Kaynak: limagesp20013a2bg2 2001

16 10 Anadolu Arkeolojisi Resim 1.4 Neolitik Dönem Kronoloj Tablosu Kaynak: org MÖ Kalibre cal BC Kaletepe Canhasan1 P narbafl B P narbafl B Afl kl Büyük Kaletepe Canhasan1 Süberde Mosular Çatalbüyük Han /Do u Çatalhöyük Köflk Höyük C14 dated Not C14 dated Central Anatolia Güvercinkayas Mersin Öküzini Karain B Hac lar Höyücek Badema ac Kuruçay Höyük Hoca Çeflme Mentefle H p nar Hac lar C14 tarihleri C14 tarihleri de il Mediterranean Coast Lake District Hallan Çemi Çayönü Göbekle Tepe Nevali Çori Grille Cafer Höyük Akarçay Tepe Görcütepe Hayal Höyük Northwestern Anatolia Kumartepe Giirilabaciyan Levantine Prepottery Neolithic/Levent Çanak Çömleksiz Neolitik PPNA PPNB PPNC Anatolian PrePottery Neolithic/Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Early/ErkenMiddle/Orta Lale/Geç PPNAPPNB PPNB PPNB PPNC Monisonde Rorient Do u Evi Southeastern/Eastern Anatolia 2 3 ECA V ECA IIIECA IV ECA II ECA I Temporal schemes Orta Anadolu Akdeniz Sahili Göller Bölgesi Kuzeybat Anadolu Güneydo u/ Do u Anadolu Zaman fiemas NEOL T K DÖNEMDE ÜRET M VE EVC LLEfiT RME SÜREC MÖ 10 binden sonra Holosen ile artan hava s cakl yla de iflen iklim koflullar h zla Önasya da ve Anadolu da etkili olmaya bafllam flt r. Bitki örtüsünün çeflitlenmesi ve hayvan sürülerinin nehir boylar ndaki ortamlara kaymas yla birlikte önceleri göl k y lar nda yaflayan göçebe avc -toplay c Mezolitik dönem topluluklar nehir boylar na tafl nmaya bafllam fl ve ilk kez yerleflik düzene geçmeye bafllam fllard r. Genellikle yerleflim seçiminde hammadde kaynaklar na yak n göl ve batakl k k y - s ndaki yaz-k fl akan derelerin k y lar ndaki yükseltiler ilk s ray alm flt r. Neolitik dönemin yerleflim seçimlerindeki en önemli özellikler, yak n çevrede içimi tatl bir su kayna n n ya da p nar n var olmas ve do al dengesi kolay bozulmayan yerlerde (özellikle F rat ve Dicle kenar nda ya fl e risinin 200 mm den düflük olmad ) toplanmas olmufltur. Buna ba l olarak, tar m n bafllang c nda yaban l emmer, einkorn bu daylar, çavdar, arpa ve büyük tohumlu baklagillerin evcillefltirmeye uygun özellikleri ve h zl yay lmalar uygun do a koflullar içinde avc -toplay c insan topluluklar taraf ndan h zl ca evcillefltirilmelerine olanak sa lam flt r. De iflen çevre koflular na deneme-yan lma yoluyla uyum sa layan insano lunun, özellikle tah llar evcillefltirmeye bafllamas yla gerçeklefltirdi i yerlefliklik sürecinin en az 3 bin y l sürmesi, insanl k tarihi içinde k sa bir dönemdir. Yak ndo u da Bereketli Hilal ad verilen da larla çevrili, ya fl n en az ndan 200 m. üstündeki alanlar oluflturan bölgede

17 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem Neolitik dönem topluklar n n bafllatt süreç, endüstri devrimine kadar olan sürecin temeli olan üretim ekonomisinin temelini atm flt r. Zengin yabani tah l alanlar - n n uzand Bereketli Hilal ovalar nda Epi-Paleolitik dönemden itibaren bafllayan tah l toplay c l, belli bir süreçte ihtiyaç fazlas ürünün elde edilmesi ve bunun sonucunda depolama ihtiyac n ortaya ç karm flt r. Gündelik ihtiyac n ötesine geçen art ürün bu topluluklar n hayvansal proteinin yan s ra bitkisel proteinin de uzun vadede bir g da krizini erteleyebilece ini göstermifltir. Bu aflamadan sonra, depolama, kurutma, yeni mekanlar n düzenlenmesi gibi faaliyetler bu topluluklar n oldu- u yerde kalmas temelinde Epi-paleolitik mevsimsel yerleflme tipi yerine y l boyu kullan lan daha büyük yerleflmelerin ortaya ç kmas na neden olmufl görünmektedir. Yerleflik yaflam ve art ürün ile daha kolay beslenme yollar n n ö renilmesi do- al olarak nüfusun art fl na yol açm flt r. Bu noktadan sonra, insano lunun baflaklar daha sa lam tah llar seçmesi ve art k sulak bölgelerde bunun ekilebilece ini anlamas, tar m n ve dolay s ile insanl k tarihinde ilk defa üretime dayanan bir ekonomik girdinin olufltu unu gösterir. Yaklafl k MÖ 9. binde Bereketli Hilal in birçok bölgesinde, özellikle sulak alanlarda ilk yerleflik üretimci yerleflim birimleri olan köyleri geniflletmifltir. Bu insanl k tarihinde art k dönülmez bir noktan n bafllang c n oluflturup devaml geniflleyen bir üretim iktisad n n temellerini atm flt r. Bunun sonucunda artan nüfus, kaynaklar n daha yo un ve kontrollü kullan m zorunlulu u oluflmufltur. Bitki türlerine müdahale eden insano lu yapay seçicili e yol açm fl ve kuflaklar boyu süren bu uygulamalar, tar ma al nan bitkilerde baz morfolojik (mutasyon) de iflimlerin meydana gelmesine neden olmufltur. Özellikle Güneydo u Anadolu Bölgesi, yabani tah l türlerinin do al yay l m alan içinde olmas ve bu türlerin yerleflik topluluklar taraf ndan tar ma al nmas nda birincil rol oynam flt r. Güneydo u Toroslar la ovan n kesiflti i da eteklerinde kurulu yerleflmelerde Çanak Çömleksiz Neolitik dönemden bafllayarak emmer ve einkorn bu day, arpa (2 ve 6 s - ral ), yulaf, çavdar, mercimek ve çeflitli baklagillerin tüketildi i saptanm flt r. Anadolu da yap lan kaz çal flmalar, birçok yerleflmede yaklafl k MÖ 9. binlerden itibaren üretimcili in bafllad n gösterir. Bu tarih Anadolu nun Neolitik dönem için ilklerin yafland bir bölge oldu unu kan tlar. Çayönü Tepesi (Diyarbak r) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleflmelerinde Emmer bu day n n en eski kültüre al nm fl formlar yla karfl lafl l r. Einkorn bu day, koyun ve keçinin ise ilk evcil örnekleri Nevali Çori de görülür. Güneydo u Anadolu, tah llar n yaban l atalar aç s ndan Yak ndo u daki en zengin alanlardan biridir (Resim 1.5). Bu zenginli ini oldukça yüksek ya fl oranlar na borçludur. Urfa ile Diyarbak r aras nda yer alan bazalt bir da olan Karacada da görülen en eski yaban l tah l (einkorn tipi) türlerinin Güneydo u daki belirgin yerleflimlerin besin gereksinimlerinin büyük ço unlu unu karfl lam fl gözükmektedir. Bu süreç içerisinde daha fazla ürün elde edilmesi ve hayvanlar n da yerleflim içinde tutulmas hayvan evcillefltirmesini (kültür hayvanc l ) de h zland rm flt r. Neolitik dönem topluluklar n n yapt klar gözlem ve deneyimler sonucu evcillefltirmek için koyun, keçi ve s r gibi uysal olan hayvanlar seçtikleri, üremelerini kontrol alt na ald klar ve çiftleflmelerine müdahale ederek yararl türlere ulaflmalar n Resim 1.5 Yabani (sol) ve evcilleflmifl (sa ) bu day örnekleri Kaynak: D.Smith. 1999, s.71 11

18 12 Anadolu Arkeolojisi Resim 1.6 Sürüden Süt Sa ma Kaynak: Atlas Arflivi, Foto. C. O uztüzün) sa lad klar düflünülmektedir. Son veriler Mezolitik dönemde evcilleflen köpek d fl nda ilk evcilleflen hayvan n domuz oldu unu gösterir. Tar m yap lan tarlalar n bulunmad ilk Neolitik yerleflmelerde yerleflik köylere besin bulmak için yanaflan yabani domuzlar n gönüllü çöpçülük görevini üstlenmesi, haz r besin stoku oluflturmas gibi avantajlar nedeniyle teflvik edildi i düflünülmektedir. En erken domuz evcillefltirmesi ise flu anki bilgilerle Hallan Çemi (Batman) dad r. Bunun d fl nda, domuzun ard ndan ilk evcillefltirilen hayvanlar n koyun ve keçi oldu u, en son olarak da Orta Anadolu da s r n evcillefltirildi i görülmektedir. Son bulgular n fl nda kedinin de (Akeramik Neolitik Dönem K br s; Shilorakambous) evcillefltirildi i bilinmektedir. Bununla beraber, Güneydo u Anadolu da Çayönü ve özellikle Göbekli Tepe, ç Anadolu da P narbafl ve Afl kl Höyük gibi Akeramik Neolitik yerleflmelerinde yaflam fl insan topluluklar n n yo un avc karakterlerini tar msal üretimin bilinmesine ra men uzun süre sürdürmüfl olmas, ÇÇNB döneminin geç evrelerine kadar (MÖ 8 binin ikinci yar s ) bu topluluklar n tümü ile tar ma dayanmayan, çevreye uyarlanm fl yerleflik topluluklar oldu unu göstermifltir. NEOL T K DÖNEM M MAR S VE LK YERLEfi M B R MLER Neolitik dönemde sürekli yerleflme olgusu ile günümüz mimarisinin temelleri at lm flt r. Ön Asya da Jericho (Eriha, Filistin), Mureybet, Jerf el Ahmar (Kuzey Suriye), Nemrik (Kuzey Irak) yerleflmeleri ile Anadolu da ÇÇNA döneminde Hallan Çemi ve Çayönü kaz lar nda, bar nak niteli indeki kulübenin, geliflmifl bir konuta nas l dönüfltü ü, yuvarlak planl bir yap n n köfleleri, temelleri, düz dam, çat s ve iç donan mlar (destek direkleri, ocaklar, platformlar, depo alanlar ) olan bir yap hâline gelifl sürecini tüm aflamalar yla ad m ad m görebilmekteyiz. lk Neolitik bar nak örnekleri tabanlar toprak alt na inecek flekilde aç lan çukurlar, üstyap y destekleyen ahflap direklerle çevrili bir yap iskeletine dayanmaktad r. Neolitik dönemin mimarisinin Anadolu da bütün geliflme aflamalar n en iyi flekilde Diyarbak r Ergani yak nlar ndaki Çayönü kaz lar nda izlemek mümkündür. MÖ 9. binde en erken yap örne i olarak Hallan Çemi de görülen oval planl, çukur tabanl kulübeler ortaya ç kar (Resim 1.7). MÖ 8. binde ÇÇNB döneminde ise bu planlar n h zla terk edilerek art k yerine dörtgen plan üzerinde yükselen dik duvarl, birbirine koflut yerlefltirilmifl ahflap kalasl (kirifl) dam sistemi ile kapat lm fl yap lar alm flt r. Tek mekânl veya daha sonras nda çekirdek ailenin büyümesi sonucunda ortaya ç kan dörtgen yap lara depo ve oda eklenmesi ile çok bölümlü konutlar ç kar (Izgara Planl, Kanall Yap lar, Hücre Planl yap lar). Bunlardan dairesel planl olan yap lar n ÇÇNA ve Erken ÇÇNB döneminde kullan ld ; özellikle Çayönü yerleflmesi örne inde dörtgen planl yap lar n sadece ÇÇNB dönemine özgü yap lar oldu u görülmektedir. F rat havzas nda ça dafl olan Nevali Çori (Ur-

19 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem 13 Resim 1.7 Hallen Çemi ÇÇNA Dönemi Konut Örne i Kaynak: Özdo an ve Baflgelen, 1999, Res.8,s.15 fa) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleflmelerinde, Çayönü deki Kanall yap lar ve Hücre planl yap larda görülen konut yap anlay fl n n sürdürülmesi, mimarideki benzeflen ortak de iflimlerin genifl bir bölgede gerçekleflti ini göstermektedir. Böylece, en eski Neolitik yerleflmelerin önceden belirlenmifl plana göre yap lm fl oldu u, yerleflim içinde da l mlar bak m ndan kat bir flekilde uygulanan bir yerleflim düzeni oldu u, ancak bu düzenin dönem içinde ortaya ç kan geliflmelere göre yeniden tasarland anlafl lmaktad r. Bunun ilk izlerine, Hallan Çemi de Kamu Yap lar olarak adland r lan yuvarlak, daha özenli bir iflçilik gösteren binalarda rastlanm flt r. (fiekil 1.9) Çayönü nde saptanan bu toplumsal yap laflma, yerleflim alan n n büyük bir meydan ile biri do- uda, di eri bat da bulunan iki yerleflim bölgesine ayr lmas ile belirginleflmektedir. Nevali Çori de de, dinî ögelerin günlük hayat n geçti i bölgeden belirgin olarak ayr lm fl oldu u anlafl lmaktad r. Dicle ve F rat k y s nda yer alan Çayönü, Nevali Çori gibi yerleflmelerde konutlar n yan s ra tap nak olarak adland rabilece imiz özel yap lara da sahip olduklar görülmektedir. Bu yap lar n tap n m ifllevi gördüklerinin en belirgin kan tlar, konut yap lar ndan büyük ve tek mekânl olmalar n n yan s ra içlerinde ocak gibi evsel bir etkinli in göstergesi olabilecek herhangi bir ö eye rastlanmamas, iç mekânlar n çepeçevre sekilerle çevrilmesi, tabanlar n s ra d fl terrazzo tabanlarla döflenmesi, çeflitli heykellerle süslenmesi ve yap lar n gömülerek kutsanmas gibi özel ritüel ifllemlerdir. Bu yap lar n yan s ra, 1990 lar n ortalar ndan itibaren kaz lan Göbekli Tepe de (Urfa) yerleflmesi flu ana kadar Ön Asya da efli görülmeyen dünyan n en erken tap nak yap lar ortaya ç km flt r (Resim 1.8). MÖ 9. binin ikinci yar s ndan itibaren bu an tsal tap nak yap lar, insan n tar ma ve dolay s ile evcillefltirme sürecinin bafllang c nda Anadolu Neolitik Toplumlar n n düflünülen basit tar mc köy topluluklar n n çok ötesinde organize ve geliflmifl bir toplum yap s n yans tmaktad r. Genifllikleri 10 metreyi aflan tafl duvarl, dairesel planl ortas nda iki T biçimli an tsal dikme ve etraf nda en az yar m düzine yekpare dikmetafl n çevirdi i bu yap lar n tap n m, toplanma amaçl yap ld klar belirgindir. Merkezdeki çift yekpare dikmelerin boylar 2m den 5 m ye kadar ulafl r (Resim 1.10).

20 14 Anadolu Arkeolojisi Resim 1.8 Göbekli Tepe ÇÇNB Dönemi Tap nak Yap s (B) Yap s Kaynak: Peters and Schmidt 2004, Res. 5. s. 187 Orta Anadolu da ise Güneydo u Anadolu dan daha farkl bir mimari ve yerleflim anlay fl gelene inin oldu u ve MÖ 6. bin sonuna kadar Erken Kalkolitik Ça n sonuna kadar geliflerek devam etti i görülmektedir. Orta Anadolu mimarisi, Güneydo u daki ça dafllar na göre çok daha eflitçil ve tekdüze bir görünüm sergiler. En erken örneklerini gördü ümüz Afl kl Höyük, (Aksaray) Canhasan III (Karaman) yerleflmesi ve daha sonraki Neolitik dönem yap planlar na bak ld - nda, yerleflmenin birbirine çok benzeyen yap lardan olufltu u görülmektedir. Konutlar n çok büyük olmamas mekânlar n çeflitli etkinliklere ayr lm fl ufak kesimlere bölünmüfl olmas, toplulu un farkl çekirdek ailelerden olufltu unu düflündürür. Öncelikle Afl kl Höyük le birlikte karfl m za ç kan yerleflme düzeni Do u Anadolu daki ça dafllar ndan tümüyle farkl d r (Resim 1.9 a ve b). Yak ndo u da serpifltirilmifl, birbirinden ba ms z yap birimlerinin yerine Orta Anadolu da bütün yap lar n bitiflik düzende, birbirine eklenmifl, dar yollarla ayr lm fl kalabal k mahalleler görülür. Orta Anadolu da kerpiç mimari ile birlikte özenle s val ev tabanlar ve duvarlar da belirgin bir özellik olarak karfl m za ç kar. Yer ve duvar s valar nda k rm z afl boyas yayg n olarak kullan l r. Afl kl Höyük te görülen kerpiç mimari ise, daha sonraki dönemlerde geliflerek Anadolu köy mimarisini oluflturacakt r.

21 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem 15 Resim 1.9 a) Çanak çömleksiz (Akeramik) Neolitik Dönem b) Çanak çömleksiz (Akeramik) Neolitik Dönem Afl kl Höyük Havadan Görünüm Afl kl Höyük Yerleflim Plan Kaynak: Kaynak: Esin, Tüba-Ar I. Res.2 Esin, Res.3 s.90 a b Bu döneme ait bir di er önemli yerleflme olan Çatalhöyük Erken Neolitik dönem konutlar, Afl kl höyük teki gibi tek katl ve düz daml d r (Resim 1.8.). Tafl temelsiz kerpiç duvarlar ahflap dikmeler ve damda kirifllerle desteklenmifltir. Evler birbirine bitifliktir ve ço unda d fla bakan yüzleri, aralar nda hiçbir aç kl k olmaks z n oluflturulmufltur. Mahalleler oluflturacak biçimde kümelenmifl evlerin aralar nda sokak bulunmaz; ancak zaman zaman büyük avlulara ve a llara yer verilmifltir. çlerindeki (Resim 1.15) buluntulara ve süslemelerine göre kimileri kutsal olarak nitelenen bu yap lar n iç düzenlemeleri ayn d r. Bölme duvarlar bulunmayan her yap yaklafl k 25 m2 (6x4 m., 5x5m.) geniflli- indedir ve dörtgen bir ana oda ile dar bir ya da birkaç depo odas ndan oluflur. Genellikle kap s z olan bu yap - lara damlardaki bir aç kl ktan ahflap merdivenlerle girilebiliyor, esas oda ile depolar aras ndaki geçifl ise zeminden yüksekte aç lm fl deliklerle Resim 1.10 Neolitik Dönem Çatalhöyük Yerleflim Örgüsü ve Konutlar Kaynak: (Çatalhöyük Project Archive)

22 16 Anadolu Arkeolojisi sa lan yordu. Odalar n içinde ocak ve f r nlardan baflka, duvar diplerinde kerpiçten sekiler yer almaktayd. MÖ 7 bin Seramikli Neolitik Dönem Göller Bölgesi nde ise, Badema ac ve Hoyücek gibi örnekler, Çatalhöyük gelene ine ortakl klar olsa da konutlar n planlar bazen hafif yamuk, dörtgen planl d r. Badema ac yerleflmesinin evleri ortalama (içten) 7 x 5 m. ölçülerindedir. Tek odal olan evlerde kap - lar uzun duvarlar n ortalar na aç lmakta ve kap n n karfl s na gelen duvar n önünde yar elips planl f r nlar yer almaktad r. Baz evlerin içinde, yatmak için haz rlanm fl cm. yükseklikte platformlar, kilden haz rlanm fl atefl kutular mangal ve el de irmenleri ile ö ütme yap lan ifllik yerleri bulunuyordu. Evlerin taban s k flt r lm fl topraktand ; tabanlar ve duvarlar s val d r. Evlerin içinde tar mc köy topluluklar n n tipik yap içi unsurlar ndan olan depolama birimleri, dörtgen sand k fleklindeki tah l depolama kutular vard r. Do u Marmara Bölgesinde, Mentefle ve Barç n (Bursa, znik) Höyüklerinde tespit edilen en erken mimari gelenek, kerpiç kal plarla infla edilmifl dörtgen planl yap lard r. Daha sonraki evrelerde ise mimari gelenek Orta Anadolu mimari gelene inin aksine yerini dal-örgü ad verilen bölgenin ya fll iklimi ve ormanl k alana uyarlanan bir yap tipine dönmüfltür. Bu yap n n iskeleti, dikine yerlefltirilen paralel direk s ras n n aras n n dal-örgü veya ç talarla örülmesi ve kerpiçle s vanmas ile oluflturulur. Tabanlar n ahflap oldu u ve çat y tafl yan ortada direkler oldu u anlafl l r. MÖ 6. biny l n ikinci yar s için kullan lan Geç Neolitik Dönemi mimari bulgular n izlerine Bat Anadolu da Burdur ve Hac lar yerleflmesinde rastlanmaktad r. Hac lar n bu dönem konutlar Çatalhöyük tekilerden çok daha büyüktür. Baz lar 10 m. ye yaklaflan dikdörtgen planl bu evler, tafl temel üzerine kerpiç bloklarla yap lm fl 1 m. kal nl nda duvarlara sahiptir ve girifllerin karfl s nda ocaklar bulunmaktad r. Hac lar n 8 km. kuzeyinde bulunan Kuruçay n 11. yap kat bu zamanda korunmal bir köy durumuna sokulmufltur. D fl yüzeyinde yuvarlak kule ç k nt lar bulunan ve tafl temel üzerine kerpiçten yap lm fl bu savunma duvar dörtgen planl d r. Bu döneme ait Kapadokya bölgesinde bir di er yerleflme olan Köflk Höyük te Çanak Çömlekli Neolitik Orta Anadolu mimari gelene inin daha da geliflerek konut yap lar n n art k bitiflik olmay p, birbirlerinden ayr olduklar gözlenir. Konutlar dörtgen veya trapez planl olup, oda say lar art k iki veya dört mekâna sahiptir. Evlere bitiflik mimarinin tersine d flar dan odalar da eklendi i ve d flar ya aç lan kap lar n da aç lmas ile uzun süre kullan ld klar anlafl lmaktad r. Hocker (hoker okunur): Tarihöncesi ça larda baz insan topluluklar nca uygulanan ölü gömme biçimi. Ölülerin,bacaklar karna çekili olarak, bebe in anne karn nda durufluna benzer biçimde yat r larak gömülmesidir. NANÇ DÜNYASI VE NEOL T K DÖNEM TASV R SANATI Neolitik dönemde geliflen inanç sisteminin en çarp c göstergelerinden biri, ölü gömme ile ilgili uygulamalard r. Neolitik dönem boyunca, Anadolu da ve Ön Asya da görüldü ü gibi bütün ölülerin genellikle ev tabanlar n n alt na, (hocker pozisyonda) gömülmekteydi (Resim 1.11). Baz yerleflmelerde ise, Kafatas Kültü olarak adland r lan, kimi bireylerin kafataslar n n al nd ve hatta bunlar n alç ile s van p etlendirilerek canland r ld bir uygulama söz konusudur. Bu gömülerin genelde, birçok yerleflmede tafl kaplar, kiflisel süs eflyalar (boncuklar, kemik aletler), yontmatafl aletler, çeflitli hayvan kemikleri v.b. birçok ölü hediyesi ile gömüldü ü görülmektedir. Bu zengin ölü arma anlar, dönemin sanat n ve inanç sistemini yans tmaktad r. Toplu gömülerin yan s ra gövdelerinden ayr lan kafataslar n n bazen bezenerek saklanmas, üzerlerine alç maskeler yap lmas benzerlerine Filistin ve Kuzey Suriye de de rastlanan kafatas n n odakta oldu u bir kafatas tap n m (kültü) varl n düflündürür. Bu-

23 1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu da Paleolitik ve Neolitik Dönem nun yan nda, Çayönü kaz s nda ortaya ç kan Kafatasl yap, ölü gömme adetlerinin anlafl lmas n sa layan önemli bulgular verir. An tsal boyuttaki, birçok kez yenilenmifl yap da toplam 450 kadar bireye ait kemikler, üstü kapal mahzen gibi hücrelerde kafataslar ile istiflenmifl halde bulunmufltur. (Resim 1.12). Çanak Çömleksiz Neolitik döneme tarihlenen Çayönü, Nevali Çori ve Göbekli Tepe deki bulgular, ilk Neolitik topluluklar n, konutlar n yan s ra tap nak olarak adland rabilecek özel yap lara da sahip olduklar n ortaya koymufltur. Bu tap naklar n yap m ve içinde bar nd rd klar dikilitafl, kabartma, heykel, duvar resmi gibi betimlemeler, bunlar n tören gibi çeflitli ritüel etkinlikler için tasarland n düflündürmektedir. Bu amaca yönelik ritüel içerikli tasvirler, yaln zca özel seçilmifl sanatkârlar de il, çok büyük ve organize bir iflgücünü de gerektirdi ini ve yontu eserlerle donat larak her flekilde tap n m ifllevine hizmet ettiklerini göstermektedir. Çanak Çömleksiz Neolitik döneme (MÖ 9-8 bin) tarihlenen Göbekli Tepe tap - nak yap lar nda, özellikle boyu 3 m ila 5 m ye ulaflan payeler üzerindeki kabartmalar ve yap içlerinde ortaya ç kart lan yontu sanat örnekleri, MÖ 3. binin sonuna do ru ne ön Asya da ne de Mezopotamya da örne ine rastlanmayan tasvir sanat n n örneklerini ortaya koyar. Tasvirlerde dikkat çeken örnekler daha çok bu dönem topluluklar n n do a ile olan iliflkisini ve bunlarla iliflkili mitolojilerinin kar fl k dünyas - n yans tmaktad r. Tasvirlerde a rl kla y lan, yaban domuzu ve tilki, dev kertenkeleler, yaban s r, ceylan, yaban efle i, turna, ördek gibi örneklerin zengin kompozisyonundan oluflmaktad r. Özellikle yabani hayvanlar n temsilinde erilli in dikkat çekici flekilde vurguland anlafl lmaktad r. Bunlar n en yak n karfl laflt rmal örnekleri yine ayn bölgede (Urfa) yer alan Nevali Çori tap na ndaki etkileyici kabartmalar ve yontularda görülür. T biçimli payeler (an tsal dikmetafllar), insan yontular, heykelleri gibi antropomorfik eserlerde daha çok flamanistik bir dünya görüflü çerçevesinde atalar, cinler ve ruhlar temsil etti i düflünülmektedir. Resim 1.11 Afl kl höyük Hocker Ev içi Gömü Kaynak: Atlas Arflivi 17 Kült: Kutsal olarak bilinen varl klar çevreinde sayg, tap nma, dua, kurban gerektiren özel yer ve zamanlarda törenleri içeren inanç sistemi. Resim 1.12 Çayönü Yerleflmesi Kafatasl Yap Kaynak: Çayönü Kaz Arflivi