Araştırma Türleri, Aşamaları ve

Transkript

1 ÜNİTE 5 Araştırma Türleri, Aşamaları ve Nitelikleri Yrd. Doç. Dr. Birsen Altay 5.1. GİRİŞ Araştırma; bir soruna çözüm getirmek, bilinmeyeni ortaya çıkarmak, bir konuyu aydınlığa kavuşturmak ya da problemlere güvenilir çözümler aramak amacı ile, planlı ve sistemli olarak verilerin toplanması, analizi, yorumlayarak değerlendirilmesi ve rapor edilmesi amacıyla yapılan bilimsel bir çalışma sürecidir ARAŞTIRMANIN TEMEL NİTELİKLERİ Araştırmanın nitelikleri üzerinde durulması onu daha iyi anlamayı sağlayacaktır. Araştırmanın temel niteliklerinden bazılarını aşağıda sıralamıştır: 1. Araştırma, bir uzmanlık işidir; araştırma yöntem ve tekniklerinde yetişmişliği gerektirir. 2. Araştırmada ele alınan değişkenler gözlenebilir, ölçülebilir olmalıdır. 3. Araştırma, literatürde bulunmayan yeni bilgiler üretmelidir. Bu yeni bilginin türü ve düzeyi, bireyin bilmediği bir konuda aydınlanmasından, en üst düzeyde bilime katkı anlamına gelen yeni kuramların bulunmasına varan ölçüde değişebilir. 4. Bilimsel araştırmanın bir başka niteliği eleştiriye ve kendi kendini yenilemeye açık oluşudur. 5. Araştırma, problem çözmeye yönelik, yansız ve sistemli bir süreçtir. Bir bilgiyi dayatmaya yönelik değil, onu tanımlamayı, sınamayı amaçlamalıdır. 6. Bilimsel araştırmada gizlilik olmamalıdır. 7. Araştırma ile, araştırmacının ya da bir başkasının istediği değil, olası tüm eleştiriler karşısında dayanıklı (yıkılmayacak) bir sonuca varmak amaçlanır. 1

2 8. Araştırmada, verilerin istatistik yöntemlerle sınanabilirliği olmalıdır. 9. Araştırmanın bulguları araştırmacının inançlarına karşıt yönde bile olsa yansızlıktan, nesnellikten ve doğruluktan ayrılmamalıdır. 10. Bilimsel araştırmada sadelik, yalınlık ve açık seçiklik esas olmalıdır. 11. Araştırma yorumsuz olmaz. Toplanan veriler belirli bir sistem bütünlüğünde yorumlanmadan, kendi başlarına, probleme çözüm getirmezler. Yorum ise, temelde, öznel bir süreçtir. 12. Araştırma, başkalarınca da tekrarlanabilir nitelikte olmalıdır ARAŞTIRMA TÜRLERİ Araştırma türleri için ortak benimsenmiş tek bir sınıflama bulunmamaktadır. Girişimin varlığına ya da bağımsız değişken üzerindeki denetim durumuna, karşılaştırmanın türüne, verilerin toplandığı süreye, neden sonuç ilişkisinde bağımlı bağımsız değişkenlerin ortaya çıkma durumuna ve araştırmanın yapılandırılma durumuna göre farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Sağlık Bilimlerinde Araştırma Çeşitleri Niceliksel araştırmalar (quantitative research) ve niteliksel araştırmalar (qualitative research) olarak ikiye ayrılır Niteliksel (qualitative) Araştırmalar İnsan davranışlarını, içinde bulunduğu ortamda derinlemesine araştırmayı ve çok yönlü açıklamayı amaçlayan yöntemlerdir (odak grup tartışmaları, derinlemesine görüşmeler gibi). Sağlık bilimlerinde nitel özelliklerle ilgili veriler gözlem, mülakat ve anket yoluyla toplanır. Bu nedenle de bu tip çalışmalar anket (survey) çalışmaları olarak da adlandırılmaktadır. Niceliksel araştırmalar Ne? Ne kadar? Ne sıklıkla? Sorularının yanıtları ile ilgilenirken niteliksel araştırmada ise insan davranışlarını nasıl? Neden? Soruları ile yanıtlamaya çalışmaktadır. Sağlık bilimlerinde daha ziyade halk sağlığı, toplum hekimliği ve epidemiyoloji alanlarında yapılan çalışmalar daha ziyade niteliksel özellikteki çalışmalardır. Günümüzde, özellikle sağlık açısından risk oluşturan bazı faktörlerin arkasında yatan nedenlerin araştırılması toplumun sağlık hizmetlerinden beklentilerinin saptanması, yaşam kalitesinin değerlendirilmesi vb. konularda niteliksel tipte araştırmalar kullanılmaktadır Niceliksel (quantitative) Araştırmalar Kurulan hipotezlere uygun şekilde oluşturulan ve daha ziyade deneysel planlamalara bağlı olarak elde edilen sayısal sonuçların değerlendirilmeye alındığı araştırma türüdür. Klinik çalışmalar, ilaç çalışmaları biyoloji, kimya, fizik, mühendislik gibi doğa bilimleri alanlarında yapılan araştırmalar gözlem ve ölçmeye dayanır. Sağlık alanında gerek temel bilimlerde gerekse klinik bilimlerde yapılan çalışmaların çoğunluğunda nicel tipten veriler değerlendirilir. Niteliksel araştırmalara kıyasla daha yaygın olarak kullanılır. Nitel özellikleri veri olarak değerlendirmeye alan çalışmalarda genelde tanımlayıcı istatistikler kullanılır. Nicel özelliklerle ilgili değerlendirmelerde deney tasarımlarına dayanan sayısal sonuçlar esas alınarak hipotezleri test etmesi ve ileri sürülen iddiaların yorumlanması şeklinde değerlendirmeler yapılır. Niceliksel araştırmaları 3 grupta incelenmek mümkündür. 1. Gözlemsel Araştırmalar 2. Deneysel Araştırmalar 3. Metodolojik Araştırmalar 2

3 GÖZLEMSEL ARAŞTIRMALAR A) Tanımlayıcı (descriptive) araştırmalar Kişi, yer ve zaman özelliklerine göre tanımlama B) Analitik araştırmalar Kesitsel Araştırmalar (Cross-sectional) Vaka kontrol Araştırmaları (Geriye dönük araştırmalar -Retrospective) Kohort (ortaköz) Araştırmaları (İleriye yönelik araştırmalar-prospektif bazen Tarihsel Kohort diye adlandırılan retro-prospektif çalışmalarda söz konusudur) DENEYSEL ARAŞTIRMALAR ( Müdahale Araştırmaları) A) Koruyucu hekimliğe (Profilaktik önlemlere) yönelik deneysel araştırmalar B) Tedavi edici hekimliğe (Terapotik önlemlere) yönelik deneysel araştırmalar METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR A) Teşhis ve tarama yöntemlerinin tanı koymada ne kadar geçerli (validity) olduğunu belirleme araştırmaları, B) Araştırmacıların ölçüm ve gözlemlerinin ne ölçüde güvenilir-tutarlı (reliability) olduğunu belirlemeye yönelik araştırmalar C) Matematik simulasyon modelleriyle ilgili araştırmalar Gözlemsel Araştırmalar Tanımlayıcı Araştırmalar Tanımlayıcı araştırmalar gözleme dayalı araştırmalar olup, temel işlevi toplumda görülen sağlık sorunlarını varlığını, dağılımını ve çeşitli değişkenlerle ilişkisini incelemektir Tanımlayıcı tipteki epidemiyolojik araştırmaların ana amacı tanımlamaktır, doğal olarak görülen bir durum ya da olayı olduğu resmetmektir. Genellikle sağlık alanında, halk sağlığı ve epidemiyoloji alanlarında yapılan araştırmaların büyük çoğunluğu tanımlayıcı araştırmalardır. Toplumun nüfus yapısı, hastalık, doğum, ölüm sayısı ve nedenleri gibi sağlık istatistiklerinin sağlanmasında, toplumda görülen sağlık sorunları için yüksek risk gruplarının belirlenmesinde, toplumda sağlık hizmeti alan ve bu hizmeti veren sağlık personelinin sağlık sorunlarının tanımlanmasında ve topluma hizmette önceliklerinin saptanmasında tanımlayıcı araştırmalardan yararlanılabilir. Tanımlayıcı araştırmalarda genelde bağımlı bağımsız değişkenlerden söz etmeye ve hipotez sınanmaya gerek duyulmaz. Çünkü bu araştırmalar neden sonuç ilişkisini ortaya çıkarmayı amaçlamaz. Ancak bu hastalıkların nedenlerine yönelik hipotezler geliştirilebilir ve analitik çalışmalarla değerlendirilebilir. Tanımlayıcı araştırmalar analitik araştırmaların ilk basamağını oluştururlar. Bir hastalığın ya da sağlık sorununun hangi kişilerde görülüp hangilerinde görülmediğinin saptanması tanımlayıcı bir araştırmadır. Her hangi bir hastalığın ya da sağlık sorununun toplumda görülme sıklıklarını ve dağılımlarını incelemek için tanımlayıcı araştırmalar kullanılır. Örneğin, belirli bir bölgedeki kadınların ne kadarının korunma yöntemlerinden haberdar olduğunu saptamak bu türden bir araştırmadır. Tanımlayıcı araştırmalarda hastalık ve sağlık durumunu etkileyen olaylar incelenirken; Sağlığı etkileyen olay/hastalık NEDİR? Bu hastalık/sorun KİMLERDE görülmektedir? (kişi özellikleri) Bu hastalık/sorun NEREDE görülmektedir? (yer özellikleri) Bu hastalık/sorun NE ZAMAN görülmektedir?(zaman özellikleri) sorularına yanıt aranır 3

4 Bilgi toplanabilecek değişkenler Tanımlayıcı Özellikler Kişi için Yer için Zaman için Yaş Cinsiyet Irk, etnik yapı Din Medeni durum Öğrenim düzeyi Meslek Ekonomik durum Alışkanlıkları Doğum sırası Ülke Bölge Yerleşim yeri Kırsal-kentsel Köy-kent İklim Kurum içi dağılım Bölgesel dağılım Ulusal dağılım Uluslararası dağılım Saat Gün Hafta Ay Yıl Mevsim Tablo 5.1. Tanımlayıcı araştırmaların yararlandığı üç önemli özellik ve onların ölçülmesinde kullanılabilecek değişkenler Her araştırmanın konusu ve amacına göre değişebilmekle birlikte, bir sağlık olayını tanımlamada en sık kullanılan kişi, yer ve zaman özellikleri şunlardır: A) KİŞİ ÖZELLİKLERİ Yaş: Birçok hastalığın morbidite ve mortalitesi yaşa göre farklılık gösterir. Yaş belirli faktörlerle ve risklerle karşılaşma nedeni olabilir. Örneğin; ilkokulu başlama çocukluk dönemi bulaşıcı hastalıkların artmasına neden olabilir. Yaş sadece hastalıkların görülme sıklığını değil hastalıkların prognozunu da etkiler Örneğin, birçok bakteriyel enfeksiyonlar çocukluk döneminde ve ileri yaşlarda daha ağır seyreder. Bazı hastalıklar her yaşta görülürken bazıları yalnız belirli yaş gruplarında görülür. Örneğin, kızamık, suçiçeği, polio gibi hastalıklar çocukluk yaşlarında kronik akçiğer hastalıkları ve kalp hastalıkları daha çok ileri yaşlarda görülen hastalıklardandır. Cinsiyet: Hastalık ve ölüm oranlarının belirlenmesinde en önemli göstergelerden birisi de cinsiyet özelliğidir. Hormonal ya da anatomik yapı gereği bazı hastalıklar yalnız kadınlarda bazıları yalnız erkeklerde görülebildiği gibi; değişik etkenlere olan maruziyet risklerinde olan farklılıklar da kadın ve erkeklerde morbidite ve mortalite hızlarında farklılığına neden olabilir. Örneğin: meme kanseri, diyabet, şişmanlık kadınlarda, kronik bronşit, koroner kalp hastalıkları ve karaciğer sirozu erkeklerde daha çok görülmektedir. Etnik Yapı ve Irk: Kişilerin genetik yapısı, sosyo-ekonomik koşulları, alışkanlıkları ve benzeri özellikler ile direkt/dolaylı ilişkili olabileceği için hastalık riskleri ve görülme sıklığı da farklı etnik gruplarda ve ırklarda farklı olabilmektedir. Bu farklılık bazen genetik yapı, bazende etnik grupların sosyo-ekonomik düzeylerine ve yaşadıkları çevrelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin: Deri rengine bağlı kanserler, siyah ırkta orak hücreli aneminin sık görülmesi genetik yapı ile ilgilidir. Oysa, tüberkülozun sık görülmesi kişilerin beslenme durumları ve sosyo ekonomik koşulların olumsuz olmasıyla ilgilidir. Din: Kişilerin yaşam tarzı, yeme biçimi, sünnet, evlilik özellikleri gibi kültürel davranışlar yönünden önemlidir. Bazı durumlarda kişilerin dini inanışları ve kültürel yapıları ve etnik özellikleri birbiriyle ilişkilidir. Bu özellikleri bireylerin sağlıklarını olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilir. Örneğin: Yahudi ve Müslümanlarda serviks kanseri, diğer dinlere inanan kadınlardan önemli oranda azdır. Bu durum Yahudi ve Müslümanlarda erkeklerin sünnet 4

5 olmasının olumlu etkisine bağlanmaktadır. Diğer bir örnek ise; Trişinozis in Müslümanlarda hiç görülmemesi trişin konakçısı olan domuz eti yememesine bağlanabilmektedir. Medeni Durum: Doğurganlık ve cinsel sağlık durumu başta olmak üzere medeni durum ile birçok sağlık olayı arasında ilişki bulunmaktadır. Evli kişilerin yaşam tarzları ve beslenme alışkanlıkları bakımından bekarlara göre sağlıklı tutumları vardır. Evlilik durumu sağlık risk etkenleri, toplumsal konum, sağlık bakım yönlerinden önemlidir. Serviks kanseri, alkolizm, senil demans gibi sorunların olması ile örneklenebilir. Öğrenim Düzeyi: Ailede özellikle annenin eğitim düzeyinin düşük olması çocuklarında çeşitli enfeksiyon hastalıklarının, paraziter hastalıkların, beslenme bozukluklarının görülme sıklığını artmasına neden olmaktadır. Toplumsal özellikleri içeren diş sağlığı, meme kanseri erken tanısı, tüberkülozun bulaşıcılığı gibi daha çok eğitimden etkilenen konularda önem kazanır. Eğitim düzeyi yükseldikçe bu sorunlar azalmaktadır. Meslek: Çalışılan iş insanların sağlık alanında bazı risklerle karşılaşmalarına neden olabilir. İş yerindeki ısı, ışık, gürültü, Basınç, havalandırma radyasyon gibi fiziksel koşullar ile kurşun, civa gibi birçok kimyasal maddeler çalışanın sağlığını olumsuz etkilemektedir. Kişiler yaptıkları işe göre değişik etkenlerle karşılaşabilmektedirler. Örneğin, Kömür madeninde çalışan kişilerde akçiğer kanseri görülme olasılığı daha fazla olması, dokuma fabrikasında çalışanlarda Bissinosiz in sık görülmesi ya da uzun süre ayakta çalışanlarda varis görülmesi doğrudan meslekle ilgili sağlık sorunlardır. Sosyo-ekonomik Durum: Sosyo-ekonomik durum tek bir değişken ile ölçülemeyecek kadar karışık bir kavram olup, öğrenim durumu, aylık gelir, meslek, ailede yaşayan kişi sayısı, konut koşulları, ulusal gelir, kişi başına yıllık sağlık harcaması ve sosyal güvence gibi çok sayıda faktörü içermektedir. Öğrenim durumu düşük, sosyal güvencesi olmayan ve az gelişmiş bölgede yaşayan birey ya da toplumlar sağlık sorunları açısından risk grubu olarak önem taşırlar. Sosyo- ekonomik durum ile sağlık arasında yakın bir ilişki olduğu bilinmektedir. Örneğin, annenin eğitim düzeyi düştükçe, babanın geliri azaldıkça ve konut koşulları kötüleştikçe bebek ölüm hızı yükselmektedir. B) YER ÖZELLİKLERİ Yaşanılan yere göre sağlık sorunlarının dağılımının incelenmesi varsa bölgesel farklılıklarının ortaya konması risk faktörlerinin etyolojisini bulmada çok önemli olabilir. Toplumda görülebilen birçok sağlık sorunları ile hastalık ve ölüm olaylarının boyutu yerleşim yerine göre farklılık göstermektedir. Yaşanılan yerin kuzey-güney, dağlık- ovalık gibi coğrafik özellikleri, iklimi ve kentselkırsal bölge farklılığı gibi oturulan gölge toplumun ya da doğrudan bireylerin sağlıklarını olumlu yada olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Örneğin: Kancalı kurt en çok karadeniz bölgesinde, sıtma çukurova bölgesinde görülmektedir. Bu nedenle, çeşitli hastalıkların yerleşim yerine göre sıklığı incelenirken bu sorunların meydana geldiği yer ile ilgili biyolojik, sosyal ve fiziksel çevre faktörlerinin bilinmesi önemlidir. C) ZAMAN ÖZELLİKLERİ Çeşitli sağlık sorunlarının ya da hastalıkların tarih, süre, mevsim gibi zaman birimlerine göre dağılımı, aralarındaki ilişkinin incelenmesi tanımlayıcı epidemiyolojik araştırmaların en önemli yönleridir. Tarihler, herhangi bir hastalık ya da sağlık sorunun etkilenme zamanını göstermek için kullanılır. Herhangi bir hastalığın zaman ile ilişkisi bu hastalığın gelişme süresi ile ilgilidir. Örneğin, doğumda ve jinekolojik sorunların belirlenmesinde menarş yaşının bilinmesi, son adet tarihinin bilinmesi önemli olabilmektedir. 5

6 Mevsim Bazı hastalıklar her zaman görülebilirken bazıları yalnızca belirli bir mevsim, ay ya da doğal afetlerde görülebilir. Örneğin: Gastro-enteritler yaz aylarında, kızamık bahar ve kış aylarında görülmektedir Analitik Araştırmalar Analitik araştırmalar, hastalıkla, hastalığa neden olabilecek faktörler arasında ilişki olup olmadığı hakkındaki görüşün (hipotez) doğruluğunu inceleyen araştırmalardır. Sağlık alanında analitik araştırmalar genellikle hastalıkların oluş nedenlerinin araştırılması, hastalıkların dağılımını etkileyen faktörlerin araştırılması amacıyla kullanılırlar Bunlar gözlemsel araştırmalar olup üç ana grupta toplanabilir A) Kesitsel araştırmalar (Cross-Sectional) B) Vaka kontrol araştırmaları (Case-Control Studies) C) Kohort araştırmaları (Chort-Studies) A) KESİTSEL ARAŞTIRMALAR Kesitsel araştırmalar, herhangi bir olayın belirli bir zaman kesiti içinde araştırılmasıdır. Kesitsel araştırmalar daha çok toplumda var olduğu bilinen hastalıkların incelenmesinde kullanılır. Örneğin, bir sağlık ocağı bölgesinde oturan toplumun tümünde ya da belirli risk gruplarında jinekolojik hastalık prevelansı, yada hipertansiyon, prevelansı ve bunları etkileyen faktörleri belirlemeye amaçlayan çalışmalar kesitsel araştırma kapsamına girerler. Merak edilen olay başlangıcı ve sonu tanımlanmış bir süre içerisinde olayla ilgili veri toplanmasına dayanır. Veri bir zaman kesitinde elde edildiği için de o zaman kesitini vurgulamak için kesitsel araştırma kavramı kullanılmaktadır. Örneğin, Samsun da son 5 yıl içerisinde ki tüberküloz olgularını incelemek için yapılan araştırma kesitsel bir araştırmadır. Bunun mevsimlere, yaşlara, cinsiyetlere vs göre dağılımları araştırmanın inceleme konusunu oluşturur. Bu araştırmalara toplum taraması, prevelans çalışması, epidemiyolojik sürveyans, durum saptama araştırması gibi isimler de verilir. Kesitsel araştırmalarda risk altındaki toplumun ya tamamı veya buradan seçilecek bir örnek üzerinde çalışılarak herhangi bir hastalığın veya bir sağlık sorununun yaygınlığı, toplumunda dağılımı ve araştırmanın yapıldığı zaman kesitindeki görülme sıklığı yani prevelansı belirlenir. Örneğin, yaş grubu kadınların aile planlaması yöntemi kullanma prevelansı ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla yapılan bir çalışma kesitsel bir araştırmadır. Prevalans ve insidans kavramları her ikisi de sıklık ifade etmekle birlikte farklı kavramlardır. Bir hastalık prevalansı belirlenirken incelenen zaman kesitinden önce hastalanmış ve o kesitte de hastalığı devam edenler de dikkate alınırken, insidans hesaplamalarında sadece tanımlanan zaman kesiti içinde hastalığı başlayanlar dikkate alınır. Kesitsel Araştırmalar kısa sürede, genellikle az personel ve az masrafla toplumun sağlık sorunlarını belirleyerek bunların muhtemel nedenlerini saptamaya yaradıkları için, özellikle sağlık hizmetlerinin planlanması, değerlendirilmesi ve yönlendirilmesinde, koruyucu hekimlikte veri elde etme aracı olarak sıklıkla başvurulan araştırma yöntemidirler. HASTALIK Gruplar Var Yok Toplam Risk Etkeni (+) a b a+b Risk Etkeni (-) c d c+d Tablo 5.2. Kesitsel araştırmadan elde edilen sonuçlar şöyle bir tablo ile gösterilebilir 6

7 Bu tabloda gösterilen veriler yardımıyla, bağımsız değişkenle karşılaşan ve karşılaşmayan gruplarda hastalığın boyutu şu şekilde hesaplanır. Etken (+) Grupta Hastalık Prevalansı = a / a+b Etken (-) Grupta Hastalık Prevalansı = c / c+d Burada, etken (+) gruptaki hastalık prevalansı etken (-) gruptaki hastalık prevalansından anlamlı ölçüde yüksekse hipotezin desteklendiği, yani bu etkenin bu sonuca yol açabileceği düşünülür. B) VAKA KONTROL ARAŞTIRMALARI Vaka kontrol çalışmaları hastalıkların nedenlerini araştırmak için kullanılan bir araştırma yöntemidir. Analitik araştırmaların en kolayı, ucuzu ve kısa zamanda sonuç alınanı vaka kontrol araştırmalarıdır. Bu araştırmalara çeşitli adlar verilmektedir. Bunlar arasında vaka karşılaştırma grubu (case-comparison group) araştırmaları, geriye dönük araştırmalar, retrospektif araştırmalar gibi terimler sayılabilir. En sık kullanılanı vaka kontrol araştırmaları terimidir. Bu çalışmalarda daha önce meydana gelmiş ve şu anda da var olan bir sağlık sorununun, geçmişteki olaylarla bağlantısının olup olmadığı araştırılır. Örneğin, Trombofilebit etyolojisinden doğum kontrol ilaçını sorumlu tutabilmek için kişi trombofilebit oluşmadan önce doğum kontrol ilaçını kullanmış olmalıdır. Risk Etmenini Taşıma Vaka Grubu (H+) Trombofilebit var Kontrol Grubu (H-) Trombofilebit yok Taşıyor ( R+ ) A B Doğum kontrol ilacı kullanıyor Taşımıyor ( R- ) C D Doğum kontrol ilacı kullanmıyor Σ (Toplam) A+C B+D Tablo 5.3. Vaka kontrol tipi araştırmadan elde edilen sonuçlar şöyle bir tablo halinde gösterilebilir Bu tablodaki değerlerden yararlanılarak, vaka ve kontrol gruplarında bağımsız değişkenle karşılaşma düzeyleri şöyle hesaplanır. OR(=Odd Oranı) ={[A/(A+C)]/[C/(A+C)]}/{[B/(B+D)]/[D/(B+D)]} Çünkü vaka-kontrol çalışmasının başlangıcında bilinen toplam grup sayıları (A+C) ve (B+D) dir. Bu toplamlara göre oranlar alınır. Burada, vaka grubunda etkeni taşıma oranı kontrol grubunda etkeni taşıma oranından anlamlı ölçüde yüksekse araştırma hipotezinin desteklendiği, yani bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında nedensel bir ilişki olabileceği düşünülür. Bu yöntemde belirli bir hastalığı olanlar (vaka grubu) ile bu hastalığı olmayanlarda (kontrol grubu) hastalık ile ilişkisi olduğu şüphe edilen bir faktörün/özelliğin ne boyutta bulunduğu belirlenerek, vaka ve kontrol grupları arasında bu yönden farklılık olup olmadığı karşılaştırılır. Kontrol Grubu: Deneysel araştırmalarda, işleme tabi tutulmayan, deney grubundaki değişmeyi ortaya koymak amacıyla karşılaştırma yapmaya yarayan katılımcıların oluşturduğu gruptur. 7

8 Deney Grubu: Deneysel araştırmalarda, işleme tabi tutulan, üzerinde deneyin yapıldığı katılımcıların oluşturduğu gruptur. Vaka-kontrol çalışmalarında başlangıçta hastalıklı ve sağlıklı gruplar geriye doğru risk etmeni bakımından taranarak geçmişleri inceleniyor ve hastalığın incelenen riskle ilişkisini arıyoruz. Kohortta başlangıçta her iki grupta sağlıklı ancak takip süresi sonunda hastalıkta bir gelişme olup olmadığına bakıyoruz (Woodward 1999). Örnek 1: Ayakta uzun süre çalışmanın varise yakalanmada etken olup olmadığını incelemek için varisi olan (vaka) ve varisi olmayan (kontrol) bireyleri içeren iki grup oluşturulur. Bu gruptaki bireylere uzun süre ayakta çalışıp çalışmadıkları, ne kadar süredir ayakta çalıştıkları, günde kaç saat ayakta çalıştıkları gibi geriye yönelik sorular yöneltilir. Varisli kişilerde ayakta uzun süre çalışanların oranı varisli olmayan kişilere göre daha fazla ise, ayakta uzun süre çalışma ile varis hastalığı arasında bir ilişki olduğu düşünülebilir. Aynı araştırma Kohort araştırma olarak ta yapılabilir. Kuruluş şekli farklılık gösterir. Örnek 2: Konjenital anomalili bebek doğurma ile sigara içme arasındaki ilişkinin araştırıldığı bir vaka kontrol araştırmasında vaka grubuna konjenital anomalili bebek doğuran kadınlar, kontrol grubunu da sağlamlar yani normal doğum yapan kadınlar alınır. Her iki grupta gebeliğinden önce sigara içip içmeyenlerin yüzdesi saptanır ve aralarında fark olup olmadığı uygun istatistik yöntemlerle gösterilir. Sonuçta şöyle bir yorum yapılabilir; Geçmişte/gebelik öncesinde sigara içen kadınların konjenital anomalili bebek doğurma olasılıkları, sigara içmeyen kadınlara göre X kat daha fazladır. C) KOHORT ARAŞTIRMALARI Kohort un kelime anlamı belirli özellikler yönünden benzer olarak oluşturulmuş grup demektir. Örneğin Sigaranın akciğer kanseri üzerindeki etkisini belirlemek için araştırma yapma amacıyla sigara içen ve sigara içmeyen iki grup oluşturulmak istense, sigara içme durumu hariç bu iki grubun diğer tüm özellikleri (aynı yıl doğma, aynı işte çalışma, aynı okula gitme, beslenme düzenleri vs) aynı olacaktır. Bu oluşturulan gruplar Kohort olarak adlandırılır. Örneğin; 1. Belirli bir etkenle karşılaşanlar (radyasyon, toz) 2. Belirli hastalığı geçirenler (kızamık, hepatit, tüberküloz vb.) 3. Belirli yöntemle tedavi edilenler (kemoterapi, radyasyon tedavisi alanlar) 4. Belirli bir bölgede yaşayanlar (kırsal, kentsel, gecekondu, askeri kamplar ) 5. İnceleme kolaylığı olan gruplar (Gebeler, öğrenciler, askerler) A) Bazı meslek grupları: Doktorlar, askerler. B) Sigortalı kişiler: C) Bazı özel gruplar: Gebeler, öğrenciler. D) Gönüllüler: Çalışma kolay olur. kohort grubunu oluştururlar Vaka-Kontrol çalışmalarında hastalığın varlığına göre oluşturulur, geriye doğru sebebi taranır. İleri yönelik çalışmalarda ise kohortlar oluşturulurken risk faktörüne göre oluşturulur. Zaman içerisinde bu risk faktörüne maruz kalan ve kalmayan bireylerin belirli bir süre içinde hastalığa yakalanma riskleri hesaplanır. Risk faktörüne göre grup oluşturduktan sonra tanımlanmış bir süre boyunca (örneğin 5 veya 10 yıl) bunların takip edilmesi, hastalık oluşup oluşmadığının belirlenmesi esasına dayanan bu tür araştırmalar, başlangıç zamanından ileri doğru takip edildiğinden ileri yönelik = prospektif ) çalışmalar olarak adlandırılır. İleriye yönelik araştırmalarda hastalık yada sağlık sorununun nedenlerinin ne tür ve nasıl bir etki yaparak sonucu/sonuçları değiştirdiği izlenir. 8

9 Kohort araştırmalarına insidans araştırmaları, uzunlamasına (longitudunal) araştırmalar, izleme (follow-up) araştırmaları, ileriye dönük (forward-looking) araştırmalar, prospektif (prospective) araştırmalar gibi çeşitli adlar da verilmektedir. Örnek; Varis hastalığının oluşumunda uzun süre ayakta çalışmanın bir etken olup olmadığı araştırılmaktadır. Bu nedenle ortak özelliklere sahip (yaş, cinsiyet, iş güçlüğü, çalışma süreleri vs) iki grup (Kohort) oluşturulur. Bu gruplarda farklı olan sadece birinci grup uzun süre ayakta durarak çalışmalarını yürüten grup. İkinci grup çalışmalarını oturarak yürüten grup olarak seçilir. Bu iki gruptaki bireyler uzun süre (5 veya 10 yıl) takibe alınır. Bu süre sonunda her iki grupta varis hastalığına yakalanma oranları bulunur. Risk Etmenini Taşıma R+ (Uzun süre ayakta duruyor) H+ (Varis Hastası) H- (Varis Hastası Değil) Σ (Toplam) a b a+b R- (Uzun süre ayakta durmuyor) c d c+d Tablo 5.4. Kohort araştırmasından elde edilen sonuçlar şöyle bir tablo ile gösterilebilir Kohort araştırması; belirli bir risk faktörünü taşıyan hastalarda araştırılan salgın durumunun görülme sıklığı ile, bu risk faktörünü taşımayan hastalarda aynı durumun görülme sıklığının karşılaştırılmasıdır. Bu tablodan yararlanılarak aşağıdaki değerler hesaplanabilir. Etkene maruz kalan grupta hastalık insidansı (R+) = a / a+b Etkene maruz kalmayan grupta hastalık insidansı ( R- ) = c / c+d Relatif Risk = (Etkene maruz kalan grupta hastalık insidansı ) / (Etkene maruz kalmayan grupta hastalık insidansı) Relatif Risk (RR) = a (a+b) / c (c+d) Atfedilen Risk (Risk farkı) = (Etkene maruz kalan grupta hastalık insidansı ) (Etkene maruz kalmayan grupta hastalık insidansı) Atfedilen Risk = a (a+b)- c (c+d) Korunabilirlik Yüzdesi=[İnsidans etken (R +) insidans etken (R- )] / (İnsidans etken (R +) Korunabilirlik Yüzdesi = [ a / a+b - c / c+d ] / (a / a+b) İnsidans hızı = Belirli bir süre içinde bir toplumdaki sağlam kişilerin belirli bir hastalığa yakalanma olasılığıdır. Rölatif Risk = Etkenle karşılaşma boyutuna göre farklı gruplar arasında belirli bir hastalığa yakalanma risklerinin farklı olup olmadığını kantitatif-sayısal olarak belirlemek için kullanılan epidemiyolojik ölçüte rölatif risk adı verilir. Atfedilen Risk = Etkenle karşılaşan ve karşılaşmayan grupların insidans hızları arasındaki farka atfedilen risk adı verilir. Korunulabilirlik Hızı = Atfedilen riskin daha değişik bir ifade şeklidir. Burada, koruyucu önlem alındığı takdirde etkenle karşılaşan 100 vakadan ne kadarın korunabileceği saptanır. 9

10 Deneysel Araştırmalar (Müdahale Araştırmaları) Deneysel araştırmalar, araştırma tasarımı ve düzeyinin tümüyle araştırmacının elinde olduğu araştırma türlerine denir. Deneysel araştırmalar etkisi ölçülecek etkenin belirli kurallar ve koşullar altında deneklere uygulanması, deneklerin etkene verdiği yanıtların ölçümü ve elde edilen sonuçların karşılaştırılarak karara varılması işlemlerini içeren bir araştırma türüdür. Bunlara müdahale (intervention) araştırmaları da denir. Bunlardan en önemlisi kontrolü rastgele deneme = randomized controled trial adıyla bilinen çalışmalardır. Müdahale araştırmalarının amaçlarına göre çeşitli tipleri vardır. A) Primer koruma yani sağlam kişilere yönelik hastalıktan koruma önlemlerin (preventive trials)-uygulamaların etkinliği genellikle saha deneyleri (field trials) ile değerlendirilir. Aşı denemeleri bu tip çalışmalardır. B) Klinik deneyler (clinical trials) : Çeşitli tedavi yöntemlerinin etkinliği bulmak veya iki yöntemin etkinliğini karşılaştırmak amacına yönelik klinik deneylerdir. Bunlar amaca yönelik çok farklı deney tasarımları içerisinde yapılabilir. C) Sağlık hizmet araştırmaları (Medical care intervention studies): Bir toplumda herhangi bir sağlık sorununu çözmek için sunulacak bir hizmetin (ana çocuk sağlığı hizmetleri, AP hizmetleri vb.) etkinliğini saptamak üzere planlanan araştırmalardır. Deneysel araştırmalarda ilk aşamayı hayvan deneyleri oluşturur. Hastalıklar için koruyucu ve tedavi edici yöntemin etkinliği ilk kez deney hayvanlarında kesin olarak saptandıktan sonra insanlar üzerinde uygulamaya geçilir. Örneğin, Klinik bir deneyde A ilacının kollesterol tedavisindeki etkinliği araştırılmak istenildiğinde; deney ve kontrol grubu oluşturulur. Deney grubuna etkisi araştırılan ilaç, kontrol grubuna ise plasebo verilerek kan kollesterol seviyesinde meydana gelebilecek subjektif etkiler kontrol altına alınarak ilacın etkisi doğru biçimde değerlendirilebilir. Müdahale araştırmalarında etkinliği ölçülecek yöntemin uygulandığı grup araştırma veya deney grubu, uygulanmadığı gruba ise karşılaştırma yada kontrol grubu adı verilir. Deney ve kontrol gruplarının tümüne yani Ana kütle referans popülasyonu adı verilir. Referans popülasyondan seçilmiş, araştırmanın uygulanacağı örneğe deney popülasyonu adı verilir. Deney popülasyon hem deney hem de kontrol gruplarını içerir. Örneğin; bir toplumda saptanan tüm diyabetliler referans popülasyon, bunlardan seçilecek bir örnek deney popülasyondur. Deney Planlamasında Göz Önünde Tutulması Gereken 5 İlke Vardır 1. Kontrol grubu kullanmak; Müdahale araştırmalarında etkinliği ölçülecek yöntemin uygulandığı grup araştırma veya deney grubu, uygulanmadığı gruba ise karşılaştırma ya da kontrol grubu adı verilir 2. Yan tutmaktan kaçınmak; Değişik biçimlerde yan tutma söz konusu olabilir a) Örnek seçiminde yan tutmak b) Deney ve kontrol gruplarını seçerken yan tutmak c) Deney ortamının düzenlenmesinde yan tutmak d) Ölçümleri yaparken yan tutma e) Sonuçları yorumlarken yan tutma 3. Farkına vardırmamak (körlemek); Gözlemci hatalarını azaltmak için tek ve çift taraflı farkına vardırmama yönteminden yararlanılabilir. Araştırmaya katılan her birey müdahale yönteminin uygulanıp uygulanmadığını, plasebo alıp almadığını bilmez. Farkına vardırmamak için plasebo, adı verilen bir madde kulanılır. Plasebo, farmakolojik bir özelliği olmayan renk, koku, tat, ambalaj 10

11 yönünden uygulanan ilaç, aşı vb. müdahale yöntemine benzeyen bir maddedir. 4. Uygun ölçü bulmak; Uygun parametre seçilmelidir. Uygulanacak müdahale yönteminin etkinliğini en objektif (tarafsız) biçimde ortaya koyacak ölçüte parametre denir. Sıklıkla kullanılan parametreler, insidans, ölüm, doğurganlık hızlarıdır. 5. Yeter sayıda denek kullanmak; Az sayıda denekle çalışılan yada az sayıda tekrarlanan bir deney deneyde edilecek sonucun rastlantı sonucu elde edilme olasılığı çok yüksektir. Deneysel Araştırmada Elde edilen ölçütler: Müdahale ve kontrol grubunda mortalite, morbidite hızları Göreceli (Rölatif) etkinlik Atfedilen etkinlik Koruyuculuk oranı Metodolojik Araştırmalar Metodolojik araştırmalar hastalıkların tanısında kullanılan araç ve gereçlerin geçerliliğinin/etkinliğinin değerlendirilmesi çalışmalarıdır. Hastalıkların teşhisinde, tarama programlarında hastalarla sağlamların ayırt edilmesinde çeşitli fizik muayene (gözlem, palpasyon, perküsyon gibi) yöntemleri, çeşitli laboratuar (hematolojik, mikrobiyolojik, radyolojik tetkikler gibi) yöntemleri kullanılır. Bu araştırmalar bu tür tanı yöntemlerinin geçerliliği ve gözlem/ölçüm hatalarının boyutunu belirlemeye yönelik araştırmalardır. Bu yöntemlerin kişiye tanı koymada ne kadar geçerli oldukları ve bu yöntemi kullanan kişilerden kaynaklanan gözlem/ölçüm hatalarının boyutunun ne olduğunu, yani gözlem ve ölçümlerin kalitesini belirlemek için yapılan araştırmalara metodolojik araştırmalar adı verilir. Ayrıca bu tip araştırmalar aynı amaç için kullanılan değişik ölçüm araçlarını karşılaştırmak, ya da araçların değişik kişiler ve değişik yollarla kullanımının etkisini göstermek amacıyla da kullanılabilir. Sağlık alanında çalışan araştırmacılar tanı koymada yeni bir yöntemin ya da bir tarama testinin eski, bilinen, kabul edilen bir yöntem kadar iyi sonuç verip vermediğini tespit etmek isteyebilirler. Bu yöntemlerin hepsi kesin tanı koymakla aynı düzeyde başarılı değildir. Ayrıca tanı yöntemlerini kullanan kişilerden kaynaklanan farklılıklarda olabilir. Bu nedenle tanı yöntemlerinin doğru ölçme derecesi ve bu ölçümleri kullananların farklılıklarını saptamak amacıyla yapılan çalışmalar metodolojik araştırmalardır ARAŞTIRMANIN AŞAMALARI Bir araştırmada genellikle 5 aşama vardır: Konu seçimi, problemin tanımı Araştırmanın planlanması Uygulama Değerlendirme Rapor- makale yazımı Konu Seçimi Bir araştırmanın planlanmasında ilk ve en güç iş araştırma konusunun seçimi. veya merak konusu olan problemin tanımlanması işlemidir. Öncelikle hangi konuda araştırma yapılacağı belirlenmelidir. Makalenin vereceği ilk mesaj, başlıkta yer alır. Problem mümkün olduğu kadar tek ve kısa bir cümle şeklinde tanımlanmalıdır. Bu nedenle, başlıktaki kelimeler 11

12 son derece dikkatli seçilmelidir. Araştırmacı çalışılacak konu hakkında yeterli bilgiye sahip değilse konu seçimi ve problem tanımında sıkıntı yaşayabilir Araştırmanın Planlanması Araştırmanın amaca uygun olarak yürütülmesi ve sonuçlandırılması için bütün aşamaların iyi planlanması gerekir. Alan ya da laboratuar çalışmaları başlamadan önce araştırıcı araştırma ile ilgili bütün aşamaları planlarsa, araştırma başladığında çalışmanın düzenli bir biçimde yürütülmesini sağlamış olur. Bu bölümde 1. İncelenen konunun tanıtılması ve amacın belirlenmesi 2. Konu belirlendikten sonra varsa ilgili hipotez kısa ve öz olarak yazılı hale getirilmelidir Uygulama Bu aşama alan ya da laboratuar çalışmalarının uygulanmaya konmasıdır. Diğer bir deyişle veri toplama aşamasıdır. Probleme ve amaca uygun olmadan, uygun yöntemle toplanmayan veriler araştırmanın sonuçlarını olumsuz yönde etkiler. Araştırmacı saptanan problemlere yönelik tüm değişkenleri dikkate alarak uygulama yapmalıdır. Veriler bulgular bölümünde sunulmak üzere hazırlanmalıdır Değerlendirme Uygulama bitirilince elde edilen veriler bilgisayara girilecek şekilde kodlanır. Kodlamada nicel ve nitel değişkenlerin kodlamaları dikkatle yapılmalıdır. Yapılacak istatistik analiz yöntemine göre kodlama değiştirilebilir. Kodlanan veriler uygun bir istatistik programla değerlendirilmek üzere bilgisayara aktarılarak denetlenir, hata düzeltmeleri yapılır. Sonra veriler tablo ve grafiklerle sunulur, gerekli istatistiksel yöntemlerle değerlendirilir ve incelenen konu açıklığa kavuşturulmaya çalışılır. Toplanan verilerin değerlendirilmesi yani çözümlenmesi işlemi verinin bulgular başlığıyla sunulmasıyla sonlanır Rapor Yazımı Rapor, bir araştırmadan elde edilen bulguların makale ya da tez biçiminde okuyucuya sunulmasıdır. Araştırmanın son aşaması yazım sürecidir. Araştırmanın veri toplama, ve veri çözümlemesi aşamaları tamamlandıktan sonra yazımına geçilir. Yazım aşamasına gelen araştırma bitmiş demektir. Araştırma raporunun temel amacı, araştırma ile varılan sonucu başkalarına duyurarak bilgide birikimi ve denetlenebilirliği (açıklığı) sağlamaktır. Yazım araştırmanın planlama aşamasında başlar ve araştırmanın sonunda toplanan verilerin istatistiksel çözümlemeleri, değerlendirmeleri, çizelgeleri yapıldıktan sonra tamamlanır. Araştırma, tez, dergi yazısı, poster gibi farklı amaçlara yönelik olarak farklı biçimlerde yazılabilir. Rapor gelişigüzel yazılamaz, rapor yazım kurallarına uyularak, belirli bir düzen içinde yazılır. Araştırma uluslar arası ya da ulusal yayın organlarına yazı olarak gönderilecekse evrensel kurallara uygun olarak hazırlanmalıdır. 1. HER RAPORDA BULUNMASI GEREKEN BÖLÜMLER Ön bölüm a) Başlık sayfası b) Özet c) Önsöz d) İçindekiler e) Listeler (Çizelge ve şekiller) 12

13 2. Ana bölüm/metin A) Giriş Problem/Konunun tanıtımı Araştırmanın Amacı Hipotezler Sınırlılıklar/Kısıtlayıcı durumlar Terimlerin Tanımlanması B) Genel Bilgiler C) Yöntem (Gereç/Materyal ve Yöntem) Araştırmanın yeri süresi ve Araştırmanın Türü Evren ve Örneklem Seçimi Araştırmanın bağımlı, bağımsız değişkenleri Veri toplanma araçları Araştırmanın Uygulama Şekli Verilerin işlenmesi D) Bulgular E) Tartışma F) Sonuç ve Öneriler Bölümü Arka bölüm A) Ekler B) Kaynaklar listesi (Sümbüloğlu, 2002). KAYNAKLAR 1. Akbulut T, Sabuncu H. Sağlık bilimlerinde Araştırma Yöntemleri, Epidemiyoloji Prensip ve Uygulamaları, Sistem Yayıncılık, Yayın no:014, Birinci Baskı, İstanbul Aksakoğlu G. Sağlıkta Araştırma ve Çözümleme. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, İkinci Baskı, no: , İzmir Aksayan S, Emiroğlu ON. Araştırma Tasarımı. İn (edit.inci Erefe) Hemşirelikte Araştırma İlke Süreç ve Yöntemleri, Yayın no:1,odak Ofset. Üçüncü Baskı 2 Ankara 2004: Balcı, A. Sosyal Bilimlerde Araştırma: Yöntem, Teknik ve İlkeler. Beşinci baskı. Pegem. Yayıncılık Ankara Çakır B. Tıbbi Araştırma Teknikleri I: Temel Özellikler, Yarar ve ve Kısıtlılıklar, Olası Hata Kaynakları: pdf/ Banu_cakir. pdf+ara%c 5%9 Ft%C 4%B 1rman %C 4% B1n+ temel+nitelikleri, Erişim tarihi: Çiftçi K. Tarihsel Süreç- Doğa Süreci Ayırımı ve tarihim İnşa Edilmesi.Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Bahar 2008 Sayı Erişim Tarihi: Düztepe Ş. Araştırmalarda Bilimsel Yöntemin Kullanılması ve Temel Aşamaları. Havacılık ve Uzay Teknolojileri Dergisi 2004;1(3): Erturan Ç. Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri. com.tr/ sunular /arastirma_teknikleri.pps. Erişim Tarihi: Farmer R,Lawrenson R. Epidemiology and Public Health Medicine Fifth Edition, Bleckwell Publishing, Printed and Bound in İndia, By Replika Pres Put.Ltd. Usa, Austrilion, Hongkong Gökçe, B. Toplumsal Bilimlerde Araştırma. Dördüncü baskı. Savaş Yayınevi, Ankara

14 Karasar N. Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Kavramlar, İlkeler, Teknikler (Onsekizinci baskı), Nobel Yayınları, No:68. Ankara Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemleri dosya. asp? islem=gor&dosya_no= Erişim Tarihi Silman AJ, Macforlone GJ. Epidemiological Studies. A Practical Guide Cambridge. Cambridge Üniversityy pres, United kingdom Sunar, İ. Düşün ve Toplum, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara Sümbüloğlu V, Sümbüloğlu K. Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri. Beşinci baskı. Hatipoğlu Yayınları Ankara Tekin E. Araştırma ve Araştırma Türleri. Erişim tarihi Tezcan S. Epidemiyoloji. İn (edit. Münevver Bertan, Çağatay Güler,1995). Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Barış Kitabevi, Ankara Tezcan S. Epidemiyoloji, Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı. Yayın No:92/1 Ankara Tezcan ve çakır. Kesit Araştırmalar ve Kullanım Alanları. Gen Bilim Türkiye Bilim Sitesi. Erişim tarihi Vergin N. Siyasetin Sosyolojisi, Bağlam Yayınları, İstanbul Woodward M. Epidemiology Study Design and Data Analysis. Champhion &Hall/CRC. Rocation,London, Newyork,Washington.D.C. Printed inthe United of America Yunus Emre Sanlı Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri Konulu Sunum, Tokat ErişimTarihi: ÇALIŞMA SORULARI Aşağıdakilerden hangisi bir araştırmanın temel niteliklerinden birisi değildir. A) Araştırma, yeni bilgiler üretmelidir. B) Araştırma, eleştiriye ve kendi kendini yenilemeye açık olmalıdır C) Bilimsel araştırmada gizlilik olmamalıdır D) Araştırmada, sınanabilirliği, araştırmanın yinenebilirliği olmalıdır E) Araştırma yorumsuz olmalıdır Belirli bir toplumda hastalığın görülüş, dağılım ve etki biçimlerini belirlemek için yapılan araştırma ne tür bir araştırmadır? A) Tanımlayıcı araştırma B) Analitik araştırma C) Kesitsel araştırma D) Deneysel araştırma Herhangi bir etkenle karşılaşan ve karşılaşmayanların belirli bir süre içinde bir hastalığa yakalanma olasılığının saptandığı araştırma ne tür bir araştırmadır. A) Tanımlayıcı araştırma B) Vaka- kontrol araştırma C) Kohort araştırma D) Kesitsel araştırma E) e-deneysel araştırma 14

15 4. 5. Aşağıdakilerden hangisi deney planlamasında göz önünde tutulması gereken 5 ilke den biri değildir. A) Kontrol grubu kullanmak B) Yan tutmaktan kaçınmak C) Farkına vardırmamak D) Uygun ölçü bulmak E) Az sayıda denek kullanmak Bir araştırmanın planlanmasında ilk basamak aşağıdakilerden hangisidir. A) Konu seçimi B) Araştırmanın yöntemini yazma C) Veri toplama D) Değerlendirme E) Rapor- makale yazımı YANITLAR: 1.E 2.A 3.C 4.E 5.A 15