TİCARİ KEKİK SULARINDA ÇÖZÜNEN BİLEŞİKLERİN İZOLASYONU VE KİMYASAL BİLEŞİMLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Mayıs 2002, Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer Web de yayın tarihi: Haziran 2004 ISBN TİCARİ KEKİK SULARINDA ÇÖZÜNEN BİLEŞİKLERİN İZOLASYONU VE KİMYASAL BİLEŞİMLERİNİN BELİRLENMESİ İ. Boydağ, Ö. Arslandere, N. Kırımer, M. Kürkçüoğlu, K. H. C. Başer Anadolu Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir ÖZET Kekik yağı elde etmek için uygulanan distilasyon işlemleri esnasında bir yan ürün olarak alınan aromatik su, Kekik Suyu adı altında halkın kullanımına sunulmaktadır. Halkın bu materyale olan ilgisi her geçen gün giderek artış göstermektedir. Ancak değişik kaynaklardan toplanan numuneler incelendiğinde bunlar arasında bazı farklılıklar bulunduğu ilk anda göze çarpmaktadır. İçerik açısından anlamlı farklar bulunup bulunmadığını incelemek için Türkiye piyasasında mevcut olan kekik sularından sekiz tanesi seçilerek sıvı-sıvı ekstraksiyon yöntemi ile ekstre edilmiştir. Elde edilen ekstrelerin kimyasal bileşimleri GC/MS analizi ile ortaya çıkarılmıştır. GİRİŞ Türkiye de aromatik suların üretimi ve ticareti ile ilgili yazılı kaynaklar 17. yy a kadar uzanmaktadır. O yıllarda İstanbul da ilaç içkileri esnafı grubu adı altında 500 dükkanda hindiba, köknar, nane, za ter gibi bitkilerin suları renkli şişelerde satılmaktaydı. Gülsuyucular esnafı olarak bilinen 41 dükkanda ise gülsuyu, buhur suyu, amber suyu, aselbent, yasemin suyu gibi güzel kokulu sular satılırdı. Bunların dışında nane, kekik, portakal çiçeği suyu gibi aromatik sular satan seyyar satıcılar da vardı. Ayrıca katırlar üzerinde, bakır kazanlar içinde gülsuyu satan Edirneli kadınlara rastlanmaktaydı (1, 3). Günümüzde birçok ülkede halkın bitkilerle tedavi taleplerine paralel olarak yağaltı sularına olan ilgi de gün geçtikçe artmaktadır. Bu ilginin sonucu olarak çeşitli yağaltı sularının üretimi ve ihracatı gündeme gelmiştir. Gülsuyu ve kekik suyu gibi yaygın olarak kullanılan sulara ilave olarak biberiye, oğulotu, rezene gibi birçok aromatik bitkiden elde edilen sular da endüstriyel olarak üretilmekte ve ticarete sunulmaktadır. Aromatik su, drogların, uçucu maddelerin veya uçucu yağların su içinde çözünebilen kısımlarını içeren preparatlardır şeklinde tarif edilmektedir. Droglardan elde edilen uçucu yağları belli miktar alkol yardımıyla veya alkol kullanılmadan suda çalkalanarak eritilmesi ile hazırlanan ve Kodeks ya da Farmakope lerde aromatik su adı altında preparat olarak verilen örnekler yağaltı suyu teriminden farklıdır (4-9). Bu nedenle yağaltı sularının hidrosol olarak isimlendirilmesi daha uygun olabilir. 259

2 Yağaltı sularının bileşimlerinin belirlenmesi ve bu suların standardizasyonu için rutin kontrol yöntemleri konusunda yapılmış bilimsel araştırmalar yok denecek kadar azdır (9-14). Ülkemizde sadece gülsuyu için Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanmış bir standart vardır (15). Ancak ticarete arzedilen ürünlerde bu standarta uygunluk konusunda bir ibare bulunmamaktadır. Şu anda piyasada gülsuyu dışında bulunan diğer yağaltı sularının üzerinde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü nün izin, tarih ve sayısı bulunmaktadır. Bu iznin hangi kurallara veya hangi analizlere göre belirlendiği açıkça bilinmemektedir. Klasik olarak uçucu yağ miktarlarının belirlenmesi ve sıvı-sıvı ekstraksiyonu ile elde edilen maddelerin analizi ilk akla gelen yöntemdir. MATERYAL VE METOD Materyal Çalışmada kullanılan kekik suları marketlerden temin edildi. Bunların dışında TBAM da kekik yağının pilot ölçekte elde edilmesi esnasında meydana gelen yağaltı suyu da çalışmaya dahil edildi. Aromatik suların ve üretici firmaların listesi Tablo 1. de verilmiştir. Tablo 1. Ekstraksiyon çalışmalarında kullanılan aromatik sular ve üretici firmalar I II III Etiket İsmi Doğacı Bitkisel Kekik Suyu (Aromatik) Herba Origanium Smynaci, Kekik Suyu Oregano Water Saf Kekik Suyu, Thymus Serpyllum Aquatica Almur Ltd. Şti., Mersin Firma Tarihi Mısır Çarşısı Baharatçısı, Arifoğlu Baharat ve Gıda San. Ltd. Şti., İstanbul Bağdat Baharatları Gıda San. Tic. Ltd. Şti., Ankara IV Türer Türer, İzmir V VI Oregano, Kekik suyu, Oregano Water Peynir Kekiği Aromatik suyu, Oregano, Origani Symyrnaei Aqua Haltan İthalat, İhracat San. Ve Tic. A.Ş. Anamur Karkim (Karadeniz Kimya, Bitkisel Aromatik Sular Bitkisel Yağlar ve Bitkisel İlaç Hammaddeleri Sanayi, Samsun VII Gültabsan Gül ve Tabii Bitkiler Damıtma İmalat Sanayi, Antalya VIII Kekik Suyu (TBAM) Anadolu Üniversitesi, Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi (TBAM), Eskişehir Metod Sıvı-Sıvı Ekstraksiyon Kekik suyu numuneleri siyah bant filtre kağıdından süzüldü. 75 ml kekik suyu, 100 ml hacmindeki ayırma hunisine alındı. Üzerine Kekik suyu:çözücü oranı 5:1 olacak şekilde 15 ml metilen klorür (Merck) (5 mlx3) ilave edilerek sıvı-sıvı ekstraksiyon gerçekleştirildi (16). 260

3 Ekstraksiyondan sonra birleştirilen metilen klorür fazları, susuz sodyum sülfat (Merck) tan süzüldü ve 40 0 C de rotavaporda yoğunlaştırıldı. Uçucu yağ miktarının belirlenebilmesi için numunelerin her birinde işlemler üç kez tekrarlandı. Ekstrelerin yüzde verimleri Tablo 2. de verilmiştir. Metilen klorür ekstrelerinin GC/MS analiz sonuçları Tablo 3. te verilmiştir. Tablo 2. Metilen klorür ekstrelerinin yüzde verimleri Etiket İsmi % I Doğacı Bitkisel Kekik Suyu (Aromatik) 0.08 II Herba Origanium Smynaci, Kekik Suyu 0.09 Oregano Water III Saf Kekik Suyu, Thymus Serpyllum 0.09 Aquatica IV Türer 0.06 V Oregano, Kekik suyu, Oregano Water 0.09 VI Peynir Kekiği Aromatik suyu, Oregano, 0.05 Origani Symyrnaei Aqua VII Gültabsan 0.08 VIII Kekik Suyu (TBAM) 0.1 Tablo 3. Ekstrelerin GC/MS analiz sonuçları Bileşik I II III IV V VI VII VIII trans-linalool oksit (furanoit) e cis-linalool oksit (furanoit) e linalool borneol * p-simen-8-ol * 0.2 e terpinen-4-ol * α-terpineol e 3,7-dimetil-1,5-oktadien-3,7-diol ,7-dimetil-1-okten-3,7-diol 0.4 e 0.2 e ,7-dimetil-1,7-oktadien-3,6-diol e 2.0 e timol karvakrol trans-p-ment-3-en-1,2-diol 0.6 * * cis-p-ment-4-en-1,2-diol 0.5 * * * * 25.2 cis-p-ment-3-en-1,2-diol e 0.3 e 0.2 e 1.6 TOPLAM

4 e: Eser miktarda, *: Kirli Gaz Kromatografisi/Kütle Spektrometrisi (GC/MS) GC/MS analizi Shimadzu GC/MS-QP 5050 A sistemi kullanılarak gerçekleştirildi. CP Sil 5B (25 mm x 0.25 mm i.d., film kalınlığı 0.4 µm ) kapiler kolon ve taşıyıcı gaz olarak Helyum kullanıldı. Sıcaklık programı 60 0 C de başladı ve dakikada 5 0 C artışla C ye, C de 20 dakika olarak uygulandı. Split oranı 50:1. Enjektör sıcaklığı C. Kütle spektrumları 70 ev ta alındı. Kütle aralığı dü. Bileşikler gaz kromatografisi kolonunda ayrılıp iyonlaştırıldıktan sonra her birinin tek tek kütle spektrumları alındı. Değerlendirme işlemleri TBAM Uçucu Yağ Bileşenleri Kütüphanesi kullanılarak yapıldı. SONUÇLAR VE YORUM Kekik suyu numunelerinin büyük bir kısmında bulanıklık ve tortu mevcut olduğundan süzme işlemi yapılmıştır. Çözücü olarak daha önceki çalışmalarda n-hekzan ve kloroform gibi iki çözücü kullanılması ve ayrı ayrı değerlendirilmesine karşılık bu incelemede tek bir çözücü kullanımına gidilmiştir. Literatürde n-hekzan ın tek başına kullanımı belirtilmiştir (16). Ancak suda çözünen bileşiklerin hekzandan daha polar bir çözücü ile ekstre edilebileceğini göz önünde tutmak gerekir. Bu sebeple toksisitesi kloroforma a göre daha düşük ancak polaritesi yakın olan metilen klorür ve literatürdeki aromatik su: çözücü oranı (5:1) kullanılmıştır. Ekstre verimleri incelendiğinde % arasında değişkenlik gösterdiği görülmektedir. Bu, kullanılan bitkisel materyalin farklılığından, bekleme süresinin uzun olmasından veya elde etmek için kullanılan yöntemin farklılığından ileri gelebilir. Suda çözünen veya disperse olan uçucu yağın miktarındaki değişimler doz açısından önem arz etmektedir. Ekstrelerin tümünde ana bileşik % ile karvakrol dür. Bunun yanında timol % ve linalool % oranında bulunmaktadır. Ayrıca cis-p-ment-4- en-1,2-diol en yüksek oranda (% 25.2) TBAM da elde edilen kekik suyunda bulunmuştur. Diğer numunelerde düşük oranda çıkmasının nedeni, verimi etkilediği düşünülen etkenler olabilir. Çalışma materyallerinin ambalajlama usulleri ve etiket bilgileri de incelenmiştir. Kekik sularının içine konduğu şişeler plastik veya cam malzemeden yapılmıştır. Ayrıca şişelerin bir kısmı şeffaf, diğerleri ise renklidir. Bir kısmı karton ambalaj içindedir. Kullanım şekilleri bazılarında ayrıntıları ile yazılmıştır, fakat diğerlerinde herhangi bir kullanım bilgisi mevcut değildir. Özellikle aktarların satışa sunduğu kekik sularında bu eksikliklerin bulunduğu görülmektedir. Aktarlar kullanım şeklini hidrosol ü satın alan kişiye aktarabilir. Ancak etikette bulunması gereken diğer bilgilerin sağlıklı şekilde aktarılacağı şüphelidir. Etiketlerde, üretim tarihi ile son kullanma tarihi arasında 2 yıllık bir süre bulunmaktadır. Bu zaman aralığının hangi yöntemle belirlendiği ise bilinmemektedir. Etiket bilgilerinde ise eksiklikler ve kekik suyunu elde etmek için kullanılan bitkisel materyalin isminin yanlış yazılması gibi hatalar göze çarpmaktadır. Koku ve renk olarak ta numuneler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Kekik suyu pazarlayıcıları, ürünü genellikle Ödemiş teki Türer Tarım, Anamur daki Haltan ve Kırkağaç (Manisa) taki Ege Lokman uçucu yağ işletmelerinden temin etmekte ve yaklaşık % 20 oranında sulandırıp satışa sunmaktadır. Bu firmaların hepsi Origanum (O. onites, O. majorana, O. minutiflorum), Thymbra spicata veya bazı Satureja (S. cuneifolia veya S. hortensis) türlerinden kekik suyu üretmektedir. Daha doğrusu, Kekik Suyu, kekik yağı üretiminde yan ürün olarak elde edilmektedir. Bazı firmaların Thymus serpyllum gibi 262

5 ülkemizde yetişmeyen ve uçucu yağ üretiminde kullanılmayan türlerin ismini etikette vermeleri tamamen bilgisizlik ve dikkatsizlik sonucudur. Elde edilen tüm sonuçlara bakıldığında, büyük bir ticari potansiyeli olan kekik suyunun halkın kullanımına sunulmasında standardizasyon işlemlerine ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Bu amaçla kullanılacak bitki, hidrosol ün elde ediliş yöntemi, kullanım şekli ve dozu, ambalajlama ve saklama koşulları gibi hususların belli bir standarda oturtulması gerektiğini düşünmekteyiz. KAYNAKLAR 1. BAŞER, K. H. C., Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullanımı, TAB Bülteni, (13-14), 19-44, (1998). 2. EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Türkçeleştiren: Zuhuri Danışman), Kardeş Matbaası, İstanbul, (1969). 3. BAYTOP, T., Türkiye de Bitkilerle Tedavi, 2. Baskı, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, (1999). 4. GÜVEN, K. C., Tıbbi Formüler, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, (1973). 5. BAYTOP, T., BAŞER, K. H. C., On the essential oils and aromatic waters used as medicine in Istanbul between 17 th and 19 th centuries. In: Proceedings of 13 th International Congress of Flavours, Fragrances and Essential Oils, October 1993, Istanbul, Vol. 2, pp , Ed. K.H.C Başer and N. Güler, Arep. Publ., Istanbul/Turkey, (1995). 6. GUENTHER, E., The Essential Oils, Robert E. Krieger Publishing Co., Malabar, Cilt(1), (1948). 7. AYDIN, S., BAŞER, K. H. C., ÖZTÜRK, Y., The chemistry and pharmacology of Origanum (kekik) water. In: Proceedings of the 27 th International Symposium on Essential Oils. Eds. Ch. Franz, A. Mathe, G. Buchbauer, Allured Publishing Corporation. Vienna, 52-56, (1996). 8. KUBECZKA, K. H., PROTZEN, J. A., Investigations of tea infusions and distillation waters using solid phase microextraction (SPME) technique. In: Proceedings of the 27 th International Symposium on Essential Oils. Eds. Ch. Franz, A. Mathe, G. Buchbauer, Allured Publishing Corporation. Vienna, , (1996). 9. FLEISHER, A., FLEISHER, Z., Water-soluble fractions of the essential oils. Perfum. Flav., 16, 37-41, (1991). 10. BOYDAĞ, İ., KÜRKÇÜOĞLU, M., BAŞER, K.H.C., Katı faz ekstraksiyonu (SPE) tekniği ile kekik suyunda bulunan aromatik bileşiklerin izolasyonu, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Eylül, İstanbul, (2000). 11. BOYDAĞ, İ., KÜRKÇÜOĞLU, M., BAŞER, K.H.C., The headspace and immersion type SPME trapping of volatiles in the aromatic water of Origanum onites L., ISEO 2000, 31 st International Symposium on Essential Oils, September 10-13, Hamburg, Germany, (2000). 12. BOYDAĞ, İ., KÜRKÇÜOĞLU, M., ÖZEK, T., BAŞER, K.H.C., The isolation of some soluble and dispersed materials of Oregano Water, 4th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds(SCNC), 6-8 June, Isparta, Turkey,, (2001). 13. KIRIMER, N., BAŞER, K. H. C., KÜRKÇÜOĞLU, M., ARSLANDERE, Ö., Chemical composition of essential oil and distillation water of Mentha piperita L. and Mentha spicata L., 32 nd International Symposium on Essential Oils (ISEO 2001), 9-12 September, Wroclaw, Poland, (2001) 14. ARSLANDERE, Ö., KIRIMER, N., KÜRKÇÜOĞLU, M., BAŞER, K. H. C., Chemical composition of essential oil and distillation water of Rosmarinus officinalis L., 4th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds (SCNC), 6-8 June, Isparta, Turkey,, (2001). 15. Türk Standartlar Enstitüsü (TSE), Gülsuyu Monografı, TS 5555, (1988). 16. GALLORI, S, FLAMINI, G., BILIA, A. R., MORELLI, I., LANDINI, A., VINCIERI, F. F., Chemical composition of some traditional herbal drug preparations: essential oil and aromatic water of costmary (Balsamita suaveolens Pers.), J. Agric. Food Chem., 49, , (2001) 263