T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2359 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1356 ORTAÇA FELSEFES -II. Yazar Prof.Dr. Hüseyin SARIO LU (Ünite 1-8)

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2359 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1356 ORTAÇA FELSEFES -II Yazar Prof.Dr. Hüseyin SARIO LU (Ünite 1-8) Editörler Prof.Dr. Ayhan BIÇAK Yrd.Doç.Dr. Serdar USLU ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Atilla Tekin Dil Yaz m Dan flman Doç.Dr. Emine Kolaç Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Ortaça Felsefesi-II ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vi slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl... 2 SLAM DÜNYASINDA DÜfiÜNCE HAREKETLER N N DO UfiU... 3 Kelâm n Do uflu... 3 Zühd Hareketi ve Tasavvuf... 6 TERCÜME HAREKET VE FELSEFEN N SLAM DÜNYASINA AKTARILMASI... 7 SLAM DÜNYASINDA ORTAYA ÇIKAN FELSEFE EKOLLER... 8 Dehriyye... 9 Tabîiyye... 9 Meflflâiyye hvân- Safâ flrâkiyye Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kindî K NDÎ N N YAfiAMI VE YAPITLARI K NDÎ N N VARLIK ANLAYIfiI Âlemin Yoktan Yarat lm fll K NDÎ N N B LG ANLAYIfiI Duyu Alg s Ak l draki Sezgi Vahiy Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ebû Bekir Râzî RÂZÎ N N YAfiAMI VE YAPITLARI RÂZÎ N N VARLIK ANLAYIfiI RÂZÎ N N AHLAK ANLAYIfiI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler 4. ÜN TE 5. ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE Fârâbî FÂRÂBÎ N N YAfiAMI VE YAPITLARI FÂRÂBÎ N N VARLIK ANLAYIfiI Zorunlu Varl k-zorunsuz Varl k Sudûr Teorisi FÂRÂBÎ N N L MLER TASN F VE MANTIK ANLAYIfiI FÂRÂBÎ N N B LG ANLAYIfiI FÂRÂBÎ N N DEVLET VE S YASET ANLAYIfiI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar bn Sînâ BN SÎNÂ NIN YAfiAMI VE YAPITLARI BN SÎNÂ NIN VARLIK ANLAYIfiI BN SÎNÂ NIN PS KOLOJ ANLAYIfiI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Gazzâlî GAZZÂLÎ N N YAfiAMI VE YAPITLARI GAZZÂLÎ N N YÖNTEM VE B LG ANLAYIfiI GAZZÂLÎ N N FELSEFEYE BAKIfiI GAZZÂLÎ N N DETERM N ZM ELEfiT R S Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar bn Rüfld: Varl k ve Bilgi Anlay fl BN RÜfiD ÜN YAfiAMI VE YAPITLARI BN RÜfiD ÜN VARLIK ANLAYIfiI Varl k-nelik liflkisi Varl k lkeleri Tanr -Âlem liflkisi ve Sürekli Yaratma BN RÜfiD ÜN B LG ANLAYIfiI Bilginin mkân ve Sebeplilik Bilginin Kayna Duyu Alg s ve ç drak Süreci Hayal Gücü, Edilgin Ak l, Etkin Ak l ve ttisâl

5 çindekiler v Bilginin S n rl l ve Dinî Bilgi FELSEFE LE D N N UZLAfiTIRILMASI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Osmanl da Düflünce Hayat ve Felsefe OSMANLI NIN DEVRALDI I DÜfiÜNCE M RASININ GENEL GÖRÜNÜMÜ OSMANLIDA DÜfiÜNCE HAYATININ GENEL YAPISI VE FELSEFE Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE

6 vi Önsöz Önsöz slâm n do uflundan sonraki birkaç yüz y ll k süre içinde Müslümanlar, eski dünyan n birçok büyük düflünce merkezini egemenlikleri alt na ald lar. Kurduklar siyasi otorite, eski düflünce odaklar n n yok edilmesi yolunda kullan lsayd Müslümanlar kuflkusuz bunda önemli ölçüde baflar l olabilirlerdi. Oysa onlar eski uygarl klar n düflünsel zenginliklerinden yararlanmay ye lediler ve slâm n askeri fetihleri eski dünyan n hikmet birikimlerini özümsemeye yönelik coflkulu bir düflünsel çaba taraf ndan izlendi. slam düflünürleri özellikle Antik Yunan uygarl - n n bafll ca felsefe klasiklerini Arapçaya kazand rmaya girifltiler. Genellikle büyük siyaset adamlar n n himayesi alt nda geliflen bu süreç, felsefe kavramlar n n ve yöntemlerinin slam düflüncesinde kendisine özgün ve köklü bir yer edinmesiyle sonuçland. Bu çeviri hareketi sayesinde Platon ve Aristoteles gibi büyük Yunan filozoflar n n etkileyici görüflleriyle tan flan slam düflünürleri, kendilerini k sa sürede din ile felsefe aras ndaki iliflkilerin do as na yönelik çetin tart flmalar n içinde buldular. Bu tart flma ayn zamanda ak l ile iman, vahiy hakikatleriyle felsefe hakikatleri aras ndaki iliflkilerin nas l belirlenece ine yönelik derin teolojik sorunlara göndermede bulunmaktayd ve bu yüzden slam lahiyatç lar taraf ndan da önemsendi. slam düflünürleri Bat daki H ristiyan muadilleri ile üç afla befl yukar ayn düflünsel sorunlarla karfl karfl yayd lar. slam düflünürleri de t pk H ristiyan düflünürleri gibi Tanr n n varl n, birli ini ve yarat c etkinli ini akli aç klamalarla temellendirmek zorunlulu unu hissediyorlard. Bunun yan s ra Tanr n n evrenle iliflkisini, insan iradesinin Tanr sal irade karfl s ndaki durumunu, yeryüzündeki kötülüklerin Tanr n n mutlak iyili i ile nas l ba daflt r labilece ini, insan ruhunun ölümden sonraki ak betinin ne olaca n, e er dirilecekse nas l dirilece ini, insan n evren hakikatlerine iliflkin neleri, ne ölçüde bilebilece ini büyük bir düflünsel yetkinlikle tart flt lar ve bu sorunlar do ru iflleyen her insan akl n ikna edecek flekilde çözüme kavuflturmaya çal flt lar. slam dünyas bu verimli düflünsel çabalar sayesinde, insanl k tarihi aç s ndan k sa say labilecek bir süre içinde ( Yüzy llar) Bat düflüncesini derinden etkileyen Kindi, Razi, bn Sina, Farabi, bn Haldun, Gazali, bn Rüfld gibi birçok büyük düflünür yetifltirmifl, bilimin hemen her sahas nda, baz lar kendi türünün ilk ve öncü örnekleri aras nda say lan birçok önemli eser üretmifltir. Bu sayede Arapça k sa sürede dönemin lingua francas (farkl dilleri konuflan kiflilerin bilim yapmak için baflvurduklar ortak dil) haline gelmifl, Roger Bacon gibi önemli bir on üçüncü yüzy l düflünürüne, Arapça bilmeyenin bilim ve felsefe ile etkili biçimde u raflamayaca n söyletecek denli önem kazanm flt r. Bütün bu nedenlerle söz konusu iki-üç yüz y ll k süreyi insanl k tarihinin, düflünsel anlamda, nadir alt n ça lar ndan biri olarak kabul etmek gerekir. Elinizde tuttu unuz kitap, düflünce tarihinin bu alt n ça n, bu dönemde ortaya ç kan bafll ca felsefe sorunlar n, bafll ca slam filozoflar n n kavram ve yöntemleri fl nda kronolojik bir s rayla ele almay ve slam dünyas nda felsefenin kendisine nas l bir zemin buldu unu ortaya koymay amaçlamaktad r. Ki-

7 Önsöz vii tap stanbul Üniversitesi, Felsefe Bölümü ö retim üyesi Prof. Dr. Ayhan B çak ve Anadolu Üniversitesi, Felsefe Bölümü ö retim üyesi Yard. Doç. Dr. Serdar Uslu editörlü ünde stanbul Üniversitesi, Felsefe Bölümü ö retim üyesi Prof. Dr. Hüseyin Sar o lu taraf ndan kaleme al nm flt r. Yazara bu titiz çal flmas ndan dolay teflekkür ediyor, kitab n siz de erli ö rencilerimiz için yararl olmas n diliyoruz. Editör Prof. Ayhan B çak Yrd. Doç. Dr. Serdar Uslu

8 1ORTAÇA FELSEFES -II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; slam dünyas nda düflünce hareketlerinin do uflunu de erlendirebilecek, Tercüme hareketi ve felsefenin slam dünyas na aktar lmas n özetleyebilecek, slam dünyas nda ortaya ç kan felsefe ekollerini tan yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Kelam Sâd k/do ru Haber Vahiy Zühd ve Tasavvuf Beytülhikme Felâsife Dehrilik Meflflâîlik Tabiatç l k hvân- Safâ flrâkîlik çindekiler Ortaça Felsefesi-II slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl SLAM DÜNYASINDA DÜfiÜNCE HAREKETLER N N DO UfiU TERCÜME HAREKET VE FELSEFEN N SLAM DÜNYASINA AKTARILMASI SLAM DÜNYASINDA ORTAYA ÇIKAN FELSEFE EKOLLER

9 slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl SLAM DÜNYASINDA DÜfiÜNCE HAREKETLER N N DO UfiU slam dünyas nda ilk özgün ve olgun ürünlerini VIII-XIII. yüzy llar aras nda veren özel anlam yla felsefe çal flmalar bafllamadan önce, özünde slam dininin inanç, ahlak ve hukuk ilkeleri temelinde ilmî ve fikrî tart flmalar n yap lageldi i bilinmektedir. Fert ve toplum hayat n ilgilendiren gerek dinî ve ahlaki, gerekse hukuki, sosyal ve siyasi her türden problemin do rudan Hz. Peygamber taraf ndan çözüme kavuflturuldu u mutluluk ça ndaki inanç ve fikir birli i, onun irtihaliyle birlikte, yerini baflta hilâfet meselesi olmak üzere büyük günah, kader ve irade hürriyeti vb. birçok probleme b rakm flt. Ayr ca büyük bir h z ve baflar yla gerçekleflen fetihlerle daha ikinci halife Hz. Ömer döneminde slam n Irak, Suriye, Filistin ve M s r da içine alan genifl bir co rafyaya yay lmas, Müslümanlar n çok farkl inanç ve kültür çevreleriyle tan flmalar n sa lam fl, bu da baz önemli geliflmeleri beraberinde getirmiflti. Kelâm n Do uflu Bunlardan ilki, bir yönüyle slam toplumunun inanç ve düflünce bütünlü ünün korunmas, di er yönüyle de baflka inanç sistemleri ve kültürler karfl s nda slam n üstünlü ünü gösterme ifllevini de üstlenecek bir ilim ve düflünce hareketi olarak kelâm n do ufluna zemin haz rlam fl olmas d r. Bu hareketin geçmifli, ilgi alan na giren problemler bak m ndan sahabeler devrine kadar geri götürülebilirse de konusu, amac ve yöntemi belli ba ms z bir disiplin haline gelmesi, yüz elli y ll k bir sürecin sonunda Abbasî halifesi Hârûnürreflîd ( ) döneminde gerçekleflmifltir. Bir ilim ve düflünce hareketi olarak kelâm n ortaya ç k fl nda slam n kendi yap s ndan ve slam toplumunun karfl laflt dinî, siyasi ve toplumsal problemlere dayal iç sebeplerin yan s ra baflka din, düflünce kültürlerle karfl laflmas yla ilgili d fl sebeplerin etkisi söz konusudur. slam co rafyas n n genifllemesi ve Müslüman nüfusun artmas na paralel olarak dinî düflüncede derinleflme ihtiyac n n giderek yo unluk kazand görülür. Özellikle ilk anlafl lan/zahirî manalar bak m ndan birbiriyle çeliflir gibi göründü ü için müteflâbih olarak adland r lan dinî metinlerin do ru anlafl lmas na dönük çabalar çeflitli konularda farkl görüfl ve anlay fllar n ortaya ç kmas na zemin oluflturmufltur. Di er yandan Kur an n pek çok ayetinde insanlar hem kendi beden ve ruhlar üzerinde hem di er varl k ve olaylar üzerinde gözlem yapmaya, olup biteni anlay p anlamland rmaya, düflünüp yorumlamaya

10 4 Ortaça Felsefesi-II Kelâm, slam dininin inanç ilkelerini sistemli ve rasyonel bir flekilde temellendirme, yabanc kültürlerin etkisiyle ortaya ç kan ve toplum hayat nda olumsuzluklara yol açma tehlikesi bar nd ran bidatlar etkisiz k lma, slam a yöneltilen elefltirileri cevapland rma ifllevini üstlenen bir düflünce hareketidir. ça r l r. nsan n sahip oldu u duyu, duygu ve ak l gücünü kullanarak do ru bilgilere ulaflabilece ini vurgulayan slam dini, buna karfl l k s rf atalar ndan ö renildi- i için herhangi bir inceleme, de erlendirme ve temellendirme yapmaks z n taklit edilen bilgilerle hak inanç ve do ru davran fla ulafl lamayaca n srarla vurgular. flte bu gibi ilahî uyar ve emirler slam toplumunun dinî düflünceyi temellendirmeye ve yeni bilgiler üretmeye yönelmesini sa lam flt r. Ayr ca Kur an da Allah n varl, birli i ve yüce s fatlar baflta olmak üzere peygamberlik, kader, iman-inkâr, iyikötü, sevab-günah gibi birçok meselenin akli bir temele oturtulabilece i ve oturtulmas gerekti ine dair örnekler verildi i gibi bunlara yöneltilen itirazlara verilecek akli ve mant ki cevaplar n bulundu una iflaret edilmifltir. Bat l inanç ve davran fllar aç klan p elefltirilen baflka din mensuplar yla en uygun flekil ve üslupla fikrî mücadelede bulunmas peygambere ve dolay s yla Müslümanlara emredilmifltir. Hz. Peygamber in vefat n izleyen k sa bir zaman diliminde fethedilen bölgelerde yaflayan çeflitli inançlara ba l birçok insan Müslüman olmufltur. Bu insanlar dinin ö retilmesi kadar onlar n zihinlerinde oluflan sorulara makul cevaplar n verilebilmesi; baflka inan fllarla slam inanç ilkelerinin k yaslanmas durumunda bunlar n daha üstün ve do ru oldu unun gösterilmesi gerekiyordu. slam toplumunda ilk ciddi tart flma ve görüfl ayr l siyasi olup Hz. Peygamber in vefat üzerine onun yerine kimin halife olaca konusunda ortaya ç km flt r. Ebû Bekir in halife seçilmesiyle çözülmüfl gibi görünmekle beraber bu mesele gittikçe derinleflerek daha farkl boyutlara tafl nm flt r. Özellikle Ali b. Ebû Tâlib in sonraki bir k s m taraftarlar bu siyasi sorunun dinî temelleri de bulundu unu ileri sürmüfllerdir. Bu tart flmalar n bir sonucu olarak Osman b. Affân n ve ard ndan Ali b. Ebû Tâlib in hilafeti döneminde meydana gelen Cemel ve S ffîn savafllar nda çok say da sahabenin iç çat flmalar neticesinde öldürülmesi, birçok tart flma ve sorunu slam toplumunun gündemine getirmifltir. slam dini insan öldürmeyi yasaklam flken bir Müslüman n di er bir Müslüman kardeflini öldürmesi onun dinî konumunu nas l etkiler? Büyük günahlardan olan bu fiili iflleyen kifli hâlâ mümin ve Müslüman m d r, yoksa dinden ç km fl m say lmal d r? man ve amel/fiil aras nda bir ayr lmazl k iliflkisi ve bütünlük söz konusu mudur, yoksa bunlar birbiriyle iliflkili fakat ayr ayr fleyler midir? O kifli bu fiili kaderin bir gere i olarak m, yoksa özgür iradesiyle mi ifllemifltir? nsan n fiil ve davran fllar nda ilahî müdahale ve etki ile insan iradesinin iliflkisi nas l anlafl lmal d r? Bu ve ba lant l baflka soru ve sorunlara iliflkin tart flmalar n yol açt görüfl ayr l klar giderek çeflitli f rkalar n/ekollerin ortaya ç kmas na yol açm flt r. Bütün bunlar Müslümanlar dini düflünce alan nda derinleflmeye yönelten dinî sebeplerden sadece birkaç d r. Bunlara bir de yap lan fetihlerle slam co rafyas n n h zla genifllemesiyle birlikte de iflik dinlere mensup âlimlerle karfl laflan Müslümanlar n onlarla kurduklar kültürel iliflkiler, yapt klar dinî tart flmalar, yap lan itiraz ve elefltirilere makul cevaplar verme gere i eklenince kelâm gibi amac, yöntemi, problemleri ve terminolojisi olan bir disipline duyulan ihtiyaç artm flt r (Yavuz, 2002: 198). Bafllang çtan Gazzâlî ye gelinceye kadar ak l yürütme ve ç kar m yapmada slam hukukçular n n (fakih, fukahâ) kulland f khî k yas, teolojik tart flmalarda ise cedeli (yani diyalekti i) yöntem olarak kullanan kelamc lar, Gazzâlî nin mant k bilmeyenin bilgisine güvenilmez slogan yla mant genel geçer bir yöntem konumuna yerlefltirmesinden sonra Aristoteles mant ndan büyük ölçüde yararlanmaya bafllam fllard r. Kulland klar yöntemin farkl oluflu nedeniyle Gâzzâlî den önceki kelamc lar mütekaddimîn/öncekiler, Gazzâlî den sonraki kelamc lar ise mütahhirîn/sonrakiler fleklinde an lmaktad rlar.

11 1. Ünite - slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl As l amaçlar slam inançlar n akli temellere ve aç klamalara kavuflturmak olan kelamc lar bilgi sorununa özel bir önem vermifllerdir. Çünkü onlar n ilk yapmas gereken fley dinin kayna olan vahyin güvenilir bir bilgi kayna oldu unu göstermekti. Bu sebeple kelamc lar filozoflar n bilgi sorununu ancak Yeniça da epistemoloji ad yla ayr bir disiplin halinde ele almalar ndan çok önce bu meseleyi kelâm kitaplar n n ilk bölümü olarak incelemeye bafllam fllard r. Kelamc lar için (i) sa l kl çal flan duyular, (ii) yöntemlice iflletilen ak l, ve (iii) nesnesiyle örtüflen/uyumlu do ru haber olmak üzere üç güvenilir bilgi kayna vard r. Akl n bilgi kayna oluflunu aç klarken apriori bilgiyi bedihiyyât/apaç k, evveliyyât/önsel ve zaruriyyât/zorunlu terimleriyle ifade eden kelamc lar, nazar ad n verdikleri ak l yürütmenin ta lîl/tümdengelim ve istikrâ/tümevar m olmak üzere iki fleklinden söz ederler. Kelâmc lar n üçüncü güvenilir bilgi kayna olarak gördükleri sâd k/do ru haber in de mütevâtir haber ve ilahî vahiy olmak üzere iki türü vard r. (a) Mütevâtir haber, insanlar kand rmak ad na sözbirli i oluflturamayacak say daki insan n ayn konuda ortaklafla verdi i bilgi olup tarih boyutu ve niteli i bulunan bütün bilimlerin üretti i bilgiler bu türdendir. (b) Peygamberlerin ilahî kaynaktan vahiy denilen özel bir yolla al p insanlara aktard klar bilgiler de do ru haber say l r. Çünkü özel olarak seçilmifl elçi olduklar mucizelerle desteklenen peygamberlerin sa lam karakterleri, güvenilir kiflilikleri, üstün ahlaklar, getirdikleri ilahî ilke ve mesajlar, ortaya koyduklar örneklik ve önderlik ile içinde yaflad klar toplamlar n olumlu yönde de iflip geliflmelerine, ilim ve sanat n, kültür ve medeniyetin ilerlemesine büyük katk sa lad klar insanl k tarihinin tan kl k etti i bir gerçekliktir. Bilgi sorunu ba lam nda kelamc lar ad na iflaret edilmesi gereken bir husus da, onlar n bireysel ve öznel planda kabul etmekle birlikte ilham ve mistik sezgiyi herkesi ba lay c ve güvenilir bilgi kayna saymad klar d r. Kelamc lar n tart flt klar önemli konulardan biri olan büyük günah veya iman-amel iliflkisi konusuna yaklafl mlar yla Hâricîler ve Mürcie iki afl r uçta yer al rken, Mu tezile ve Ehl-i Sünnet probleme daha l ml ve dengeli yaklaflm fllard r. Hâricîler e göre amel iman n bir parças olup büyük günah iflleyen kimse iman n yitirmifl ve dinden ç km fl demektir. Buna karfl l k iman ile amel ayr fleyler olarak gören Mürcie, kifli mümin oldu unu söyledi i sürece iflledi i büyük günahlara bakarak onun dinden ç kt n n söylenemeyece i; bunun hükmünü öte dünyada Allah n verece ini, bize düflenin bu hükmü ahirete b rakmak/ertelemek oldu unu savunur. fllenen her türlü cürüm ve haks zl n dünya ve toplum hayat nda karfl - l ks z ve yapt r ms z kalmas, böylece din, hukuk ve ahlak de erlerinin anlams zlaflmas sonucunu do uran bu anlay fl ile Hâricîlerin toplum hayat nda çat flma ve fliddeti körükleyecek nitelikteki yaklafl m na karfl Mu tezile Kur an da Allah n müminleri sevdi i günahkârlar ise sevmedi i bildirildi ine göre, büyük günah iflleyen birine mümin demek do ru olmaz. Öte yandan bu gibi kiflilere kâfir deme durumunda da olamay z. O halde bunlar iman ile küfür aras nda bir yerde (el-menzile beyne l-menzileteyn) bulunuyorlar demektir ki hangi statüde de erlendirilece ine öte dünyada Allah hükmedecektir. Ayn konuda Ehl-i Sünnet kelamc lar ise amelin iman n bir parças olmad, günah iflleyen için tevbe etme imkân bulundu u; dolay s yla bu günah iflleyen fakat tevbe etmeyen kiflinin günahkâr mü min olarak öte dünyada cezas n çekece ini fakat mümin olman n mükafat n da görece ini, bu dünya ve toplum hayat nda ise mümin oldu unu söyledi i müddetçe ona Müslüman muamelesi yapmak gerekti ini savunmaktad rlar. Büyük günah melesiyle ba lant l olarak gündeme gelen kader ve irade özgürlü ü meselesinde de yine iki afl r uçta yer alan kelamc lar oldu u gibi daha l ml Etki ve sonuçlar bak m ndan toplumsal bir nitelik tafl d için slam n büyük günah sayd fiiller flunlard r: 1. fiirk/allahâ ortak koflmak, 2. Sihir ve büyü yapmak, 3. Yetim mal yemek, 4. Haks z yere insan öldürmek, 5. Zulüm/haks zl k /adâletsizlik yapmak, 6. Faiz yemek, 7. Anne ve babaya karfl gelmek, 8. Savafltan kaçmak, 9. ffetli/namuslu kad na iftira atmak, 10.Zina yapmak. 5

12 6 Ortaça Felsefesi-II düflünenlerde vard r. Allah n mutlak ilmi, iradesi ve yegâne yarat c kudret olmas aç s ndan bak ld nda baflka, insan n yap p ettiklerinden sorumlu olmas gerekti- i noktas ndan yaklafl ld nda ise baflka görüfl ve sonuçlara var lmas kaç n lmaz olan bu mesele son derece paradoksald r. Problemi insan n sorumlulu u ba lam nda irdeleyen Kaderiyye yapt fiiller konusunda insan n irade ve güç sahibi oldu u ve kendi fiilini kendisinin yaratt n, dolay s yla onu s n rlay p yönlendirecek bir kader den söz edilemeyece ini savunur. Bu tezin anti-tezi olarak ortaya ç kan Cebriyye ise Allah n mutlak ilim, irade ve yarat c kudretiyle çizdi i kader plan karfl s nda insan n hiçbir irade ve gücünün olamayaca n ileri sürmüfltür. nsan adeta bir robot konumuna düflüren bu anlay fl gibi Kaderiyye nin insan irade ve gücünü mutlaklaflt r rken pasif ve at l bir Tanr tasavvurunu getiren anlay fl da dinî ve insani gerçeklerle ba daflmaz. Bu iki afl r uç aras nda yer alan Mu tezile insan n kendi fiillerini gerçeklefltirece i irade ve kudreti Allah n ona verdi ini, ancak onun bu irade ve gücü hangi flekilde kullanaca n da ezelî bilgisiyle kuflatt - n söylemifltir. Buna göre Allah iyi olan irade etti i için emreder, kötü olan da irade etmedi i için emretmez; insandan da irade etti ini Allah n kendisine verdi i güçle yapt için sorumlulu unu üstlenmifl olur. Ehl-i Sünnet in iki büyük okulundan biri olan Efl ariyye, insan n bütün fiillerinin Allah taraf ndan bilindi i, takdir edilip yarat ld görüflündedir. Fakat onlara göre insan n yap p ettiklerinden sorumlu olmas n sa layan bir cüz î irade si bulunmaktad r. Onun bu iradeyle yöneldi i fiil Allah n yaratmas yla gerçekleflir; dolay s yla o fiili seçti i için de insan onun sorumlulu unu kazanm fl/kesbetmifl olur. Efl ariyye ye göre Allah hâl k/yaratan insan ise kâsib/kazanan d r. SIRA S ZDE 1 Kelamc lar aras nda SIRA S ZDE tart flma konusu olan büyük günah ve irade özgürlü ü sorunlar - n n paradoksal yap s n n nedeni ve aralar nda nas l bir iliflki bulundu unu tart fl n z. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE Zühd Hareketi DÜfiÜNEL M ve Tasavvuf AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET Bir düflünce hareketi olarak kelâm n ortaya ç k p sistemleflmesine zemin oluflturan flartlar slam SORU toplumunda bir baflka hareketin bafllamas na da yol açm flt r. Gerçeklefltirilen fetihler slam co rafyas n genifllemesi ve siyasi egemenli in güçlenmesinin yan nda bir de iktisadi büyüme ve zenginli in artmas n sa lam flt. Bu durum D KKAT slam toplumunun hayata, de erlere ve iliflkilere bak fl nda baz de iflmeleri beraberinde getirdi. Teorik ve pratik çeflitli alanlarda ilmi disiplinler oluflup geliflirken slam toplumunda SIRA S ZDE ortaya ç kan görüfl ayr l klar, rekabet ve çekiflmeler, zenginleflmenin do urdu u fl mar kl k nedeniyle dinî ve ahlaki hayatta ortaya ç kan gevfleme ve yozlaflma, baz insanlar n tepkisini çekmeye bafllad. Bu insanlar olup bitenler karfl s nda yanl fl giden fleylerin bir parças olmamak ve kendilerini kurtarmak düflüncesiyle köflelerine ve uzlete çekilmeyi tercih ettiler. Bu tercih giderek daha çok taraftar K bularak T A P bir ahlak ve zühd hareketine dönüfltü. Zâhid, âbid ve nâsik gibi unvanlarla an lan bu kifliler slam n kuru tart flma ve çekiflmeler için de il, içtenlikle ve heyecanla yaflanacak ilkeleriyle insanlar her türlü kötülük ve kabal ktan ar nd rmak TELEV ZYON için geldi ini savunuyorlard. Onlar n bu düflüncesini do rulay p destekleyen pek çok unsur esas nda Kur an da ve Hz. Peygamber in söz, davran fl onaylar demek olan Sünnette mevcuttu. Sözgelimi insanlar n önemseyip uygulamaya çal flt tevbe/kötülüklerden vazgeçmek, zühd/geçici fleylere ba lanmamak, fakr/acizli inin NTERNET fark nda olmak, sab r/kötülükten y lmamak, flükür/iyili in k ymetini bilmek, tevekkül/allah a güvenmek, r zâ/iyimser olmak, ihlâs/içtenlik, s dk/do ruluk gibi güzel huy ve davran fllar hep Kur an n insana sundu u de er-

13 1. Ünite - slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl 7 ler olup örnekleri de bizzat Hz. Peygamber ve sahâbîleri taraf ndan yaflanarak verilmifltir. Böylece dinî hassasiyetlere ba l olarak ortaya ç kan ve sahabe neslinden Ebû Zerri l-g fârî ile ikinci nesilden Hasan el-basrî taraf ndan temsil edilen ve giderek nazarî/teorik bir boyut kazanan bu zühd ve ahlak hareketi, VIII. yüzy l n ortalar ndan itibaren tasavvuf ad yla an lmaya, mensuplar na da sûfî ve mutasavv f denilmeye baflland (Kaya, 2003: 41-46). Tarihi boyunca pek çok tan m yap lan tasavvuf en genel anlam yla riyazet/maddi ilgilerin azalt lmas ve tezekkür/allah an p düflünmek suretiyle nefis tasfiyesini/iç ar nmay gerçeklefltirip yüksek ahlak sahibi olmay, keflif ve ilhâm yoluyla hakikatin bilgisine ermeyi amaçlayan bir harekettir. Sûfîler, riyazet yaparak ahlaken ar nmak üzere kendi iç dünyalar na döndüklerinde önce bir yokluk ve hiçlik duygusu, özellikle keflf ve ilham yoluyla elde etmek istedikleri hakikatlere ulaflt klar n hissettiklerinde ise bir mutluluk ve güven duygusu yaflarlar; bütün bu halleri dile getirebilmek için de bir sembolik dil kullan rlar. Gazzâlî ye gelinceye kadar devam eden üç as rl k Sünnî tasavvuf döneminde yüksek ahlaka yönelik amelî/pratik amaçlar yan nda kavramsal düzeyde nazarî/teorik boyuta da yönelen sûfîler marifet, tevhid, muhabbet, fenâ ve bekâ gibi terimler üzerinde farkl görüfller ortaya koymufllard r. Ancak bunlar n felsefî doktrin düzeyinde yorumlar olmad n belirtmek gerekir. Gazzâlî sonras nda XII-XIII. yüzy llarda fiehâbeddin es-sühreverdî, Muhyiddin bnü l-arabî ve bn Seb în gibi sûfî filozoflar eliyle tasavvuf felsefî bir yap ya bürünmüfltür. Bu mutasavv flar kendi tasavvufî zevk ve e ilimlerini felsefî ö retilerle harmanlay p baflka mistik kültürlerden ald klar birçok unsuru da buna katarak felsefî-mistik bir tasavvuf oluflturmufllard r. Özellikle bnü l-arabî nin vahdet-i vücûd ve tecellî nazariyesi etraf nda ördü ü sistemi, ortaya at ld andan itibaren büyük yank lar uyand rm fl, en çok elefltirilen nazariyelerin bafl nda yer alm fl ve sonraki dönemlerde gerek tasavvuf çevreleri gerekse edebiyat ve sanat muhitleri üzerinde çok önemli etkiler meydana getirmifltir. TERCÜME HAREKET VE FELSEFEN N SLAM DÜNYASINA AKTARILMASI Kelâm ve tasavvufun ortaya ç k fl yla paralellik gösteren bir di er geliflme ise tecüme hareketi nin bafllamas d r. Bir yandan fetihler neticesinde yeni karfl lafl lan Helen, ran, Hint ve daha baflka yabanc kültürlere karfl bireylerde uyanan do al ilgi ve merak n giderilebilmesi, di er yandan da slam n bunlardan üstün oldu u fikri ile siyasi egemenli in pekifltirilmesi bak m ndan bu kültürlerin çok iyi bilinmesi gerekiyordu. Bunu sa layacak en kestirme yol ise sözkonusu kültürlere ait kitaplar n Arapça ya aktar lmas ndan geçiyordu. Bu faaliyetin ilk örne i olarak kaynaklarda zikredilen olay, Emevî prenslerinden Hâlid b. Yezîd b. Muâviye nin (ö. 704) Grekçe ve Koptçadan t p, astronomi ve kimyaya/simyaya dair baz eserleri skenderiyeli rahiplerden Staphon ve Maraianos a tercüme ettirmesidir. Asl nda bundan önce Emevî halifesi Mervân b. Hakem ( ), daha sonra da Ömer b. Abdülaziz ( ) dönemlerinde çeflitli tercümelerin yap ld bilinmekte ise de bunlar toplumun ihtiyac dikkate al narak yap lan ve t p kitaplar yla s n rl kalan giriflimlerdir. kinci Abbasî halifesi Mansûr ( ) dönemine gelindi inde bir taraftan tercüme faaliyetine bir devlet politikas olarak h z verilirken di er taraftan da çerçevenin geniflletildi ini görmekteyiz. Bu geliflmede, Mansûr un dinî ilimler ve edebiyat d fl nda mant k, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve t p gibi ak l ve tecrübeye dayal ilimlere karfl duydu u özel ilgi önemli bir etken olmal d r. Bu dö-

14 8 Ortaça Felsefesi-II Yaln zca bir kütüphaneden ibaret olmayan Beytülhikme de kitaplar n muhafaza edildi i hücrelerden baflka müellif, mütercim, kâtip, müstensih ve mücellitler için özel odalar ile bir okuma salonu bulunmaktayd. Bu önemli kurumu bizzat gören bnü n- Nedîm in verdi i bilgilere göre Grekçe den önce Süryanice ye sonra Arapça ya veya do rudan Arapça ya tercüme yapanlar n say s k rk yediyi buluyordu. Ayr ca on alt kifli Farsça dan, üç kifli Sanskritçe den, bir kifli de Nabatî dilinden tercümeler yapmaktayd. nemde tercüme edilen ve aralar nda Aristo nun Organon unun ilk üç kitab n n da bulundu u çok say da eser için sarayda Hizânetü l-hikme (Felsefe Kitapl ) ad verilen özel bir bölüm oluflturulmufltu. Halife Mehdî ( ) döneminde gerekti i gibi yürütülemeyen bu önemli faaliyet Hârûnürreflîd in halifeli i ( ) boyunca sürdürülmüfl, bu arada baz telif eserler de vücuda getirilmifltir. (Sar o lu, 2004: 1-2) Artarak devam eden verimli çal flmalar n ürünü olan eserlerin s mamas üzerine sürekli geniflletilen Hizânetü l-hikme, nihayet halife Me mûn ( ) döneminde Beytülhikme (Felsefe Evi) ad yla an lan ba ms z bir kuruma dönüfltürülür (830). Bu merkeze kitap temin etmek üzere büyük harcamalar yap larak o devrin de iflik ilim ve kültür merkezlerine özel heyetler gönderilmesi yan nda, hükümdarlar seviyesinde yaz flmalar n yap ld da kaynaklarda belirtilmektedir. Bütün bu çal flmalar için yap lan harcamalar ve sarf edilen emekler, k sa sürede bereketli ürünler vermifl; Antik ve Helenistik dönemin felsefe birikimi daha çok Yunanca ve Süryaniceden hareketle Arapçaya aktar lm fl ve slam dünyas n n ilk filozofu olan Kindî de bu kadro içinde yetiflmifltir. Befl yüz y l aflk n bir süre boyunca feyizli bir kaynak olma ifllevini koruyan bu önemli ilim ve kültür merkezi 1258 de Mo ol istilâs nda yak l p y k lm flt r (Kaya, 1992: 88-89). SIRA S ZDE 2 Düflünce ve bilim SIRA S ZDE tarihindeki belli bafll örneklerinden hareketle bir tercüme hareketinin ne gibi sonuçlar do uraca n tart fl n z. DÜfiÜNEL M SORU SLAM DÜfiÜNEL M DÜNYASINDA ORTAYA ÇIKAN FELSEFE EKOLLER slam düflüncesinin SORU Grek felsefe ekolleri aras ndan ilk tan flt ekol ve ak mlar Yeni Eflâtunculuk, Yeni Pisagorculuk ve Hermetik din felsefesi olmufltur. Aristo felsefesinin tan nmas ise yaklafl k bir as r sonra gerçekleflecektir. Aristo ve Eflatun diye Aristo dan sonra tarih sahnesine ç kan bu ak m ve ekollerin onun sistemlefltir- D KKAT di i mant k yöntemiyle herhangi bir ba lant lar da bulunmuyor, daha çok ilahiyat, tabiat ilimleri SIRA ve S ZDE matematikle ilgileniyorlard. Dolay s yla slam düflüncesi Aristo dan önce Yunan felsefesinin hermetik, gnostik ve mistik yan a r basan ak mlar n tan m fl; Aristo mant ve felsefesini tan mak için Halife Me mun dönemini Me mun un rüyas nda geçti i D KKAT söylenen yandaki diyalog meflhur bir hadiste geçen bir hadiseyi ça r flt r r. Hz. Peygamber ashab yla SIRA S ZDE birlikteyken insan k l na bürünmüfl olan vahiy mele i Cebrâil gelerek sordu u sorular n AMAÇLARIMIZ cevaplar n al p gidince Hz. AMAÇLARIMIZ Peygamber arkadafllar na dönerek flöyle demiflti: Bu Cebrâil di. Size dininizi K T A P ö retmek için gelmiflti. Bu rüya ile bir yandan devletin imkânlar kullan larak yabanc kültürlere ait TELEV ZYON kitaplar n tercüme ettirtilmesine meflruiyet kazand r lm fl oluyor; di er yandan da aralar nda yöntem ve üslûp fark olsa da NTERNET din ile felsefenin ayn gerçe i ifade ettikleri vurgulan yordu. Zira bu olayda iyili in kayna olarak gösterilen ak l edille-i fler iyyeden/dinin delillerinden biri olan k yasa, fleriat Kitap ve Sünnet e. ço unluk ise icmâa karfl l k gelmektedir. (Kaya, 1995: 311) beklemek durumunda kalm flt r. Nitekim Câbirî nin aktar m na göre bnü n-nedîm el-fihrist adl eserinde flöyle bir anekdota yer verir: Felsefe ve benzeri eski ilimlere ait kitaplar n bu diyarda ço almas n n sebeplerinden biri de Halife Me mun un K T A P rüyas d r. Me mun rüyas nda hafifçe k z la çalan beyaz tenli, genifl yüzlü, bitiflik kafll, saçlar dökülmüfl, ela gözlü ve fizi i düzgün yafll bir adam gördü. Yafll adam, Me mun un yata n n üstünde oturuyordu. Me mun flöyle der: Onun huzurundayken karfl s nda ezildi imi hissettim ve Sen kimsin? diye sordum. O: Ben TELEV ZYON Aristo yum dedi. Buna çok sevindim ve flöyle dedim: Ey filozof, sana soru sorabilir miyim? Sor dedi. Hüsn (:iyilik güzellik) nedir? diye sordum. Ak lda iyi ve güzel olan NTERNET dedi. Sonra nedir? diye sordum. fieriatta iyi ve güzel oland r dedi. Sonra nedir? diye sordu umda Ço unlu un nezdinde iyi ve güzel oland r dedi. Sonra nedir? dedi imde Sonra, sonra yoktur dedi. Aristo nun kitaplar n n çevrilmesinde bu rüyan n büyük rolü olmufltu. Me mun, Roma imparatoruyla yaz fl - yordu. Bu rüyadan sonra ondan yard m isteyerek, Roma n n sahip oldu u eski ilimlere ait kitaplardan bir derlemeyi göndermesini rica etti. Roma imparatoru bir süre tereddüt ettikten sonra onun bu iste ini yerine getirdi. (Câbirî, 2001: )

15 1. Ünite - slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl 9 slam toplumunun kendi iç dinamiklerinin sonucu olarak ortaya ç kan kelâm ve tasavvuftan farkl olarak felsefe, Antik ve Helenistik düflünce miras na dayanmaktayd. Bununla birlikte slam dünyas ndaki yaklafl k befl yüz y ll k serüveninde felsefe gerek ontolojik ve teolojik, gerekse epistemolojik ve etik sorunlar n ele al - n fl ve çözümleri bak m ndan bu dünyaya özgü sonuçlara ulaflm flt r. Buna ba l olarak birçok yeni felsefe ekolü ortaya ç km flt r. slam düflüncesi tarihinde felsefe denince her ne kadar Kindî den bn Rüfld e kadar slam co rafyas nda yetiflen filozoflar n üretti i felsefi birikim akla geliyorsa da felsefenin, bir sorunu elefltirici, sorgulay c ve temellendirici bir tav rla ele al p tutarl bir çözüme kavuflturma etkinli- i oldu u dikkate al nd nda kelâm ve nazari tasavvuf kadar f k h usulü de slam felsefesi kapsam nda de erlendirilebilir. VIII. yüzy ldan itibaren üç as r boyunca ilim ve düflünce ürünlerinin Grekçe, Süryanice, Farsça ve Sanskritçeden Arapçaya kazand r lmas n sa layan tercüme faaliyetinin kurumsallaflt Beytülhikme kadrosunda yer alan ilk slam filozofu Kindî ile bafllayan felsefe hareketi XIII. yüzy la kadar devam etmifl, bu süre zarf nda bnü r-râvendî nin temsil etti i Dehriyye; Cabir ibn Hayyân ile Ebû Bekir Zekeriyyâ Râzî nin sistemlefltirdi i Tabîiyye; Kindî, Farâbî, bn Sînâ ve bn Rüfld gibi ünlü filozoflarca temsil edilen Meflflâiyye; X. yüzy lda düflüncelerini ansiklopedik mahiyetteki Resâil de ortaya koyan hvân- Safâ; fiihabüddin Sühreverdî nin kurdu u flrâk yye gibi ekoller ortaya ç km fl, ayr ca bu ekollerden hiçbirine mensup olmayan ba ms z düflünür ve bilim adamlar yetiflmifltir. Dehriyye Âlemin ezelî oldu unu, dolay s yla bir yarat c s n n bulunmad n ileri süren dehriyye, ad n bafllang c ve sonu olmayan zaman anlam ndaki dehr kelimesinden alan materyalist ve ateist bir felsefe ekolüdür. Nitekim dehr kelimesi Dediler ki hayat ancak yaflad m zdan ibarettir. Ölürüz ve yaflar z, bizi ancak zaman (dehr) helâk eder (Câsiye 45/24) mealindeki ayette de buradaki terim anlam yla geçmektedir. VIII. yüzy ldan itibaren daha çok eski ran kültürüne ba l olup Maniheist inançlar yaflatmak isteyen entelektüeller ile Brahmanizm den etkilenerek peygamberlik ve din kurumunu reddeden çevrelerde taraftar bulan dehrî felsefeye ilgi duyan tabipler ve bilginler de olmufltur. Dehrî felsefenin slam düflünce tarihindeki en dikkat çeken temsilcisi bnü r-râvendî dir. Ki-tâbü t-tâc ve ez-zümürrüd adl eserlerinde âlemin ezelî oldu unu ve onun ötesinde manevi de olsa hiçbir varl n bulunmad n savunan bnü r-râvendî, insan n ak ldan baflka bir k lavuza ihtiyac olmad iddias yla peygamberlik, mucize, din ve ibadetlerin anlams z gereksiz oldu unu iler sürmüfltür (Alt ntafl, 1994: ; Kutluer, 1996a: 29-68). Tabîiyye slam düflünce tarihinde görülen felsefe ekollerinden biri de tabîiyye/tabiatç felsefedir. Deist bir yaklafl m esas alan tabiatç ekol, yarat c kudret olarak Tanr n n varl n kabul etti i halde peygamberlik ve din kurumunu reddeder. Bu tutumu nedeniyle slam düflünce tarihinde bir gelenek kurma imkan n bulamayan tabiatç felsefenin biri Câbir b. Hayyân di eri Ebû Bekir Râzî olmak üzere iki temsilcisi literatürde kendilerine yer bulmufllard r. slam düflünce ve bilim tarihinde kimyan n kurucusu olarak tan nan Câbir b. Hayyân, âlemin s rlar n anlaman n yolunun kimyasal analizlerden geçti ini ileri sürmüfl; bu s rlar n kötüye kullan labilece i kayg s yla da düflünceleri gizemli ve mistik bir dille ifade etmifltir. Kaleme ald

16 10 Ortaça Felsefesi-II çok say daki eserden az bir k sm günümüze ulaflan bu tabiatç /natüralist düflünür maddenin ana yap s n n çözülebilmesi için felsefe tafl n n keflfedilmesi gerekti ine inanmaktayd. Tabiatç felsefenin di er temsilcisi olan Ebû Bekir Râzî ise slam dünyas nda yetiflen en önemli tabip ve kimyac d r. Âlemin var oluflunu befl ezelî ilke (el-kudemâü l -hamse) ad n verdi i yarat c (Tanr ), nefis (ruh), heyûlâ (madde), hâlâ (mekân) ve dehr (zaman) kavramlar yla aç klayan Râzî, ak l gücü ve adalet duygusu sayesinde iyi-kötü, do ru-yanl fl, güzel-çirkin, faydal -zararl ay r m n yapabilecek donan mda ve eflit konumda yarat lan insanlar n bir peygamberin rehberli ine ihtiyaç duymayaca n ileri sürerek din kurumunu gereksiz ve anlams z bulmakta, ayr ca birçok çat flma ve savafl n nedeni olarak dini göstermektedir. Bu deist yaklafl m nedeniyle slam dünyas nda bir gelenek kuramayan Râzî nin iki yüzü aflk n say daki eserlerinden t p ve ahlakla ilgili olan çok az günümüze ulaflm flt r (Kaya, 2003: ). Meflflâiyye slam düflünce tarihinde en genifl kadroya ve en yayg n etkiye sahip olan felsefe ekulü Aristocu gelene i sürdüren Meflflâiyye dir. Kindî, Fârâbî, bn Sînâ ve bn Rüfld gibi çok tan nan filozoflar n temsil etti i bu ekol, Aristo nun Arapça ya çevrilen kitaplar n n yan s ra onun Yeni Eflâtuncu yorumcular taraf ndan yaz lan flerhlerinden ve Aristo ya maledilen sahte eserlerden de önemli ölçüde yararlanm flt r. Eflâtun un Arapça ya çevrilmifl olan yedi eserini de kullanan meflflâî filozoflar daima Eflâtun ile Aristo felsefelerini uzlaflt rma çabas içinde olmufllard r. Bunun tek istisnas en büyük Aristo yorumcusu olarak tan nan bn Rüfld tür. Yöntem olarak Aristo mant n benimseyen bu filozoflar, Tanr -âlem iliflkisini farkl flekillerde yorumlam fllard r. Kindî yoktan yaratmay savunurken, Fârâbî ve bn Sînâ bu iliflkiyi Yeni Eflâtunculuktan esinlenerek sudûr teorisiyle aç klam fllar, bn Rüfld ise sürekli yaratma nazariyesini gündeme getirmifltir. Hepsi de ak lc /rasyonalist olan meflflâî filozoflar vahiy, peygamberlik ve din olgusunu tan d klar ndan teist felsefeyi ve ak l ile naklin/felsefe ile dinin uzlaflt r labilece ini savunmufllard r (Kaya, 2004: ). hvân- Safâ X. yüzy l n ortalar nda Basra merkezli gizli ve siyasi bir örgüt fleklinde yap lanan hvân -Safâ n n (Temizlik Kardeflleri) kimlerden olufltu u ve gerçek amaçlar n n ne oldu u bilinmemektedir. Ancak geride b rakt klar metinlerde bu grubun Bât nî- smâilî e ilimler tafl d n gösteren ipuçlar bulunmaktad r. Görüfllerini elli bir risaleden oluflan ve Resâilü hvâni s-safâ olarak bilinen bilimler ansiklopedisi niteli- indeki eserde ortaya koymufllard r. hvân- Safâ cehalet, bat l inanç ve sapk n fikirlerle kirletildi ini düflündükleri dinin ancak felsefe ile temizlenebilece in savunan hvân- Safâ, insanl n kurtulufl, huzur ve mutlulu unu felsefeleflmifl din ile sa lanabilece ini ileri sürer. Gnostik yaklafl m benimsediklerinden, onlara göre dinin biri cahil halk kitlesine, di eri yüksek bilgi ve irfan sahibi seçkinlere dönük olan iki yüzü vard r. Bununla ba lant l olarak bir yandan harf ve say lar sembolizmini kullan rken di er yandan da Aristo mant n önemseyen hvân, kozmolojide sudûrcu, tabiat felsefesinde Aristocu, ahlakta mistik gelene i izleyen eklektik bir sistem kurmufltur (Uysal, 200: 1-6).

17 1. Ünite - slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl 11 flrâkiyye XII. yüzy l n sonlar na do ru fiehâbeddin Sühreverdî taraf ndan kurulan flrâkiyye ekolü mant ki kan tlama ve ak l yürütmenin gerçek bilgiye ulaflt ramayaca, hakikatin ancak mistik tecrübe yöntemiyle bilinece ini ileri sürmüfltür. Aristocu Meflflâilere karfl Eflâtuncu bir sistem gelifltiren Sühreverdî, bn Sînâ ve bn Tufeyl in eserlerinden büyük ölçüde yararlanm flt r. Ayr ca hermetik ve gnostik geleneklerden de beslendi i aç kça görülen düflünür, Hikmetü l- flrâk adl eserinde uzun süre u raflt bilgi sorununu ancak rüyas nda Aristo nun çözümü nesneler dünyas nda de il kendi öznel dünyas nda aramas ve özüne dönmesi gerekti i ne dair tavsiyesi sayesinde çözdü ünü anlat r. Böylece Sühreverdî, felsefe ile tasavvufu kaynaflt - r p özdefl hale getirmeyi amaçl yordu. Âlemin var oluflunu sudur teorisiyle izaha çal flan düflünür, Fârâbî nin kulland ak l yerine nur terimini yerlefltirir. Varl k hiyerarflisinin en üstünde Sühreverdî nin nurlar n nuru veya kutsal nur dedi i Tanr vard r ve di er varl klar belli bir s radüzeni içinde ve sudûr yoluyla maydana gelirler. Asl nda bir teosofi olan flrâkîlik fiehrezûrî, Kutbüddîn-i fiîrâzî, Celâleddin Devvânî ve Molla Sadra gibi düflünürler taraf ndan devam ettirilmifltir (Kaya, 2001: ). slam düflüncesi tarihinde ortaya ç kan felsefe ekollerinden Dehriyye SIRA ve S ZDE Tabîiyye nin etkili olamamas ve gelenek kuramamas na karfl l k di er ekollerin neden daha etkili ve uzun ömürlü oldu unu tart fl n z. DÜfiÜNEL M 3 SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT D KKAT SIRA S ZDE SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

18 12 Ortaça Felsefesi-II Özet A MAÇ 1 slam dünyas nda düflünce hareketlerinin do uflunu de erlendirmek. slam dünyas nda felsefe çal flmalar bafllamadan önce, slam dininin inanç, ahlak ve hukuk ilkeleri temelinde ilmî ve fikrî tart flmalar yap lmaktayd. Fert ve toplum hayat n ilgilendiren her türden problemin do rudan Hz. Peygamber taraf ndan çözüme kavuflturuldu u mutluluk ça- ndaki inanç ve fikir birli i, onun irtihâliyle birlikte, yerini birçok probleme b rakm flt r. Fetihlerle slam n genifl bir co rafyaya yay lmas, Müslümanlar n çok farkl inanç ve kültür çevreleriyle tan flmalar n sa lam fl, bu da baz önemli geliflmeleri beraberinde getirmiflti. Bunlardan ilki, bir ilim ve düflünce hareketi olarak kelâm n do ufludur. Kelâm, slam dininin inanç ilkelerinin sistemli ve rasyonel bir flekilde temellendirme, yabanc kültürlerin etkisiyle ortaya ç kan ve toplum hayat nda türlü olumsuzluklara yol açma tehlikesini bar nd ran bid at lar etkisiz k lma, slam a yöneltilen elefltirileri cevapland rma ifllevini üstlenen bir düflünce hareketidir. Teorik ve pratik çeflitli alanlarda ilmi disiplinlerin oluflmas yla ortaya ç kan görüfl ayr l klar ile dinî ve ahlaki hayatta ortaya ç kan gevfleme ve yozlaflma baz insanlar n tepkisini çekmeye bafllad. Bu insanlar olup bitenler karfl s nda yanl fl giden fleylerin bir parças olmamak ve kendilerini kurtarmak düflüncesiyle kendi köflelerine ve uzlete çekilme yoluna gittiler. Bu tav r giderek taraftar artan bir ahlak ve zühd hareketine dönüfltü. Sahabîlerden Ebû Zerri l-g fârî ile ikinci nesilden Hasan el-basrî taraf ndan temsil edilen bu zühd ve ahlak hareketine giderek nazarî/teorik bir boyut eklendi. VIII. yüzy l n ortalar ndan itibaren bu hareket tasavvuf, mensuplar da sûfî ve mutasavv f olarak an lmaya baflland. Gazzâlî ye gelinceye kadar devam eden üç as rl k Sünnî tasavvuf XII-XIII. yüzy llarda fiehâbeddin es-sühreverdî, Muhyiddin bnü l-arabî ve bn Seb în gibi sûfî filozoflar eliyle tasavvuf felsefî bir yap ya bürünmüfltür. A MAÇ 2 A MAÇ 3 Tercüme hareketi ve felsefenin slam dünyas na aktar lmas n özetlemek. Fetihlerle slam co rafyas n n genifllemesi, müslümanlar n çok farkl inanç ve kültür çevreleriyle tan flmalar n sa lad. Yeni karfl lafl lan Helen, ran, Hint ve daha baflka yabanc kültürlere karfl bireylerde uyanan do al ilgi ve merak n giderilebilmesi, di er yandan da slam n bunlardan üstün oldu u fikri ile siyasi egemenli in pekifltirilmesi bak m ndan bu kültürlerin çok iyi bilinmesi gerekiyor, bunun yolu da an lan kültürlere ait kitaplar n Arapçaya aktar lmas ndan geçiyordu. Bafllang çta toplumun ihtiyac dikkate al narak yap lan ve t p kitaplar yla s n rl kalan tercümeler Abbasî halifesi Mansûr dönemine h z kazanm fl ve çerçeve mant k, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve t p eserlerini içine alacak flekilde genifllemifltir. Artarak devam eden verimli çal flmalar, halife Me mûn döneminde Beytülhikme nin kurulmas yla daha sistemli hale gelmifl, yap lan harcamalar ile sarf edilen emekler, k sa sürede bereketli ürünlerini vermifl, slam dünyas n n ilk filozofu olan Kindî de bu kadro içinde yetiflmifltir. slam dünyas nda ortaya ç kan felsefe ekollerini tan mak. slam toplumunun kendi iç dinamiklerinin birer sonucu olarak ortaya ç kan kelâm ve tasavvuftan farkl olarak ve felsefe, Antik ve Helenistik düflünce miras na dayanmaktayd. Bununla birlikte slam dünyas ndaki yaklafl k befl yüz y ll k serüveninde felsefe gerek ontolojik ve teolojik, gerekse epistemolojik ve etik sorunlar n ele al n fl ve çözümleri bak m ndan bu dünyaya özgü sonuçlara ulaflm flt r. Buna ba l olarak birçok yeni felsefe ekolü ortaya ç km flt r. lk slam filozofu Kindî ile bafllayan felsefe hareketi XIII. yüzy la kadar devam etmifl, bu süre zarf nda Dehriyye, Tabîiyye, Meflflâiyye, hvân- Safâ ve flrâkiyye gibi ekoller ortaya ç km fl, ayr ca bu ekollerden hiçbirine mensup olmayan ba ms z düflünür ve bilim adamlar yetiflmifltir.

19 1. Ünite - slam Dünyas nda Felsefenin Ortaya Ç k fl 13 Kendimizi S nayal m 1. Afla dakilerden hangisi fetihlerle slam co rafyas - n n genifllemesinin sonuçlar ndan biridir? a. Hz. Peygamber in yerine kimin halife olaca tart flmas b. Büyük günah meselesi c. rade hürriyeti ve kader meselesi d. Hz. Peygamberin hadislerinin toplanmas e. Tercüme faaliyetinin bafllamas 2. Afla dakilerden hangisi slam n büyük günah sayd fiillerden biri de ildir? a. Sihir ve büyü yapmak b. Yetim mal yemek c. Sadaka vermemek d. Zulüm yapmak e. Haks z yere insan öldürmek 3. Ahlaki ve dinî hayatta görülmeye bafllayan tavsaman n yol açt hareket afla dakilerden hangisidir? a. Ehl-i Sünnet b. Mürcie c. Kelâm d. Zühd e. Cihat 4. Kelam ekollerinin büyük günah sorununa iliflkin görüflleri ba lam nda afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? a. Kaderiyye ekolüne göre, insan fiilleri ilahî kadere göre flekillenir. b. Cebriyye ye göre, insan n kader karfl s ndaki durumu, yapra n rüzgar karfl s ndaki durumu gibidir. c. Hariciler büyük günah iflleyen kiflinin dinden ç kt n söyler. d. Mürcie ye göre, büyük günah iflleyen kifli hakk nda hüküm vermek insanlara düflmez. e. Mûtezile ye göre, büyük günah iflleyen kifli ne mü mindir ne kâfirdir. 5. slam düflüncesinin ana ak mlar ndan olan kelâm ve tasavvuf aç s ndan bir dönüm noktas say lan düflünür afla dakilerden hangisidir? a. bn Sînâ b. Gazzâlî c. bn Arabî d. bn Rüfld e. Sühreverdî 6. slam felsefesi tarihinde saf Aristocu say labilecek olan filozof hangisidir? a. Kindî b. Râzî c. Fârâbî d. bn Rüfld e. bn Sînâ 7. Afla daki ekol ve temsilcileri ile ilgili efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. Dehriyye- bnü r-râvendî b. Eflâriyye- bn Rüfld c. Tabîiyye- Ebû Bekir Zekeriyyâ Râzî d. Meflflâiyye- bn Sînâ e. flrâk yye- fiihabüddin Sühreverdî 8. Afla daki kavramlardan hangisi tasavvufla ilgili de ildir? a. Riyâzet b. Tezekkür c. Nefis tasfiyesi d. Keflf e. stikrâ 9. Meflflâî ekolüne mensup filozoflara iliflkin afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? a. Baz Meflflâî filozoflar deist yaklafl m benimsemifltir. b. Meflflâî filozoflar n ço u Eflâtun ile Aristo felsefelerini uzlaflt rma çabas içinde olmufllard r. c. Kindî Tanr -alem iliflkisi konusunda yoktan yaratmay savunmufltur. d. Meflflâî bir filozof olan bn Sînâ Tanr -alem iliflkisi ile ilgili sudur teorisini savunmufltur. e. Aristocu gelene in slam dünyas ndaki savunucular d rlar. 10. Sühreverdî ile ilgili afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? a. flrâkîlik ekolünün kurucusudur. b. Kaynaklar aras nda bn Sînâ ve bn Tufeyl in eserleri de vard r. c. Felsefe ile tasavvufu kaynaflt r p özdefl hale getirmeyi amaçlar. d. Âlemin var oluflunu sudur teorisiyle izaha çal fl r. e. Gnostik yaklafl ma karfl ak lc yöntemi savunur.

20 14 Ortaça Felsefesi-II Okuma Parças slam n Klasik Ça nda Felsefe Tasavvuru lhan Kutluer VII./XIII. yüzy l n ilk yans na kadar canl l k ve dinamizminden pek bir fley yitirmeksizin slam medeniyetine özgü bir felsefe paradigmas na ulafl lmas n sa layan ilmî ve fikrî geliflmeler, daha sonraki yüzy llar için temel oluflturacak kadar etkisini gelece e tafl yan özgün felsefe klasik lerinin ortaya ç k fl na yol açm flt r. ster slam felsefesinin teflekkül dönemine isterse de olgunluk dönemine ait olsunlar bu klasikler hem belli bir felsefe tasavvurunun yönlendirdi i hem de bu tasavvuru yeniden flekillendirici bir muhtevaya sahip olmufllard r. slam n vurgulad bilgi kavram, telkin etti i evrensellik fikri ve müntesiplerine kazand rd özgüven duygusu, kültürel co rafyan n da geliflmesiyle Akdeniz k y lar ndan Hint k y lar na bütün Ortado u yu dolaflarak uzanan büyük bir kültür kufla n n ilmî, fikrî ve edebî ürünlerinin kolayca tevarüs edilmesini sa lam flt r. Bu, müslüman medeniyetinin kendinden öncekilerin dinamizmini yitirmesi ard ndan hayatiyetini bitkisel seviyede sürdürebilen felsefî ve dolay s yla ilmî birikime eklemlenmesi, ona sahip ç kmas ve nihayet kendine mal etmesi sonucunu do urmufltur. Felsefe ve dolay s yla ilmin gelecekteki tarihi, art k dâru l- slam da idrak edilecektir ye bu yeni bafllang ç hem öncesi bak m ndan bir süreklili i hem de sonras bak m ndan özgünlü ü iflaret etmektedir. Dolay s yla müslüman sosyo-kültürel ikliminin flartlar nda ileri at lmak için geriden beslenmeyi son derece do al ve gerekli gören bir felsefi muhit oluflmufltur. Bu entellektüel muhitin sergiledi i felsefi performans n dinî de erlerle uyum sa lamak flöyle dursun, onlarla taban tabana z t oldu unu düflünen ço u din bilgini, felsefenin ilhâdî bir karaktere sahip oldu unu telkin etmifller; ancak çok karmafl k bir diyalektik süreç, felsefî gelene i ciddî ve akademik manada tenkit eden birçok müslüman düflünürü, slam felsefe paradigmas na fark nda olarak veya olmayarak ifltirake zorlam flt r. Felsefe muhitinde hikmet, felsefe ve ilim terimlerinin ço- u durumda efl anlamda kullan ld gerçe i, felsefe tarihini yapanlar nezdinde felsefe tasavvurunun hikmet ve ilim kavramlar fl nda flekillendi ini daha ilk bak flta ortaya koymaktad r. Ancak hikmet kavram n n tek tek ilimlerinkinden daha derin ve küllî bir hakikat anlay fl m tazammum ediyor oluflu yan s ra, inanç, bilgi, de er ve eylemin hâlidîlik ve evrensellik arzetti ine itikad edilen ilkelerini de iflaret etmesi, felsefenin hikmet olarak tasavvurunun, ilim olarak tasavvurundan daha genifl bir anlam tafl mas na yol açm flt r. Felsefenin hikmet olarak kavran fl çerçevesinde, zaman zaman hikmetin nebevîli i üzerine özellikle miflkâtü n-nübüvve kavram eflli- inde- tezler ileri sürülmüfl ve antik felsefe tarihi, nebevî hikmetin tarihi aç s ndan yeniden okunmufltur. Kristalleflmifl ifadesini el-hikmetü l-hâlide (Philosophia Perennis) kavram nda bulan bir hikmet anlay fl, felsefe tarihine Hz. dris (Hermes) gibi nebevî bafllang çlar tayin etmeye yol açmakla kalmam fl, kültürel havzalar n ve tarihî dönemlerin farkl l na ra men her ça ve medeniyette bir flekilde tecellî eden tarih ötesi bir akl n, evrensel bir hikmetin mevcudiyetini de telkin etmifltir. Asl nda bu hikmet tasavvurunun, hakikat anlay fl yla yak ndan ilgisi vard r. Her ça ve ulus için ayn flekilde do ru ve geçerli olan evrensel bir hakikat anlay fl d r bu ve kolayca ilk insandan beri varolan nebevî hakikatle özdefllefltirilmifltir. Hakikatin birli i ve evrenselli i fikri ile ulafl lan hâlidî hikmet tasavvuru, bir yandan felsefe tarihindeki farkl ak mlar uzlaflt rma e ilimine yol açarken bir yandan da ulûmu l-evâil in dâru l- slam daki meflruiyyet zeminini oluflturmufltur. Kadîm bilgelerin muvahhid olarak resme-dilifli, Hermetik yaklafl m hat rlat r tarzda, hikmetin nebevî menfleinin veya hiç de ilse felsefenin nebevî hakikatle asla çat flmad n n s k s k vurgulanmas bu meflruiyyet zeminini pekifltirme çabalar n n bir yans mas d r. Ancak slam filozoflar felsefenin tarihselli i ve/veya birikimselli inin tamamen fark ndayd lar ve baz filozoflar felsefenin bu yönünü daha çok vurgulad lar. Ancak onlara göre felsefenin tarihi serüveni içinde geçirdi i istihaleler ve bunun sonucu has l olan ilmî birikim, hakikatin birli i ve evrenselli i tasavvuruyla çeliflen bir durum arzetmiyordu. Çünkü hakikat, onlar n tasavvurunda istihsal edilen de il, ittisal edilen, ulafl lan bir sabit gerçeklikti ve felsefenin tarihî seyri içinde sa lad ilmî birikim, küllî hakikata bir befler olman n elverdi i ölçüde daha çok (yahut az) yaklaflmaya imkân veren izafî do rular n birikmesi anlam na geliyordu. Birikim fikri, sonra gelenin ulaflt do rular n n önce gelenlerinkine hareket noktas teflkil etti i ve e er sonra gelen yeni do rulara ulaflma imkân bulmufl ise, bunlar n öncekilerle çeliflmeyece i kabulüyle alakal olmufltur. Ancak felsefî süreklili in sa lanmas ad na ilmî ve fikrî intikallerin, mirasç s olunan kültürel havzaya ait karakteristik özelliklerin de aynen taklidini gerektirmedi i aç kt r. slam felsefe gelene ini tesis eden müslüman filozoflar bir taraftan süreklilik fikrinin gere i olarak eski felsefe üstadlar n n otoritelerini ciddiye al rken öbür taraftan özgünlük aray fl na girmifllerdir. Bafllang çta felse-