Transkript

1

2 T. C. BAÞBAKANLIK Aralýk 2007 Editörler Ahmet UZAK Mehmet ALTUNTAÞ Baský Ýsmat Meþrutiyet Cad. 9/7 Bakanlýklar/ANKARA Tel: Sayfa ve Kapak Tasarýmý Ali ÇELÝK - Ýsmat Arka Kapak Tasarýmý Ýbrahim YILMAZ Ýrtibat T.C. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý Yüksel Cad. No:23 Kat:3 Bakanlýklar/ANKARA Tel: Bu kitapta kullanýlan fotoðraflar flickr.com adlý web sitesinden alýnmýþtýr.

3 ÖNSÖZ... 7 SUNUÞ I. BÖLÜM ÝNSAN HAKLARI KAVRAMI A. Ýnsan Haklarý Nedir? B. Dünyada Ýnsan Haklarýnýn Geliþimi C. Temel Hak ve Özgürlüklerin Sýnýrlandýrýlmasýnýn Sýnýrlarý D. Avrupa Birliði ve Ýnsan Haklarý E. Avrupa Konseyi, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ve AÝHM II. BÖLÜM TÜRKÝYE'DE ÝNSAN HAKLARI A. Genel Olarak B. Türkiye'de Ýnsan Haklarý Alanýnda Yapýlan Reformlar C. Ýnsan Haklarý Alanýnda 60. Hükümetin öncelikleri ve AB Müktesebatýna Uyum Programý D. Türkiye'de Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Kurumsal Yapý E. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn Faaliyetleri EKLER A. Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi B. Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Önemli Günler C. Ýnsan Haklarýyla Ýlgili Baþlýca Kurum ve Kuruluþlar D. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile Ýletiþim... 71

4

5 Önsöz Onurlu, eþit ve özgür bir yaþamýn vazgeçilmez koþullarýný ifade eden insan haklarý günümüzde tüm dünyanýn kabul ettiði evrensel, ahlaki bir deðerler bütünü; adil, meþru ve uygar bir devlet ve toplum yönetiminin vazgeçilmez kriteridir. Ýnsan Haklarý, etik bir ideal olmanýn ötesinde insanlýk ailesinin bütün üyelerinin özden saygýn oluþlarýnýn; eþit ve vazgeçilmez haklarýn kabulü de, Birleþmiþ Milletler Antlaþmasý nýn baþlangýç bölümünde ifade edildiði üzere, tüm dünyada özgürlük, adalet ve barýþýn temelini oluþturur. Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi ile ilân edilen ve günümüzde artýk çaðdaþ bütün Anayasa larda yer alan hak ve özgürlükler, insaný en yüksek deðer olarak kabul eden bir anlayýþýn ürünüdür. Tüm insanlar, dünyanýn neresinde, hangi ülkesinde bulunursa bulunsunlar doðuþtan, kadýn-erkek, ýrk, din, dil ya da baþka bir nedenle ayrým yapýlmaksýzýn eþit ve özgür bireyler olarak dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, evrensel nitelikte haklara sahiptir. Böylece insan haklarý, insanlýðýn uzun mücadeleler sonucunda yirminci yüzyýlda ulaþtýðý çaðdaþ insanlýk anlayýþýnýn dokusunda yer almakta, bu günden geleceðe yeni bir insanlýk anlayýþý oluþturup geliþtirmektedir. Ýnsan haklarý, çok boyutlu bir konular manzumesidir. Toplumun her kesimini ilgilendirmektedir. Ýnsan haklarý ile demokrasi, paralel bir evrim geçirmiþtir. Her ikisi birbirine baðlý kavramlardýr. Ýnsan haklarý teminat altýna alýnmýþ olmayan bir ülkede demokrasiden söz edilemez, demokrasi olmayan yerde de bir insan haklarýnýn varlýðý düþünülemez. Bunlar, biri olmazsa diðeri de var olmayacak ölçüde birbirine baðlý olan iki kavramdýr. Ayný biçimde, insan haklarý devletin sosyal ve hukuk devleti nitelikleri ile yakýndan ilgilidir. Hatta denebilir ki sosyal hukuk devletinin temelidir. Dolayýsýyla insan haklarýnýn teminat altýna alýnmasý, toplumun her yönden geliþmesini olumlu biçimde etkileyecek nitelikleri korumak anlamýna gelir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý, insan haklarýna saygýlý olmayý Cumhuriyetimizin temel nitelikleri arasýnda belirtmiþ (Madde 2) ve insan haklarýna dayanan devlet (Madde 14) anlayýþýný açýkça ifade etmiþtir. Bunu gerçekleþtirmek amacýyla, Ülkemizde insan haklarý alanýnda bugüne kadar çok önemli düzenlemeler ve çalýþmalar yapýlmýþtýr. Ýnsan haklarýyla ilgili uluslararasý belgelerin hemen hepsinin altýnda Türkiye nin imzasý vardýr ve bu belgeler Türk hukukunun birer parçasý olmuþtur. 7 Önsöz

6 Ýnsanýmýzýn layýk olduðu deðere ulaþabilmesi ve Avrupa Birliði müktesebatýna uyum çabasý çerçevesinde son yýllarda dokuz uyum paketi hazýrlanmýþ ve insan haklarý alanýnda anayasal, yasal ve idari düzeyde bir anlamda sessiz bir devrim gerçekleþtirilmiþtir. Son yýllarda yapýlan iki Anayasa deðiþikliði (2001 ve 2004), yeni Türk Ceza Kanunu, Ceza Ýnfaz Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu gibi insan haklarýný doðrudan ilgilendiren bir çok alandaki kapsamlý deðiþiklikler, ayrýca çýkarýlan uyum paketleriyle demokrasinin ve hukukun üstünlüðünün güçlendirilmesi ile insan hak ve özgürlüklerine saygýnýn saðlanmasý yönünde reform niteliðinde önemli adýmlar atýlmýþtýr. Ýnsan hak ve özgürlüklerini doðrudan ilgilendiren bir çok alanda bir dizi hukuki ve idari düzenleme yapýlarak insan hak ve özgürlüklerine yönelik kýsýtlamalar önemli ölçüde giderilmiþ ve insan haklarýna iliþkin evrensel standartlara ulaþma yönünde önemli ilerlemeler kaydedilmiþtir. Düþünce ve ifade özgürlüðü, örgütlenme özgürlüðü, iþkence ve kötü muamelenin önlenmesi, ölüm cezasýnýn kaldýrýlmasý, kiþi özgürlüðü ve güvenliði, basýn özgürlüðü, kadýnerkek eþitliði, yargýnýn iþleyiþi, temel haklara iliþkin uluslararasý sözleþmelerin statüsü, sivil-asker iliþkileri ve daha birçok konuda yapýlan deðiþikliklerle insan hak ve özgürlüklerinin sýnýrlarý geniþletilmiþtir. Yapýlan reformlarýn uygulamaya yansýtýlmasýna yönelik varolan yargýsal ve idari mekanizmalara ilave mekanizmalar eklenmiþ ve bu amaçla Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Eðitimi Ulusal Komitesi Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu, Reform Ýzleme Grubu (RÝG), Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý gibi yeni yapýlar oluþturulmuþtur. Ayrýca, çeþitli kamu kurum ve kuruluþlarý bünyesinde de birçok yeni insan haklarý birimleri kurulmuþtur. Ülkemizdeki demokratik yapýnýn eksiksiz hale getirilmesi, insan haklarý bilincinin geliþtirilmesi, insan haklarý ihlâllerinin önlenmesi ve çaðdaþ yaþamýn öngördüðü temel hak ve özgürlüklerden yararlanma fýrsatýnýn insanýmýza tam manasýyla verilebilmesi için, bundan sonra da, çalýþmalarýmýz ayný hýz ve kararlýlýkla devam edecektir. Ülkemizin önündeki temel vizyon budur. Ýnsan haklarý alanýnda yapýlan reformlarýn uygulamaya tam olarak yansýtýlabilmesi, ülkemiz içinde yaþayan tüm insanlarýn eþit bir þekilde tüm hak ve özgürlüklerden yararlanabilmesi bundan sonraki çalýþmalarýn temel hedefi olacaktýr. Bunun için, mevzuat ve kurumsal düzeydeki geliþmelerle birlikte zihinsel bir dönüþümün gerekliliði ortadýr. Eðitim ve bilinçlendirme faaliyetleri bu nedenle büyük önem kazanmaktadýr. Bu faaliyetlerin sürekliliði ise istenen amaca ulaþmada hayati derecede öneme sahiptir. 8 Önsöz Esasýnda, günümüzün insan haklarý deðerlerinin lafzýna deðilse de ruhuna her zaman sahip olan bu topraklarda, pek çok farklý din, mezhep ve etnik kökenden topluluðun yüzyýllarca barýþ içinde yaþayabilmesini saðlayan bir hoþgörü iklimi vardýr.

7 Ýnsan sevgisiyle beslenen bu iklim, insan haklarý ile ulaþýlmasý arzu edilen hedefer için ideal bir bilgi ve düþünce zemininin varlýðý anlamýna gelmektedir. Bu açýdan bakýldýðýnda, insan haklarýnýn ithal bir kavram deðil, medeniyetimizin yitik bir malý olduðunu belirtmek gerekmektedir. Ýnsan haklarý konusundaki zihinsel dönüþüm de, esas olarak insanýmýzýn fikir ve gönül dünyasýnda mevcut bulunan deðerleri, evrensel dil ve içerikle bütünleþtirmeyi saðlayacaktýr. Ýnsan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi yolunda yapýlan ve yapýlacak tüm çalýþmalarýn insanlýðýn ortak deðeri olan insan haklarýnýn tüm yönleriyle bu topraklarda yaþanýlýr kýlacaðýna hiç þüphe yoktur. Ülkemizde insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi çabalarýna küçük de olsa bir katký saðlayacaðýný düþündüðümüz bu çalýþmada, bir taraftan insan haklarý ile ilgili bazý temel nitelikte bilgiler yer alýrken diðer taraftan da ülkemizde son yýllarda insan haklarý alanýnda yaþanan deðiþim ve dönüþüm ve bu alanda özellikle Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý nýn gerçekleþtirmiþ olduðu faaliyetlerden bazý örnekler gözler önüne serilmiþtir. Bu vesileyle, bu çalýþmaya katký saðlayan herkese teþekkürlerimi sunar ve çalýþmanýn tüm ilgilenenlere faydalý olmasýný temenni ederim. Cemil ÇÝÇEK Devlet Bakaný ve Baþbakan Yardýmcýsý 9 Önsöz

8 10

9 Sunuþ Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, tarihli ve 4643 sayýlý Kanunla, insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik çalýþmalarda bulunmak amacýyla kurulmuþtur. Baþkanlýk, genel olarak insan haklarý ile ilgili konularda görevli kuruluþlar arasýnda koordinasyonu saðlamak, mevzuatý ve uygulamayý izlemek, ulusal mevzuatýn uluslararasý belgelerle uyumlu hale getirilmesine iliþkin çalýþmalarda bulunmak, kamu kurum ve kuruluþlarýnýn insan haklarý eðitim programlarýnýn uygulanmasýný izlemek ve insan haklarý ihlâli iddialarý ile ilgili baþvurularý incelemek ve araþtýrmakla görevlidir. Baþkanlýk Avrupa Birliði üyelik süreci çerçevesinde yürütülen çalýþmalara katký saðlamaktadýr. Ayrýca Yurt genelinde 81 il ve 850 ilçede bulunan Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý, Baþkanlýða aylýk faaliyet raporlarý göndermektedir. Bu raporlar deðerlendirilerek Kurullara rehberlik hizmeti verilmekte, eþgüdüm saðlanmakta ve istatistikler yayýmlanmaktadýr. Baþkanlýk ayrýca insan haklarý ihlal iddialarýna iliþkin bireysel baþvurularý incelemekte ve bir hak ihlali tespit etmesi durumunda ilgili kurumlarla temasa geçerek ihlalin giderilmesi için gerekli iþlemlerin yapýlmasýný saðlamaktadýr. Ýnsan haklarý ihlali iddialarýna iliþkin sayýsal veriler hakkýndaki bilgiler periyodik olarak kamuoyuna açýklanmaktadýr. Baþkanlýk bunlara ilaveten özellikle Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý baþta olmak üzere sivil toplum, kamu kurum ve kuruluþlarý ve toplumun geneline yönelik geniþ kapsamlý eðitim faaliyetleri gerçekleþtirmektedir. Baþkanlýk, hazýrlamýþ olduðu kitap, kitapçýk, broþür ve internet sayfasý gibi eðitim materyalleriyle de insan haklarý alanýnda bilinç artýrma faaliyetlerinde bulunmaktadýr. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn daha önce yayýnlamýþ olduðu eserler þunlardýr; 1) Human Rights Documents File (2004); 2) Ýnsan Haklarý Bilgi Dosyasý (2005); 3) Þüpheli ve Sanýk Haklarý (2006); 4) Ýnsan Haklarý (2006); 5) Ýnsan Haklarý Bilgi Dosyasý (2007); 6) Milenyum Türkiyesi'nde Ýnsan Haklarý ve AB Konusundaki Açýlýmlar -Anayasal ve Yasal Deðiþimler (2007); 7) Türk Anayasasý ve Avrupa Birliði (2007). Bu kitabýn yayýmlanmasýna verdiði destek nedeniyle Baþbakan Yardýmcýmýz Sayýn Cemil ÇÝÇEK e, ayrýca emeði geçen herkese ve özellikle Ahmet UZAK ve Mehmet ALTUNTAÞ a teþekkür borçluyum. Ülkemizde insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi çabalarýna küçük de olsa bir katký saðlayacaðýný düþündüðümüz bu çalýþma, Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý üyeleri ile insan haklarý alanýnda çalýþan herkesin istifadesine sunulmaktadýr. Kitapçýðýn insan haklarý yolunda yararlý olmasý dileðiyle. Prof. Dr. Hasan T. FENDOÐLU Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkaný 11 Sunuþ

10

11 I. BÖLÜM ÝNSAN HAKLARI KAVRAMI

12 A. Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan Haklarý, insaný insan yapan ve insanýn sýrf insan olarak herhangi bir þarta veya statüye baðlý olmadan doðuþtan sahip olduðu dokunulmaz, vazgeçilmez, üstün nitelikli ahlaki deðerlerdir. Bu haklar; Ýnsanýn deðerini ve onurunu korur. Ýnsanýn, insanca yaþamasý için gerekli, zorunlu koþullarý ifade eder. Ýnsanýn insan olmaktan kaynaklanan gereksinimlerini karþýlamaya yönelik, maddi ve manevi varlýðýný korumayý, geliþtirmeyi hedef edinen en temel deðerlerdir. 14 Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan haklarýnýn kaynaðý, insan doðasý ve bu doðanýn özünde varolan insan onurudur. Tüm insanlar, insan olmanýn gereði olarak, bu haklara din, dil, ýrk, cinsiyet, toplumsal köken, ulusal aidiyet vb. hiçbir ayýrým gözetilmeksizin eþit bir þekilde sahiptirler. Yani, insan haklarý evrenseldir ; zamandan, mekandan, ekonomiden ve kültürden baðýmsýz olarak insanýn varoluþuyla birlikte vardýr. Bir baþka açýdan, insan haklarýný insan onurundan kaynaklanan siyasi talepler olarak da ifade etmek mümkündür. Çünkü insan haklarý bireyin bilhassa devlet karþýsýnda ileri sürdüðü ve ondan ihlal etmemesini istediði haklardýr. Buna göre, devletin varlýk nedeni, bireyin doðuþtan sahip olduðu temel hak ve özgürlükleri güvenceye almaktýr. Devlet, toplumu oluþturan bireylerin bu maksatla kurduklarý bir siyasal örgütlenmenin adýdýr. Bu anlamda, devletin biri negatif, diðeri de pozitif olmak üzere iki tür yükümlülüðü bulunmaktadýr. Devletin negatif yükümlülüðü, onun özellikle güç kullanan aygýtlarýyla bireylerin hak ve özgürlüklerini ihlal etmemesini ifade eder. Sözgelimi, iþkence yasaðýnýn ihlali devletin negatif yükümlülüðünün yerine getirilmediðini gösterir. Diðer yandan, devlet sadece insan haklarýný ihlal etmemekle deðil, bu ihlalleri önlemekle ve insanýn insanca yaþamasý, maddi ve manevi varlýðýný geliþtirmesi için her türlü tedbiri de almasý gerekir. Bu baðlamda, örneðin, yetkililerin patlamasý muhtemel bir çöplüðün etrafýndaki yapýlaþmaya izin vermesi, devletin yaþama hakkýný koruma noktasýndaki pozitif yükümlüðünü yerine getirmediðini göstermektedir. Ýnsan haklarýnýn neler olduðu, neleri kapsayýp kapsamadýðý siyasal/ideolojik/felsefi tutum ve tercihlere göre farklýlýk gösterebilirse de bu konuda günümüzde özellikle uluslar arasý standart oluþturma sürecinde belli bir uzlaþýya varýlmýþ

13 olduðu rahatlýkla söylenebilir. Bugün baþta BM insan Haklarý Evrensel Bildirgesi(1948), BM Ýkiz sözleþmeleri (Medeni ve Siyasal Haklar Sözleþmesi (1976); Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleþmesi (1976) olmak üzere gerek BM ve gerekse Bölgesel düzeyde kabul edilen birçok belge ve sözleþmeyle ortak bir insan haklarý hukukunun oluþtuðu ve bu hukuk içerisinde artýk sadece klasik (birinci kuþak) haklar olarak bilinen medeni ve siyasal haklar deðil ayný zamanda ikinci kuþak haklar olarak bilinen ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ile üçüncü kuþak (dayanýþma) olarak bilinen çevre hakký, kalkýnma hakký, barýþ hakký gibi haklarýn da insan haklarýnýn ayrýlmaz bir parçasý olduðu ve bu haklarýn bir bütün olarak insan onuru ve insanca bir varoluþ un vazgeçilmez ve bölünmez bir parçasý olduðu genel kabul gören bir görüþtür. Baþka bir ifadeyle, tüm kuþak haklarý insanca bir yaþam sürdürebilmek için gerekli olan haklardýr. Birbirine baðýmlý olan bu haklardan birinin yokluðu diðerlerini de olumsuz etkiler. Her biri insanýn temel bir gereksinimini karþýlamaya yönelik olan insan haklarý bir bütün olarak insaný insan yapan özelliklerin toplamý, insanca bir yaþamýn asgari koþullarýdýr. Ayrýntýya gitmeden ifade etmek gerekirse Klasik (Birinci Kuþak) Haklar bireyleri devlete ve topluma karþý koruyan, bireylere, kendilerini özgürce gerçekleþtirebilecekleri özel, dokunulmaz alanlar saðlayan ve bireylerin devlet yönetimine katýlmalarýný güvence altýna alan haklardýr. Klasik Haklar, bir baþka ifadeyle, özünde bireyin maddi ve manevi bütünlüðünü koruyan, özgürlüðünü güvence altýna alan ve bireyi devletin keyfi yönetimine karþý koruyan haklarý ifade eder. Asýl amacý birey karþýsýnda devletin gücünü sýnýrlandýrmayý saðlamak olan klasik haklara devletin müdahale etmeme, yani karýþmama yükümlülüðü vardýr. Klasik Haklarýn baþlýcalarý þunlardýr: Yaþama Hakký ve Kiþi dokunulmazlýðý Ýþkence ve Kötü Muamele Yasaðý Kiþi Özgürlüðü ve Güvenliði Düþünce ve Ýfade Özgürlüðü Din ve Vicdan Özgürlüðü Özel hayatýn Gizliliði Hakký Adil Yargýlanma Hakký Mülkiyet Hakký Ayýrýmcýlýk Yasaðý Toplantý ve Gösteri yürüyüþü hakký Dernek Kurma Hakký 15 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý

14 Çalýþma Özgürlüðü Dilekçe Hakký Seçme ve Seçilme Hakký Kamu hizmetlerine girme hakký Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar ya da Ýkinci Kuþak Haklar, istihdam, eðitim, saðlýk gibi insan geliþimi için gerekli olan koþullarýn veya insani olanaklarýn geliþtirebilmesini saðlayan ön koþullara yönelik haklardýr. Baþka bir ifadeyle, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar bireyi toplumsal risklere karþý koruyan, insanca yaþamak için yeterli bir yaþam düzeyini güvence altýna alan ve Klasik Haklardan gerçekten yararlanabilmelerine imkan tanýyan ve bu amaçla bireyin devletten ve toplumdan gerçekleþtirmelerini talep edebilecekleri haklardýr. Bu haklarýn büyük bir çoðunluðu, Klasik Haklardan farklý olarak, önemli ölçüde devlete bir hizmet sunma görevi veren ve bu nedenle devletin aktif müdahalesini gerektiren ve gerçekleþtirilmeleri büyük ölçüde mali kaynaklarýn kullanýlmasýna baðlý olan haklardýr. Bununla birlikte, Klasik Haklarla Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar arasýndaki ayrým, çok da katý bir þekilde yorumlanmamalýdýr. Devletleri belirli hareketlerden kaçýnmaya yükümlü kýlan klasik haklar olduðu gibi belli bir güvence yükümlülüðü ve bu nedenle büyük mali kaynaklar gerektiren klasik haklar da vardýr. Ayrýca özellikle belirtmek gerekir ki Klasik Haklarýn gerçekten özellikle de üçüncü kiþilerden yani toplumdan gelen müdahalelere karþý korunabilmesi devletler tarafýndan büyük yatýrýmlar yapýlmasýný ve bu anlamda büyük mali olanaklarýn kullanýlmasýný gerektirmektedir. Örneðin adil yargýlanma hakký, iyi eðitimli yargýçlarý, savcýlarý, savunma avukatlarýný, polis memurlarýný, yeterli cezaevlerini ve diðer tesisleri gerektirmektedir. Benzer þekilde Siyasal Haklarýn vazgeçilmez kullanýmýný ifade eden seçimler de yüksek harcamalar gerektiren bir diðer örnek olarak zikredilebilir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklarýn belli baþlýlarý þunlardýr: 16 Ýnsan Haklarý Nedir? Çalýþma Hakký Sosyal Güvenlik Hakký Sendika Kurma Hakký Toplu Sözleþme ve Grev Hakký Yeterli Yaþama Düzeyi Hakký (Beslenme, Konut ) Eðitim Hakký Saðlýk Hakký Kültürel Yaþama Katýlabilme hakký

15 2. Dünya savaþýndan sonra geliþen, özellikle, çevre kirliliði, nükleer silahlarýn yarattýðý savaþ tehlikesi, bölgeler arasýnda geliþme farklýlýðý gibi nedenlerin ortaya çýkardýðý ve Barýþ Hakký, Çevre Hakký, Geliþme Hakký, Ýnsanlýðýn Ortak Mirasýndan Yararlanma Hakký gibi haklardan oluþan Üçüncü Kuþak ya da Dayanýþma Haklarý, bireysel yönleri olmakla birlikte bu haklar, daha ziyade diðer haklarýn gerçekleþtirilebilmesinin daha genel koþullarýný ifade ederler. Gerçekleþtirilebilmeleri için kiþilerin, kurumlarýn, devletin ve hatta uluslar arasý camianýn ortak iþbirliði ve dayanýþmasý gerekir. Özgür olmaktan daha ziyade kiþi ve gruplarýn ortak dayanýþmasýný gerektirir. Mesela, Çevre Hakkýna iliþkin olarak, çevreye zarar verilmemesi, çevreye zarar verenlerin engellenmesi gerekir. Bu ise devletle birlikte diðer kiþi ve kuruluþlarýn ortak çabasýný sorumluluðunu gerektirir. Ýnsan haklarýna iliþkin belirtilmesi gereken önemli bir husus, bu haklarýn statik olmayýp dinamik bir karaktere sahip olduðu; siyasal, ekonomik, toplumsal ve özellikle de teknolojik hayattaki geliþmelere paralel olarak bu haklarýn sayý ve niteliðinde da bazý deðiþikliklerin söz konusu olabileceði, þu anda öngörülemeyen yeni bazý haklarýn veya hak kategorilerin insan hakký olarak tanýmlanabileceðidir. Ýnsan deðeri veya insan onuru gibi soyut kavramlar ifade ettiði evrensel unsurlarla birlikte içinde bulunulan koþullarla sürekli bir etkileþim içerisinde tanýmlanmalý ve insanca bir yaþam için zorunlu olan tüm unsurlarý içermelidir. Nihayetinde deðiþen koþullar insanlar için yepyeni zorluk ve tehlikeler içerebilmekte ve insan varlýðýna ve insanca bir yaþama yönelik ciddi tehditler oluþturabilmektedir. Ýnsani bir varoluþ ve onurlu bir yaþam için gerekli tüm koþullarý ifade eden insan haklarý kavramýnýn da, bu yeni durum, yeni tehditler karþýsýnda, insanlara asgari düzeyde yeni güvenceler içerecek þekilde tanýmlanmasý ve kapsamýnýn geniþletilmesi kuþkusuz bir zorunluluk olacaktýr. B. Dünyada Ýnsan Haklarýnýn Geliþimi Ýnsan haklarýnýn doðuþu eski tarihlere dayanýr. Ancak bu haklarýn bir kavram olarak þekillenmesi 18. yüzyýlda baþlamýþtýr. Ýnsan haklarý düþüncesinin 1215 de Ýngiltere de ilan edilen Ýngiliz Büyük Þartý (Magna Charta Libertatum) ile baþladýðý kabul edilmektedir. Bu Þart ile kiþinin can ve mal güvenliðine sahip olduðu belirtilerek, kralýn keyfi uygulamalarýna son verilmiþtir. 17 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý

16 18 Ýnsan Haklarý Nedir? Diðer taraftan 10 Aralýk 1948 de ilan edilen Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi günümüzün Magna Charta sý olarak kabul edilmektedir. Ayrýca bu tarihten önce benzeri beyannamelerin de ilan edildiði bilinmektedir Virginia Ýnsan Haklarý Beyannamesi veya Amerikan Baðýmsýzlýk Beyannamesi, 1789 Fransýz Ýnsan ve Yurttaþ Haklarý Beyannamesi bunlara örnek olarak verilebilir. Bu beyannamelere göre insanlar doðal olarak özgür ve baðýmsýzdýrlar, doðuþtan vazgeçemeyecekleri ve devredemeyecekleri bazý haklara sahiptirler. Ýnsanlarýn yaþama hakký ve özgürlüðü vardýr. Mülkiyet hakkýna sahiptirler. Devletin bu hak ve özgürlükleri güvence altýna almak ve bunlarý gerçekleþtirilmesine elveriþli ortamý hazýrlamak gibi görevleri vardýr. Ýnsan haysiyeti ve yaþama hakký bütün bu hak ve özgürlüklerin temelini oluþturur. Özellikle Ýkinci Dünya Savaþýnýn yýkýcýlýðý ve yakýcýlýðýndan sonra kurulan uluslararasý düzende insan haklarýnýn korunmasý temel kaygý haline gelmiþtir. Bu, bir anlamda insan haklarý hukuku tarihinde devrim niteliðinde bir geliþmedir. Zira tarihte ilk kez devletlerin vatandaþlarýna yönelik davranýþlarý sadece onlarýn iç meselesi olmaktan çýkmýþtýr. Ben devletim, vatandaþýma dilediðimi yaparým anlayýþý, uluslarüstü organlarýn kurulmasýyla birlikte tarihe karýþmýþtýr. Bu organlara öncülük yapan belge, Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi dir. Bunu, insan haklarýný bölgesel ve evrensel düzeyde korumayý amaçlayan sözleþmeler izlemiþtir. Avrupa Konseyi bünyesinde hazýrlanan Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, Birleþmiþ Milletler bünyesinde hazýrlanan ve Ýkiz Sözleþmeler olarak da bilinen Sivil ve Siyasi Haklar Sözleþmesi ile Sosyal ve Ekonomik Haklar Sözleþmesi, bunlarýn en iyi bilinenleri arasýndadýr. Bunlarýn dýþýnda, iþkenceyle, ýrkçýlýk ve her türlü ayrýmcýlýkla mücadele eden, kadýn ve çocuklar gibi özel toplumsal kesimleri korumayý amaçlayan çok sayýda uluslar arasý sözleþme imzalanmýþtýr. Bilhassa Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi nin kurduðu denetim mekanizmasý insan haklarýnýn ulusalüstü düzlemde ne kadar etkili bir þekilde korunabileceðinin güzel bir örneðini vermiþtir. Nitekim, Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi nin kararlarý, taraf devletlerin insan haklarý mevzuatýnýn ve uygulamasýnýn geliþtirilmesine önemli ölçüde katkýlar yapmýþtýr.

17 C. Temel Hak ve Özgürlüklerin Sýnýrlandýrýlmasýnýn Sýnýrlarý Modern devlet/kamu hizmeti yaklaþýmýnda devletin görev ve sorumluluðu, insan haklarýnýn hukuksal ve kurumsal yollarla güvence altýna alýnmasýdýr. Bu sorumluluk genel olarak Anayasa düzeyinde açýkça düzenlenmiþtir. Diðer yandan Ýnsan Haklarýnýn, bireyin unsuru olduðu sosyal toplumun gerektirdiði bazý hallerde sýnýrlandýrýlabileceði gerek teoride gerekse Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi dahil yargý içtihatlarý ile ulusal ve uluslararasý düzenlemelerde genel kabul gören bir husustur. Örneðin karantinaya alýnan bir bölgeye giden bir kiþinin seyahat özgürlüðünün kýsýtlanmasý yine o kiþinin ve toplumun saðlýk veya yaþam hakkýnýn korunmasý amacýyla sýnýrlanabilmektedir. Ayrýca, savaþ hali ve olaðanüstü hal gibi durumlarda da belli haklara sýnýrlamalar getirilmesi kabul edilebilmektedir. Kamu gücüne insan haklarýnýn sýnýrlandýrýlmasý konusunda verilen yetkiler gerek Anayasa gerekse taraf olduðumuz uluslar arasý sözleþmeler ile bir takým sýnýrlara tabi kýlýnmýþtýr. Öncelikle iþkence yasaðý mutlaktýr ve bu konuda herhangi bir sýnýrlama veya istisnai düzenlemeye gidilemez. Ayrýca Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, savaþ hali ve olaðanüstü hal gibi durumlarda dahi kölelik ve zorla çalýþtýrma yasaðý ve cezalarýn kanuniliði ilkesine sýnýrlama getirilemeyeceðini kabul etmektedir. Sýnýrlamanýn kabul edildiði hallerde ise; bu sýnýrlamanýn mutlaka kanun ile yapýlmasý anayasal bir zorunluluktur. Tüzük, yönetmelik, Bakanlar Kurulu kararý veya benzeri düzenlemelerle insan haklarý alanýnda herhangi bir sýnýrlandýrmaya gidilemez. Ayrýca söz konusu kanuni düzenlemenin sýnýrlama konusunda Anayasanýn ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere dayanmasý gerekmektedir. Diðer yandan, sýnýrlamanýn hakkýn özünü ortadan kaldýran ve haktan pratikte yararlanýlmasýný imkansýzlaþtýran nitelikte olmamasý da anayasamýzýn amir hükmüdür. Anayasa Mahkemesi, ( gün, E.1985/8, K.1986/27 sayýlý karar) bir hak ve özgürlüðün amacýna uygun biçimde kullanýlmasýný son derece zorlaþtýran veya bunu kullanýlmaz duruma düþüren kayýtlara baðlý tutulmasý durumunda, hak ve özgürlüðün özüne dokunulmuþ olacaðýný belirtmiþ; bir hak ve özgürlüðün kullanýlmasýný genel olarak izin alýnmasýna baðlanmasýna da, hak ve özgürlüðün özüne dokunmak olarak nitelendirmiþtir. ( günlü, E.1963/28, K.1964/8 sayýlý karar) Ýnsan haklarýna getirilecek sýnýrlamalarýn ayný zamanda ölçülü 19 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý

18 olmasý da gerekmektedir. Eðer getirilen sýnýrlama, sýnýrlamaya neden olan halin gerektirdiði ölçünün ötesine taþýyorsa, söz konusu sýnýrlama anayasaya aykýrý bir sýnýrlama niteliðindedir. Haklara getirilecek sýnýrlamalar, sýnýrlamaya neden olan amacýn dýþýnda herhangi bir baþka amaca hizmet edecek þekilde düzenlenemezler. Sýnýrlamanýn amacý ortadan kalktýðý zaman sýnýrlamanýn da kaldýrýlmasý gerekir. Ýnsan haklarýnýn sýnýrlandýrýlmasýnýn sýnýrlarý konusunda en önemli ilkelerden bir tanesi Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi içtihatlarý ile içeriði olgunlaþtýrýlmýþ olan ve Anayasamýzýn metninde de yerini alan demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun olma zorunluluðudur. Anayasamýzýn 13. maddesinde sýnýrlamanýn sýnýrý olarak kabul edilen demokratik toplum düzeni ile amaçlanan çoðulcu, özgürlükçü, çaðdaþ, demokratik toplum düzeni anlayýþýdýr. Bu düþünce madde gerekçesinde þöyle belirtilmiþtir: hak ve hürriyetlere getirilecek sýnýrlamalar yahut bunlar konusunda öngörülecek sýnýrlayýcý tedbirler demokratik rejim anlayýþýna aykýrý olmamalý, genellikle kabul gören demokratik rejim anlayýþý ile uzlaþabilir olmalýdýr. D. Avrupa Birliði ve Ýnsan Haklarý 20 Ýnsan Haklarý Nedir? Avrupa Birliði Konseyi nin 1993 Kopenhag Zirvesi nde aldýðý kararlar uyarýnca; siyasi kriterlere uyum, katýlým müzakerelerinin baþlamasý için bir önkoþuldur. Birliðe katýlmak için Kopenhag kriterlerinin tamamýna uyum saðlamak gerekmektedir. Kopenhag Siyasi Kriterleri, demokrasi, hukukun üstünlüðü, insan haklarý ile azýnlýklarýn korunmasýna ve saygý gösterilmesinin teminat altýna alan kurumlarýn istikrara kavuþturulmasý þeklinde özetlenebilir. Bu konularda, genel ilkeler dýþýnda, belirlenmiþ somut normlar bulunmamakta, ülkelerin özelliklerine göre eksiklikler ortaya konmaktadýr. Avrupa Birliðinde temel haklarýn korunmasý bakýmýndan 1950 tarihli Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi esas alýnmaktadýr tarihli Tek Sened in baþlangýcý ve AB Antlaþmasý nýn 6.maddesi de, Sözleþmedeki temel haklarý esas almaktadýr. Amsterdam Antlaþmasý, AB Antlaþmasýnýn temel haklarýn korunmasýna iliþkin hükümlerini deðiþtirmiþtir. Böylece Antlaþmaya özgürlük, demokrasi, insan haklarý ve temel özgürlükler ile hukukun üstünlüðüne saygý ilkeleri konmuþ, bu ilkelere Topluluk organlarýnýn uymasýný saðlamak üzere Adalet Divanýna yetki verilmiþ ve üye ülkelerin yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda yaptýrým

19 uygulanmasýna imkân tanýnmýþtýr. Ayrýca, Antlaþmaya; insanlar arasýnda tabiiyet, cinsiyet, etnik köken, din, inanç, özürlülük, yaþ nedeniyle ayýrým yapýlmasýný engelleyen hükümler konulmuþtur. Haziran 1999 tarihli Köln Avrupa Konseyinde, bu genel düzenlemelerin ihtiyacý tam olarak karþýlayamadýðý sonucuna varýldýðýndan, temel haklarýn, Birlik düzeyinde etkili biçimde korunabilmesi için bir sözleþme hazýrlanmasý hususu gündeme gelmiþtir. Temel Haklar Sözleþmesi/Þartý olarak adlandýrýlan bu sözleþmede; 1950 tarihli Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ile Avrupa Konseyi Sözleþmesinin genel ilkeleri, Birlik vatandaþlarýna tanýnan temel haklar, Avrupa Sosyal Sözleþmesi ile Çalýþanlarýn Temel Sosyal Haklarý Sözleþmesinde yer alan ekonomik ve sosyal haklar, yer almaktadýr. Demokrasi ve hukukun üstünlüðüne iliþkin olarak AB, aday ülkelerde; siyasi çoðulculuk, ifade ve din hürriyeti gibi demokratik özgürlüklerin mevcut olduðu, farklý siyasi partilerin serbest seçimler yoluyla iktidara gelebildiði, seçimlerin serbest ve adil bir biçimde yapýldýðý ve muhalefetin etkin rol oynadýðý bir ortam aramaktadýr. AB ye tam üyeliðin en önemli koþulu insan haklarý, demokrasi ve hukukun üstünlüðü olup Türkiye nin AB ye üye olmasa dahi kabul etmesi gereken evrensel deðerler arasýndadýr. E. Avrupa Konseyi, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ve AÝHM Demokrasi ve hukukun üstünlüðünün geçerli olduðu ülkelerde insan haklarý anayasa ve yasalarla korunmakta ve denetimi de baðýmsýz mahkemeler tarafýndan yapýlmaktadýr. Dolayýsýyla, hakkýnýn ihlal edildiðini iddia eden bir bireyin öncelikle hukuk yollarýna baþvurarak, hakkýný aramasý gerekmektedir. Bütün hukuk yollarý denendikten sonra uluslararasý denetim gündeme getirilebilmektedir. Avrupa Konseyi, insan haklarýný, hukukun üstünlüðünü, parlamenter demokrasiyi korumak ve Avrupa nýn bütünleþmesini saðlamak amacýyla Avrupa devletleri tarafýndan 1949 yýlýnda kurulmuþ uluslararasý hukuk tüzel hukuki kiþiliði olan, merkezi Strazburg da (Fransa) bulunan baðýmsýz bir uluslararasý teþkilattýr. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi (AÝHS), Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinde yer alan kiþisel ve siyasal haklarý etkin bir þekilde korumak için 1950 yýlýnda aralarýnda Türkiye nin de bulunduðu Avrupa Konseyine üye devletler tarafýndan kabul 21 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý

20 22 Ýnsan Haklarý Nedir? edilmiþ uyulmasý zorunlu kurallarý içeren baðlayýcý bir antlaþmadýr. Bu açýdan AÝHS hukuksal baðlayýcýlýðý bulunmayan Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinden tamamen farklýdýr. Sözleþme hükümlerinin etkinliðini saðlayan en önemli faktör, güvence altýna alýnan haklarýn ihlal edilip edilmediðinin Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesince (AÝHM) denetlenmesidir. Mahkemenin bu yetkisine dayanarak bireyler üye devletleri þikâyet etmekte olup, devletlerin bireysel baþvurularla ilgili olarak Mahkemenin yargý yetkisini tanýmama haklarý bulunmamaktadýr. Türkiye Cumhuriyeti de 1954 yýlýnda Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ni onaylamýþ; 1987 yýlýnda, bireysel baþvuru hakkýný, 1989 yýlýnda ise Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi nin yargý yetkisini kabul etmiþtir. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi nin Türk iç hukukunda doðrudan ileri sürülebilirliði ve uygulanabilirliði, vurgulanmasý gereken önemli hususlardan biridir. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi nin kurduðu denetim mekanizmasý insan haklarý konusunda ikincil veya tamamlayýcý nitelikte iþlev görmektedir. Bu çerçevede Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi nin denetimi ulusal makamlarýn yerine geçmek üzere oluþturulmuþ deðildir. Ýnsan haklarýný korumada ve özel olarak ihlâlleri gidermede ilk görev ulusal makamlara (yargý, yasama ve idare makamlarýna) düþmektedir. Avrupa Mahkemesi nin yaptýðý, sadece, ulusal düzeydeki denetimi tamamlayýcý bir denetimdir. Bu nedenle, Mahkeme de bireysel baþvurunun kabul edilebilmesi, iç hukuk yollarýnýn tüketilmiþ olmasýna baðlýdýr. Ayrýca baþvurunun iç hukuka göre verilen kesin karardan sonra ve en geç altý ay içinde yapýlmýþ olmasý gerekmektedir. Baþvurular, Sözleþme hükümleri ile baðdaþmadýðý, açýk dayanaklarýnýn olmadýðý, dilekçe hakkýnýn kötüye kullanýldýðý durumlarda reddedilmektedir. AÝHM, Komiteler, Daireler ve Büyük Daire þeklinde örgütlenmiþtir. Komiteler, ön incelemeyi yapar, daireler kabul edilebilirlik kararý vererek, iþin esasýna bakar ve bireysel baþvurularda karar verir. Büyük Daire, Sözleþme ile Protokollerin yorumu ile temyiz mercii olarak görev yapar. Kararlarý kesindir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi de mahkeme kararlarýný yerine getirmekle görevlidir. AÝHM nin kararlarý özgürlüklerin kýsýtlanmasýný deðil asgari özgürlüklerin saðlanmasýný teminat altýna alan kararlar almaktadýr. AÝHM nin almýþ olduðu kararlarýn daha ötesinde, ülkeler dilediðinde vatandaþlarýna yönelik özgürlükleri daha fazla geliþtirebilmektedir.

21 II. BÖLÜM TÜRKÝYE DE ÝNSAN HAKLARI

22 A. Genel Olarak 24 Ýnsan Haklarý Nedir? 1982 Anayasasý nýn 2. maddesinde Türkiye Cumhuriyetinin insan haklarýna saygýlý bir hukuk Devleti olduðu ifade edilmiþtir. Anayasamýzýn 5. maddesinde de kiþinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle baðdaþmayacak surette sýnýrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldýrmaya, insanýn maddi ve manevi varlýðýnýn geliþmesi için gerekli þartlarý hazýrlamaya çalýþmak Devletin temel amaç ve görevleri arasýnda sayýlmýþtýr. Temel hak ve hürriyetler, Anayasamýzýn ikinci kýsmýnda, temel hak ve hürriyetlere iliþkin genel hükümler, kiþinin haklarý ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler, ve siyasi haklar ve ödevler baþlýklarý altýnda düzenlenmiþtir. Anayasamýz, temel hak ve hürriyetleri yalnýzca düzenlemekle kalmayarak korunmalarý için de bir takým mekanizmalar ve güvenceler öngörmüþtür. Anayasamýzýn, temel hak ve hürriyetlerin, özlerine dokunulmaksýzýn yalnýzca Anayasanýn ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere baðlý olarak ve ancak kanunla sýnýrlanabileceði, bu sýnýrlamalarýn, Anayasanýn sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykýrý olamayacaðýna iliþkin 13. maddesi; usulüne göre yürürlüðe konulmuþ temel hak ve özgürlüklere iliþkin milletlerarasý antlaþmalarla kanunlarýn ayný konuda farklý hükümler içermesi nedeniyle çýkabilecek uyuþmazlýklarda milletlerarasý antlaþma hükümlerinin esas alýnacaðýna iliþkin 90. maddesinin son fýkrasý önem taþýmaktadýr. Sýkýyönetim ve olaðanüstü haller saklý kalmak üzere, Anayasanýn ikinci kýsmýnýn birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kiþi haklarý ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan siyasi haklar ve ödevlerin kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemeyeceðine iliþkin 91. maddesinin birinci fýkrasý hükümleri de temel hak ve hürriyetlerin korunmasý amacýyla Anayasamýzýn kurmuþ olduðu mekanizmalardan bazýlarýdýr. Anayasamýz, temel hak ve hürriyetlerin korunmasý hususunda yalnýzca yukarýda bazý örnekleri verilen güvencelerle yetinmemiþ, temel hak ve hürriyetlerin hak arama ve baþvuru yollarý vasýtasýyla korunabilmesi için de bazý düzenlemeler getirmiþtir. Anayasamýzýn hak arama hürriyeti baþlýklý 36. maddesinde; herkesin, meþru vasýta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargý mercileri önünde davacý veya davalý olarak iddia ve savunma ile adil

23 yargýlanma hakkýna sahip olduðu belirtildikten sonra, temel hak ve hürriyetlerin korunmasýna iliþkin 40. maddesinde; Anayasa ile tanýnmýþ hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkesin, yetkili makama geciktirilmeden baþvurma imkânýnýn saðlanmasýný isteme hakkýna sahip olduðu belirtilerek temel hak ve hürriyetlerin yargýsal usul ve yollar yanýnda siyasi ve idari usuller ve yollarla da korunabilmesi imkâný getirilmiþtir. Bu durum Anayasamýzýn dilekçe hakkýný düzenleyen 74. maddesinde; vatandaþlarýn ve karþýlýklýlýk esasý gözetilmek kaydýyla Türkiye de ikamet eden yabancýlarýn kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve þikâyetleri hakkýnda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazý ile baþvurma hakkýna sahip olduðu, kendileriyle ilgili baþvurmalarýn sonucunun gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazýlý olarak bildirileceði ifade edilmek suretiyle de pekiþtirilmiþtir. Temel hak ve hürriyetlerin yargý dýþý siyasi ve/veya idari mekanizmalarla korunmasý konusu nispeten yeni sayýlabilecek bir olgudur. Tarihsel geliþlim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargýsal yollar ve usuller vasýtasýyla korunamayacaðý görülmüþ, yürütme veya yasama organý ile iliþkili olmakla birlikte toplumun tüm kesimlerinin temsil edilebileceði þekilde çoðulcu bir yapýya ve dýþ faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliðe sahip insan haklarý kurumlarý kurulmasý fikri gündeme gelmiþ ve dünyanýn birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluþturulmuþtur. Ýnsan haklarý alanýnda kurumsallaþma çabalarýna iliþkin bu geliþmeler Birleþmiþ Milletler tarafýndan da memnuniyetle karþýlanmýþtýr. Paris Prensipleri olarak bilinen ve ulusal insan haklarý kurumlarýnýn kuruluþ, görev ve iþleyiþlerine, yetki ve sorumluluklarýna iliþkin ilkeler içeren tarihli ve 48/134 sayýlý Birleþmiþ Milletler Genel Kurul Kararýyla, insan haklarýný etkin bir þekilde koruyacak ulusal insan haklarý kurumlarýnýn kurulmasý, mevcut olanlarýn ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuþtur. Ýnsan haklarý alanýnda kurumsallaþma çalýþmalarý, dünyadaki geliþmelere paralel bir þekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiþtir. Bu konuda ilk adým tarihli ve 3686 sayýlý Kanunla atýlmýþ ve Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde bir Ýnsan Haklarýný Ýnceleme Komisyonu kurulmuþtur yýlýndan itibaren de bir Devlet Bakaný insan haklarýnýn takip ve koordinasyonu ile görevlendirilmeye baþlanmýþtýr. 25 II. Bölüm - Türkiye de Ýnsan Haklarý

24 26 Ýnsan Haklarý Nedir? tarihli ve 1997/17 sayýlý Baþbakanlýk Genelgesi ile, insan haklarý ile ilgili konularda görevli Devlet Bakanýnýn baþkanlýðýnda Baþbakanlýk, Adalet, Ýçiþleri ve Dýþiþleri Bakanlýðý Müsteþarlarýnýn Katýlýmýyla Ýnsan Haklarý Koordinatör Üst Kurulu teþkil edilmiþtir tarihli ve sayýlý Resmi Gazete de yayýmlanan yönetmelikle Ýnsan Haklarý Eðitimi On Yýlý Ulusal Komitesi kurulmuþtur. Ýnsan Haklarýnýn korunmasýný saðlamak ve ihlallerin önlenmesini saðlamak amacýyla 2 Kasým 2000 tarihli ve sayýlý Resmî Gazete de yayýmlanan Yönetmelikle de Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý oluþturulmuþtur. Ayrýca çeþitli kurum ve kuruluþlar bünyesinde de insan haklarý birimleri kurulmuþtur. Devlet teþkilatý içerisinde insan haklarý alanýnda kurumsallaþma konusundaki en kapsamlý düzenleme Baþbakanlýk Teþkilatý Hakkýndaki 3056 sayýlý Kanunda deðiþiklik yapan tarihli ve 4643 sayýlý Kanunla gerçekleþtirilmiþtir. Anýlan Kanunla Baþbakanlýk merkez teþkilatý içerisinde ana hizmet birimi olarak Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý kurulmuþtur. Ayný kanunun ek maddeleriyle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu ve Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu nun oluþumu düzenlenmiþ, ihlal iddialarýný incelemek üzere de Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetleri oluþturulabilmesine olanak tanýnmýþtýr. Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu ve Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetlerinin sekretarya hizmetlerini yapmak görevi Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý na verilmiþtir sayýlý Kanunun yürürlüðe girmesinden sonra yayýmlanan yönetmeliklerle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu ve Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetlerinin kuruluþlarý, görev ve iþleyiþleri ile ilgili usul ve esaslar belirlenmiþ, Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý son mevzuat deðiþiklikleri doðrultusunda yeniden yapýlandýrýlarak sivil toplum aðýrlýklý ve eksenli bir yapýya kavuþturulmuþtur. Ýnsan Haklarý Eðitimi On Yýlý Ulusal Komitesi de, Ýnsan Haklarý Eðitimi Ulusal Komitesi adý altýnda daimi bir statüye kavuþturulmuþtur. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasý amacýyla iç hukukumuzda oluþturulan siyasi ve idari baþvuru mekanizmalarýna, Ülkemizin deðiþik tarihlerde taraf olduðu sözleþmeler vasýtasýyla uluslararasý baþvuru mekanizmalarý da eklenmiþtir. Bu konuda Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin yaný sýra Ýþkenceyi Önleme Komitesinin, Kadýnlara Karþý Ayrýmcýlýðýn Önlenmesi Komitesinin ve

25 Ýnsan Haklarý Komitesinin baþvuru alma ve inceleme yetkileri de Ülkemiz tarafýndan tanýnmýþ ve kabul edilmiþtir. Böylece, bireyler tarafýndan, iç hukuk yollarýnýn tüketilmesinden sonra ilgili uluslararasý organlara baþvurabilme imkâný getirilmiþtir. Türkiye, 50 yýl önce Birleþmiþ Milletler Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi ni kabul eden devletler arasýndadýr. Daha sonra Ýnsan Haklarý ve Temel Özgürlüklerin Korunmasýna Dair Avrupa Sözleþmesi ve o Sözleþme ye ek çeþitli protokoller de kabul edilmiþtir. Türkiye, 28 Ocak 1987 de Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesine bireysel baþvuru hakkýný 1989 da Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi nin yargý yetkisini ve iþkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaki Birleþmiþ Milletler ve Avrupa Sözleþmelerini kabul etmiþ, bu çerçevede kapýlarýný uluslararasý denetime açmýþtýr. Ýnsan haklarý ile ilgili uluslararasý belgelerin hemen hepsinin altýnda Türkiye nin de imzasý vardýr. Bu belgeler, Türk hukukunun parçasý olmuþlardýr. II. Dünya Savaþýndan sonra yapýlan anayasalarýn çoðunda olduðu gibi, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý da, insan haklarýna verdiði önemi açýkça göstermiþtir. Anayasamýzýn 2. maddesinde insan haklarýna saygý, Türkiye Cumhuriyeti nin deðiþtirilmesi dahi teklif edilmeyecek nitelikleri arasýnda belirtilmiþtir. Daha sonra 1982 Anayasasýnda 2001 yýlýnda yapýlan deðiþiklikle Ýnsan haklarýna dayalýlýk esasý da benimsenmiþtir ve 2004 yýlýnda gerçekleþtirilen anayasal deðiþiklikler ve 9 Reform Paketiyle gerçekleþtirilen yasal ve idari düzeydeki mevzuat deðiþiklikleriyle insan haklarý alanýnda büyük bir deðiþim ve dönüþüm yaþanmýþtýr. Ýnsan haklarýnýn bugüne kadar batý normlarýnda uygulanmamýþ olmasýnýn temelinde eðitim noksanlýðý, coðrafik ve jeolojik zorluklar nedeniyle bölgeler arasý geliþmiþlik farklýlýklarý, uzun süre devam eden terör ve terörle mücadeleden kaynaklanan zorluklar, bilinçsizlik ve bireysel hatalar olduðu söylenebilir. Yoksa insana verilen saygýnýn derin izleri kültürel mirasýmýzda fazlasýyla mevcuttur. 27 II. Bölüm - Türkiye de Ýnsan Haklarý

26 B. Türkiye de Ýnsan Haklarý Alanýnda Yapýlan Reformlar - Anayasa nýn 14. maddesinde tarihinde 4709 sayýlý Kanunla yapýlan deðiþiklikle, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanýlmasý olarak sayýlan haller sýnýrlandýrýlarak, hak ve özgürlüklerin sýnýrý geniþletilmiþtir. Buna göre; hakkýn kötüye kullanýlmasý halleri Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüðünü bozmayý ve insan haklarýna dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan aldýrmayý amaçlayan faaliyetler olarak sayýlmak suretiyle, maddede daha önce yer alan Anayasa da yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin bir kiþi ve zümre tarafýndan yönetilmesini veya sosyal bir sýnýfýn diðer sosyal sýnýflar üzerinde egemenliðini saðlamak veya dil, ýrk, din ve mezhep ayrýmý yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüþlere dayanan bir devlet düzenini kurmak amacýyla kullanýlamazlar ibareleri metinden çýkarýlmýþtýr. Öte yandan, temel hak ve özgürlüklerin sýnýrlandýrýlmasýna iliþkin kurallarý belirleyen Anayasa nýn 13. maddesi ile özel bazý temel hak ve özgürlüklerle ilgili kýsýtlamalar getiren Anayasa hükümlerinde (düþünceyi açýklama ve yayma özgürlüðüne iliþkin 26. madde, bilim ve sanat hürriyetine iliþkin 27. madde, basýn hürriyetine iliþkin 28. madde gibi) de tarihli ve 4709 sayýlý Kanunla deðiþiklikler yapýlarak, temel hak ve özgürlüklerin sýnýrý ve kullanýmý imkanlarý geniþletilmiþtir. 28 Ýnsan Haklarý Nedir? sayýlý yeni Ýþ Yasasý 10 Haziran 2003 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Yasanýn eþit muameleyle ilgili 5. maddesi uyarýnca; Ýþ iliþkisinde dil, ýrk, cinsiyet, siyasal düþünce felsefi inanç, din ve mezhep gibi sebeplere dayalý ayrým yapýlamaz. Söz konusu maddede ayrýca, iþverenin esaslý sebepler olmadýkça tam/ kýsmi süreli çalýþan iþçi ile belirli-belirsiz süreli çalýþan iþçiye farklý iþlem yapamayacaðý, biyolojik veya iþin niteliðine iliþkin sebepler zorunlu kýlmadýkça, cinsiyet veya gebelik nedeniyle iþ sözleþmesinin yapýlmasý, uygulanmasý ve sona ermesinde doðrudan veya dolaylý ayrýmcýlýk yapýlamayacaðý, eþit iþte cinsiyete dayalý farklý ücret kararlaþtýrýlamayacaðý, yine iþçinin cinsiyeti nedeniyle koruyucu hükümlerin uygulanmasýnýn ayrýmcýlýk sebebi olamayacaðý

27 hususlarýnda hüküm getirilmiþ, iþ iliþkisinde veya sona ermesinde bu hükümlere aykýrý davranýldýðýnda uygulanacak maddi yaptýrýmlar ile ispat külfeti düzenlenmiþtir sayýlý yeni Ýþ Kanununun 18. maddesinde de, otuz veya daha fazla iþçi çalýþtýran iþyerlerinde en az altý aylýk kýdemi olan iþçinin sözleþmesinin feshi için iþverenin iþçinin yeterliðinden veya davranýþlarýndan ya da iþletmenin, iþyerinin veya iþin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorunda olduðu belirtildikten sonra, özellikle fesih sebebi olamayacak haller arasýnda ýrk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doðum, din, siyasi görüþ ve benzeri nedenler ile kadýn iþçilerin hamilelik, doðum ve süt izni sebebiyle iþe gelmemeleri açýkça sayýlmýþtýr. Fesih sebebi olamayacak diðer haller, sendika üyeliði, sendikal faaliyetler, yasal haklarýn kullanýmý,hastalýk veya kaza nedeniyle yasal izin haklarýnýn kullanýlmasý olarak belirtilmiþtir tarihli ve sayýlý Resmi Gazetede, Personel Temininde Eþitlik Ýlkesine Uygun Hareket Edilmesi konulu 2004/7 sayýlý Baþbakanlýk Genelgesi yayýmlanmýþtýr. Buna göre; Ülkemizin de taraf olduðu, Birleþmiþ Milletler Kadýnlara Karþý Her Türlü Ayrýmcýlýðýn Ortadan Kaldýrýlmasý Sözleþmesinin (CEDAW), taraf devletlere, kadýnlara karþý ayrýmcýlýðýn önlenmesini teminen mevzuat deðiþiklikleri dahil her türlü önlemi alma yükümlülüðünü getiren 2 ve 11. maddelerine atýf yapýlarak, birey ve toplumun geliþimi ile saðlýklý nesillerin yetiþtirilmesinde özel bir konuma sahip olan kadýnlarýmýzýn sorunlarýyla ilgilenilmesinin Hükümetin öncelik verdiði bir konu olduðu vurgulanarak, bu bakýþ açýsý çerçevesinde, tüm kamu kurum ve kuruluþlarý tarafýndan personel temini amacýyla yapýlacak çalýþmalarda, baþvuru kabul þartlarýnýn hizmet gerekleri doðrultusunda belirleneceði ve ayrýmcýlýða meydan verilmeyecek þekilde hareket edileceði hükme baðlanmýþtýr. - Anayasanýn Kanunla yasaklanmýþ olan herhangi bir dilde yayým yapýlamaz þeklindeki 28. maddesinin ikinci fýkrasý hükmü, tarihli ve 4709 sayýlý Kanunla yürürlükten kaldýrýlmýþtýr. Bu doðrultuda, tarih 4771 sayýlý Kanunun (3. Uyum Paketi) 8. maddesi uyarýnca, 3984 sayýlý Radyo ve 29 II. Bölüm - Türkiye de Ýnsan Haklarý

28 Televizyonlarýn Kuruluþ ve Yayýnlarý Hakkýnda Kanun un 4. maddesinin 1. fýkrasýnda yapýlan deðiþiklikle, bireysel hak ve özgürlükler çerçevesinde kültürel yaþamda kullanýlan farklý dil ve lehçelerde yayýn yapýlmasý imkaný getirilmiþtir. Anýlan Kanun hükmünün uygulanmasýný teminen bu konuda çýkarýlan Yönetmelik ise tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir. - 3 Aðustos 2002 tarihli ve 4771 sayýlý Kanunla (3. Uyum Paketi ) Radyo ve Televizyon Yayýnlarýna Ýliþkin Kanunda yapýlan deðiþiklikle yayýnlarýn þiddet kullanýmýný özendirici veya ýrkçý nefret duygularýný kýþkýrtýcý nitelikte olmamasý hükmü getirilmiþtir. 15 Temmuz 2003 tarihli ve 4928 sayýlý Kanunla (6. Uyum Paketi) ise Mahalli yayýnlarý izlemek için gerekli görülen yerlerde halen mevcut kadrolardan bölge teþkilatý oluþturulabilir denilmek suretiyle, söz konusu hükmün ülke genelinde uygulanmasý ve denetim görevinin yerine getirilebilmesini saðlamaya yönelik önlemler düzenlenmiþtir. - Çaðdaþ toplumlar açýsýndan sosyal bir gerçeklik olmasý itibarýyla kültürel ve dilsel çoðulculuk, demokrasi teorisi ve uygulamasý içinde siyasal bir ilkedir. Farklýlýklarýn tanýnmasý ve kamusal yaþamda ifade edilmesine imkan saðlanmasý demokratik bir toplum olmanýn olmazsa olmaz koþullarýndandýr. Bu çerçevede, tarihli ve 4771 sayýlý Kanunla (3. Uyum Paketi) Yabancý Dil Eðitimi ve Öðretimi Kanunu nda yapýlan deðiþiklikle, Türk vatandaþlarýnýn günlük yaþamda geleneksel olarak kullandýklarý farklý dil ve lehçelerin öðrenilmesi hususundaki engel kaldýrýlmýþtýr. Söz konusu Kanun doðrultusunda uygulamaya iliþkin Yönetmelik ise tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir. 30 Ýnsan Haklarý Nedir? - Ýfade hürriyetine iliþkin olarak; Türk Ceza Kanunu nun 159. maddesinde tarihli ve 4744 sayýlý Kanunla (I. Uyum Paketi) yapýlan deðiþiklikle cezalar hafifletilmiþ, ayrýca tarihinde yayýmlanarak yürürlüðe giren 4771 sayýlý Kanun un (3. Uyum Paketi) 2. maddesiyle TCK nýn 159. maddesine bir fýkra eklenerek, birinci fýkrada sayýlan organlarý veya kurumlarý aþaðýlama ve alay etme kastý olmaksýzýn, sadece eleþtiri amacýyla yapýlan yazýlý, sözlü veya görüntülü düþünce açýklamalarýnýn cezayý gerektirmeyeceði hükmü getirilmiþtir.

29 - Yine, TCK nýn 312. maddesinin 1. fýkrasýnda düzenlenen kanunun suç saydýðý bir fiilî açýkça öven veya iyi gördüðünü söyleyen veya halký kanuna uymamaya tahrik eden kimseye verilecek ceza hafifletilmiþ, TCK nýn 2. maddesinin 2. fýkrasýnda düzenlenen halký sýnýf, ýrk, din, mezhep veya bölge farklýlýðý gözeterek kin ve düþmanlýðý açýkça tahrik etmeye dair suç ise halký birbirine karþý kamu düzeni için tehlikeli olabilecek bir þekilde düþmanlýða veya kin beslemeye açýkça tahrik etme koþuluna baðlanmýþtýr. - Keza, 4744 sayýlý Kanun la getirilen yeni bir fýkrayla, halkýn bir kýsmýný aþaðýlayýcý ve insan onurunu zedeleyecek bir þekilde aþaðýlayan kimseye de birinci fýkradaki cezanýn verileceði hükmü eklenmiþtir. - Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu nun 107. maddesinde yapýlan deðiþiklikle, tutuklamadan veya tutuklamanýn uzatýlmasýna iliþkin her karardan tutuklunun bir yakýnýna veya belirlediði bir kiþiye hakim kararýyla ve gecikmeksizin haber verilmesi zorunluluðu getirilmiþtir. - Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu nun 128. maddesinde yapýlan deðiþiklikle, toplu olarak iþlenen suçlarda gözaltý süresi kýsaltýlmýþ, yakalamadan ve yakalama süresinin uzatýlmasýndan yakalananýn yakýnlarýna zaman geçirilmeden haber verilmesi zorunluluðu getirilmiþtir tarihli ve 4748 sayýlý Kanunda (2. Uyum Paketi) 2820 sayýlý Siyasi Partiler Kanunu na iliþkin getirilen deðiþikle Siyasi Partiler Kanunu nun 101 ve 102. maddelerinde deðiþiklik yapýlarak, siyasi partilerin kapatýlmasý zorlaþtýrýlmýþ, tarih 4778 sayýlý (4. Uyum paketi) Kanunu ile de 102. maddede belirtilen kapatma cezasý tamamen kaldýrýlmýþ, ceza sadece maddi yaptýrýma dönüþtürülmüþtür. - Toplantý ve Gösteri Yürüyüþleri Kanunu nun 9. maddesinde 2. Uyum Kanunuyla yapýlan deðiþiklikle, daha önce 21 olan toplantý ve gösteri yürüyüþü düzenleyebilmek için yaþ sýnýrý 18 e düþürülmüþtür. - TCK nýn iþ ve çalýþma hürriyetini engellemeye iliþkin suçlara dair 201. maddesine eklenen 201/a ve 201/b maddelerinde yapýlan düzenlemelerle, uluslararasý 31 II. Bölüm - Türkiye de Ýnsan Haklarý

30 mevzuata paralel olarak göçmen kaçakçýlýðý, zorla çalýþtýrýlma ve organ ticareti suç sayýlarak cezai hükümler getirilmiþtir tarihli ve 4778 sayýlý Kanunla (4. Uyum Paketi) yapýlan deðiþiklikle, TCK nýn 245. maddesine eklenen bir fýkra ile, yargý ve kolluk mensuplarý ile diðer kamu görevlileri tarafýndan memuriyetlerinin yerine getirilmesi sýrasýnda iþlenen kötü muamele ve iþkence suçlarýnda verilen hürriyeti baðlayýcý ve memuriyetten uzaklaþtýrma cezasýnýn para cezasýna veya tedbirlerden birine çevrilemeyeceði ve ertelenemeyeceði hükme baðlanmýþtýr. - Güvenlik kuvvetlerinin hukuka aykýrý eylemlerine yönelik þikayetlerle ilgili olarak; tarihli ve 4778 sayýlý Kanunla (4. Uyum Paketi) 4483 sayýlý Memurlar ve Diðer kamu Görevlilerinin Yargýlanmasý Hakkýnda Kanun da yapýlan deðiþiklikle, CMUK un 154/4 fýkrasý TCK nýn 243. (iþkence) ve 245. (kötü muamele) maddelerinde düzenlenen, kamu görevlilerinin kiþilere karþý kötü niyet ve muameleleri, ihmal vb. konularda açýlacak soruþturma ve kovuþturmalarda idari mercilerden izin alýnmasý gereði ortadan kaldýrýlmýþtýr. Dolayýsýyla, kolluk kuvvetlerinin belirtilen kanun düzenlemelerine aykýrý tutum ve davranýþlarýna yönelik soruþturmalar, memurlar tarafýndan iþlenen diðer suçlarda aranan idari izin prosedüründen geçmeksizin, doðrudan adli yargý kapsamýnda yürütülecektir sayýlý Kanunla 2762 sayýlý Vakýflar Kanunu nun 1. maddesinin sonuna eklenen fýkrayla, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinde düzenlenen ayrýmcýlýk yasaðý ve Ek 1 no lu Protokolle güvence altýna alýnan mülkiyet hakkýnýn korunmasý ilkesiyle uyum saðlamak üzere, cemaat vakýflarýnýn taþýnmaz mal edinebilmeleri ve taþýnmazlarý üzerinde her türlü tasarrufta bulunabilmelerine imkan saðlanmýþtýr. Sözkonusu Kanunun uygulanmasýna iliþkin Cemaat Vakýflarýnýn Taþýnmaz Mal Edinmeleri, Tasarruflarý Altýnda Bulunan Taþýnmaz Mallarýn Bu Vakýflar Adýna Tescil Edilmesi hakkýndaki Yönetmelik ise, tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir 32 Ýnsan Haklarý Nedir? tarihli ve 4793 sayýlý Kanunla (5. Uyum Paketi), Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu nun 445 ve