ULUSLARARASI L fik LER KURAMLARI-II

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2954 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1909 ULUSLARARASI L fik LER KURAMLARI-II Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Elif TOPRAK (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Sevilay Zehra AKSOY (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Ferhat P R NÇÇ (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Sezgin KAYA (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Çi dem AYDIN KOYUNCU (Ünite 5) Doç.Dr. Esra HAT PO LU (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Bezen BALAM R COfiKUN (Ünite 7) Doç.Dr. Veysel AYHAN (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Doç.Dr. Elif TOPRAK ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Funda Gürbüz Hatice Çal flkan Grafiker Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Uluslararas liflkiler Kuramlar -II ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vi Entegrasyon Teorileri... 2 G R fi... 3 FONKS YONAL ZM ( filevselc L K)... 4 Fonksiyonalizmin Temel Kavramlar... 4 NEOFONKS YONAL ZM (YEN filevselc L K)... 5 Neofonksiyonalizmin Temel Varsay mlar... 6 NEOFONKS YONAL ZM ZLEYEN NEOL BERAL TEOR LER NEOFONKS YONAL ZM VE HÜKÛMETLERARASI fib RL TEOR LER ARASINDAK TARTIfiMA Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Uluslararas Rejim Kuramlar G R fi ULUSLARARASI REJ M KAVRAMI ULUSLARARASI REJ MLER VE ÖRGÜTLER KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Neoliberal Yaklafl m Aldat lma Korkusu, fiöhret Faktörü ve Rejimler Hegemonik Güç ve Rejimler Realist Yaklafl m Göreceli Kazanç Kayg s ve Rejimler Koordinasyon Sorunu ve Rejimler Kognitif (Biliflsel) Yaklafl m Zay f Kognitivistler Kuvvetli Kognitivistler (Sosyal nflac lar) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Savunmac ve Sald rgan Realizm G R fi SAVUNMACI REAL ZM TEHD T DENGES VE SAVUNMACI TT FAKLAR SAVUNMA-SALDIRI DENGES SALDIRGAN REAL ZM AGRES F POL T KALARIN KAYNA I GÜÇ ELDE ETME VE RAK B KONTROL STRATEJ LER Özet Kendimizi S nayal m ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE 6. ÜN TE Sosyal nflac l k (Konstrüktivizm) G R fi SOSYAL KONSTRÜKT V ZM VE ÖZELL KLER Sosyal Yaflam n Düzenleyicisi Olarak Kurallar ve Kurumlar Sosyal Düzenin Aktif Kat l mc lar Olarak Amiller Amil - Kural liflkisi Amil -Yap Tart flmas ULUSLARARASI L fik LER N SOSYAL KONSTRÜKT V ST YORUMU Uluslararas Sistemin Yap s ve Anarfli Kavram Konstrüktivist Düflüncede Kimlik - Ç kar liflkisi Süjeler-Aras Bir Durum Olarak Egemenlik ve Güvenlik ULUSLARARASI L fik LERDE KONSTRÜKT V ST KURAM TÜRLER Özet Kendimizi S nayal m S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Feminizm G R fi FEM N ZM: ANLAMI, ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL fi M FEM N ZM N ULUSLARARASI L fik LER ALANINDAYER ALMAYA BAfiLAMASI FEM N ZM N ULUSLARARASI L fik LER N TEMEL KAVRAM VE KURAMLARINA ELEfiT R LER Feminizm ve Güvenlik Feminizm ve fiiddet Feminizm ve Savafl-Bar fl Feminizm ve nsan Haklar ULUSLARARASI L fik LERE YÖNEL K FARKLI FEM N ST YAKLAfiIMLAR 103 ULUSLARARASI L fik LERDE FEM N ST YAKLAfiIMLARIN SORUNLARI VE D S PL NE KATKILARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ngiliz Okulu G R fi NG L Z OKULU NUN ORTAYA ÇIKIfiI NG L Z OKULU NUN TEMEL VARSAYIMLARI NG L Z OKULU NUN TEMS LC LER ULUSLARARASI TOPLUM VE DÜZEN-ADALET K LEM NG L Z OKULU NUN ELEfiT R S Özet

5 çindekiler v Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Kopenhag Okulu ve Güvenliklefltirme Teorisi G R fi KOPENHAG OKULU GÜVENL KLEfiT RME TEOR S GÜVENL KLEfiT RME ANAL Z TERS GÜVENL KLEfiT RME GÜVENL KLEfiT RME TEOR S NE YAPILAN ELEfiT R LER Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Uluslararas liflkilerde Ekonomi Politik Teoriler G R fi ULUSLARARASI L fik LERDE EKONOM POL T K TEOR LER VE YAKLAfiIMLAR L BERAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAfiIM YAPISALCI/RAD KAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAfiIM ULUSLARARASI EKONOM POL T K VE MERKANT L ZM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE

6 vi Önsöz Önsöz Uluslararas liflkiler disiplininde, kavramlar ve olaylar anlamaya ve analiz etmeye yarayan çok say da kuram (teori) bulunmaktad r. Disiplinleraras bir alan olan Uluslararas liflkiler, di er sosyal bilim dallar yla yak n etkileflim içerisindedir. Uluslararas liflkiler teorilerinin bir k sm sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimi, psikoloji, hukuk, tarih gibi disiplinlerden etkilenerek gelifltirilmifltir. Teorilerin birbiriyle örtüflen ve/veya çeliflen argümanlar, uluslararas iliflkilerin farkl boyutlar - n, analiz seviye ve birimlerini farkl bak fl aç lar yla inceleyerek alan zenginlefltirir. Bu zenginlik, teorilerin varsay mlar yla sundu u analitik çerçevelerin yap lan çal flmalara sistematik, bilimsel kimlik kazand rmas n da sa lamaktad r. Bu sayede, uluslararas iliflkileri anlamak, aç klamak, yorumlamak ve politika gelifltirmek mümkün olmaktad r. Olaylar n nedenlerini sorgulamak, birbiriyle iliflkisini irdelemek, gelece e yönelik de erlendirmelerde bulunabilmek için teorik yaklafl mlar, tart flmalar vazgeçilmezdir. Sosyal hayat m zda da son derece popüler tart flma konular aras nda olan uluslararas iliflkiler üzerine herkes yorum yapabilir, farkl görüfller öne sürebilir. Kamuoyunun güncel siyasi geliflmelere ve genel olarak disipline olan ilgisi, medyan n da etkisiyle her geçen gün artmaya devam etmektedir. Ancak alanda okuyan, çal flan ö renciler ve ö retim üyeleri için, teorik yaklafl mlar tan mak ve onlara dayal olarak uluslararas iliflkileri de erlendirebilmek son derece önemlidir ve alan uzmanlar n n öne ç kmas gereken bir konudur. Uluslararas liflkilerde en temel tart flma, realist ve liberal (ço ulcu) teoriler aras ndad r. Bununla birlikte alanda birbirine rakip pek çok teorik yaklafl m vard r. Her birinin uluslararas iliflkilerin farkl boyutlar na yönelik olarak zay f ve güçlü yanlar, elefltirilen argümanlar olabilmektedir. Bu h zla de iflen ve tart flmal ortamda, çal fl lan konuya göre kavramsal ve teorik bir çerçevenin kullan labilmesi veya oluflturulabilmesi için mevcut teorilerin ve ilgili alanyaz n n dikkatle incelenmesi gerekir. Anadolu Üniversitesi Uluslararas liflkiler Lisans Program n n bu ikinci teori kitab nda yazarlar m z, realist ve ço ulcu teorilerden; Entegrasyon Teorileri, Rejim Teorileri, Savunmac ve Sald rgan Realizm, Sosyal nflac l k (Konstrüktivizm), Feminizm, ngiliz Okulu, Kopenhag Okulu ve Uluslararas Ekonomi Politik Teorileri, aç k ve uzaktan e itim sistemi ö rencileri için anlatt lar. Uzaktan ö renme ilkelerine göre haz rlanan bu ders kitab n n oluflmas ndaki emekleri için yazarlar m z; Yrd.Doç.Dr. Elif Toprak (Anadolu Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr. Sevilay Z. Aksoy (Dokuz Eylül Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr. Ferhat Pirinççi (Uluda Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr. Sezgin Kaya (Uluda Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr. Çi dem Ayd n Koyuncu (Uluda Üniversitesi), Doç.Dr. Esra Hatipo lu (Marmara Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr. Bezen Balamir Coflkun (Zirve Üniversitesi) ve Doç.Dr. Veysel Ayhan a (Abant zzet Baysal Üniversitesi) çok teflekkür ederiz. Birinci Ünitede entegrasyon teorileri; fonksiyonalizm, neofonksiyonalizm ve uluslararas iflbirliklerinde hükümetleraras diyalo u ön planda tutan realist yaklafl mlar n supranasyonel (ulusüstü) yaklafl mlara karfl gelifltirdi i tart flma ele al nmaktad r. Avrupa Birli i geliflmelerini aç klamaya yönelik liberal kurumsalc

7 Önsöz vii yaklafl mlar n argümanlar ve sunduklar kavramsal çerçeve anlat lmaktad r. kinci Ünitede uluslararas rejim teorileri ele al nmaktad r. Uluslararas iflbirli i sorunu, rejimlerin uluslararas örgütlerle olan iliflkisi ve disiplinin temel teorilerinin rejim konusuna yaklafl mlar incelenmektedir. Üçüncü Ünitede savunmac ve sald rgan realizmin temel varsay mlar, tehdit dengesi, savunma-sald r dengesi kavramlar ve rakibi kontrol stratejileri ele al nmaktad r. Dördüncü Ünite sosyal inflac l k kuram (konstrüktivist teoriyi); temel özellikleri, kavramlar ve farkl yaklafl mlar yla incelemektedir. Sosyal inflac l n, uluslararas iliflkileri aç klama biçimi anlat lmaktad r. Beflinci Ünitede feminizmin geliflimi, Uluslararas liflkiler disiplinine uygulanmas, gelifltirdi i temel kavramlar, sundu u farkl yaklafl mlar ve elefltiriler verilmektedir. Alt nc Ünite, Uluslararas liflkilerde önemli etkileri olan ngiliz Okulu üzerinedir. Okulun temel varsay mlar ve kavramlar, bafll ca temsilcileriyle anlat lmaktad r. Yedinci Ünitede ise Kopenhag Okulunun, geleneksel güvenlik çal flmalar na getirdi i farkl yaklafl mlar, güvenliklefltirme teorisinin temel varsay mlar ve kavramlar ele al nmaktad r. Sekizinci Ünite, uluslararas ekonomi politik kavram - n, uluslararas iliflkilerde farkl ekonomi politik yaklafl mlar tart flmaktad r. Uluslararas liflkiler disiplininin ço ulcu ve tart flmal teorik ortam nda etkili olan güncel teorileri; ö rencilere ve alanda çal flan akademisyenlere, uygulay c lara ve konuya ilgi duyan herkese katk sa lamas dileklerimizle sunuyoruz. Editörler Prof.Dr. Tayyar ARI Yrd.Doç.Dr. Elif TOPRAK

8 1ULUSLARARASI L fik LER KURAMLARI-II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Entegrasyon kavram n tan mlayabilecek, Fonksiyonalizm ve neofonksiyonalizmin temel varsay mlar n aç klayabilecek, Liberal kurumsalc teorilerin entegrasyon çal flmalar na katk lar n ay rt edebilecek, Neofonksiyonalizm ve hükûmetleraras iflbirli i teorileri aras ndaki tart flmay de erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Entegrasyon Fonksiyonalizm Neofonksiyonalizm Hükûmetleraras c l k Liberal Kurumsalc l k çindekiler Uluslararas liflkiler Kuramlar -II Entegrasyon Teorileri G R fi FONKS YONAL ZM ( filevselc L K) NEOFONKS YONAL ZM (YEN filevselc L K) NEOFONKS YONAL ZM ZLEYEN NEOL BERAL TEOR LER NEOFONKS YONAL ZM VE HÜKÛMETLERARASI fib RL TEOR LER ARASINDAK TARTIfiMA

9 Entegrasyon Teorileri G R fi Uluslararas iliflkilerde aktörler aras nda iflbirli ine s kl kla rastland anlay fl n savunan liberal teori ve yaklafl mlar, realist görüfllerle karfl laflt r ld nda iflbirli inin özellikleri, hangi alanlarda mümkün olabildi i ve aktörlerin iflbirli ine gitme nedenleri üzerine farkl argümanlar dikkatimizi çeker. Uluslararas sistemin temel aktörleri olan devletler aras ndaki iliflkiler ve iflbirlikleri, onlar politikalar n ve siyasi arenadaki davran fllar n daha fazla uyumlaflt rma tercihine yönlendirebilir. Entegrasyon (bütünleflme) politikalar yla uluslararas iliflkilerde devletler d fl ndaki uluslararas aktörlerin say s artm fl, pek çok bölgesel ve küresel örgüt oluflmufltur. Entegrasyon kavram akademik olarak çal fl ld nda, üzerinde en çok durulan örnek Avrupa Birli i dir. Avrupa entegrasyonunu aç klama ve gelece i konusunda yorumlar yapabilme çabalar, farkl teorilerin geliflmesine yol açm flt r. Genel olarak bu çal flmalar, ekonomi ve siyaset alanlar ndaki entegrasyonun ayr ele al nmas gerekti ini göstermektedir. Tek bir teorik çerçevede tüm süreci aç klaman n zorluklar bu ünite okundu unda anlafl lacakt r. Avrupa özelinde entegrasyon kavram, federal düflüncelerle do mufltur. kinci Dünya Savafl sonras nda savafl n engellenmesi ve bar fl n sürdürülebilirli i için kurulacak bir federal düzenin, Avrupa n n gelece i için sa lam temeller oluflturaca düflünülmüfltür. Bu dönemde geliflen bir di er teori ise fonksiyonalizmdir (ifllevselcilik) y l nda, Avrupa Toplulu unun kurucular olan Robert Schuman ve Jean Monnet taraf ndan önerilen Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu u ile Frans z ve Alman kömür çelik üretimi ortak ve ulusüstü (supranasyonel) bir idarenin yönetimine verilmifltir. Ortak ç karlar n vurgulanmas yla bafllat lan bu entegrasyon süreciyle, sektörel iflbirlikleri Topluluklarda hayat bulmufltur. Avrupa Federasyonu düflüncesi hayata geçirilememifl olsa da Avrupa entegrasyonu siyaset bilimcilerin kuramsal (teorik) çal flmalar yla desteklenmifltir. Entegrasyon kavram bütünleflme ve uyum anlam nda kullan lmaktad r. Uluslararas iliflkilerde entegrasyon, birimlerin birbiriyle uyumu, bütünleflmesi, ortak siyasi otorite ve idare alt nda ortak politikalar n gelifltirilerek uygulanmas olarak tan mlanabilir. Aktörler aras nda iktisadi iliflkilerin artmas ve karfl l kl ba ml l n yo unlaflmas sonucunda, devletlerin ulusal ekonomileri bölgesel ekonomik bütünleflmeye daha aç k hâle gelmektedir. Bu iliflkilerin kurumsallaflmas ise baz yazarlara göre önüne geçilemez flekilde devletleri siyasi bütünleflmeye yönlendirmektedir. Ancak bu ulusüstü (supranasyonel) yaklafl m ve beklenti, devletlerin egemenliklerinden vazgeçmeyecekleri ve siyasi entegrasyona destek vermeyecek- Avrupa Birli i nin kurucular : Jean Monnet ve Robert Schuman Jean Monnet ( ) Robert Schuman ( ) Monnet Yöntemi olarak bilinen stratejiye göre, ekonomi alan nda bafllayan fonksiyonel iflbirlikleri, ortak ç karlar n oluflturdu u birlik inanc yla fiziksel ve zihinsel s n rlar ortadan kald racakt.

10 4 Uluslararas liflkiler Kuramlar -II leri argüman yla elefltirilmektedir. Entegrasyon kavram farkl teori ve yaklafl mlar taraf ndan incelenirken, egemenli in hangi noktaya kadar merkezî bir otoriteye devredilebilece i ve bunun hangi durumlarda devletlerin ç karlar ile örtüfltü ü sorgulanmaktad r. Bu ünitede entegrasyon teorilerinden fonksiyonalizm (ifllevselcilik), neofonksiyonalizm (yeni ifllevselcilik), hükûmetleraras iflbirli i (intergovernmentalism), neofonksiyonalizm ve hükûmetleraras c l a yak n duran farkl liberal kurumsalc teorilerin varsay mlar ele al nmaktad r. Entegrasyon teorilerinin geliflimi incelenirken, realist ve rasyonel yaklafl mlar n, ulusüstü bütünleflme konusuna getirdikleri elefltiriler sunulmaktad r. FONKS YONAL ZM ( filevselc L K) Uluslararas iliflkilerde devletler aras iflbirli i ve entegrasyon, özellikle kinci Dünya Savafl sonras nda, bar fl n sa lanabilmesi ve korunabilmesi düflüncesi ile entellektüellerin üzerinde çal flt klar ve teoriler gelifltirdikleri bir konu olmufltur. Neofonksiyonalist teoriye de temel oluflturan fonksiyonalizm, uluslararas entegrasyon teorileri içinde temel bir yere sahiptir. Zira uluslararas örgütler ile ilgili çal flmalarda, bar flç l uluslararas iliflkiler ve iflbirli inin önemi üzerinde durarak önemli bir referans noktas olmufltur. kinci Dünya Savafl n n yol açt y k m sonras nda, devlet adamlar ve akademisyenler, yönetim seviyeleri ve bunlar n fonksiyonlar üzerinde durarak, ulus devlet anlaflmalar üzerine kurulu bir idarenin ne derece etkin ve bar flç l olaca n sorgulam fllard r. Ayn dönem, Birleflmifl Milletlerin flekillendi i ve uluslararas bar fl n sa lanmas konusunda çözüm oluflturaca düflüncesinin güçlü oldu u idealist yaklafl mlar n filizlendi i bir dönemdir. Fonksiyonalist ak m n baflta gelen temsilcilerinden David Mitrany, özellikle 1940 l y llar n s k nt - l siyasi atmosferinde, çat flmalar n nas l sona erdirilebilece i konusu üzerinde durmufltur. Bu noktada ideal bir uluslararas toplumun temel fonksiyonlar n n neler olmas gerekti ini sorgulam flt r. Bireyin ihtiyaçlar na öncelik tan yan bu yaklafl m, uluslararas iliflkilerde devletleri temel aktörler olarak kabul etmek yerine, kendilerine verilen fonksiyonlar yerine getirmeleri beklenen kurumlar temel almakta ve incelemektedir (Rosamond, 2000: 31-32). Bu varsay m ndan dolay, Mitrany nin yaklafl m nda teknokrat bir özellik bulunmaktad r. Çünkü kurumlar n belli alanlarda uzmanlaflm fl teknik kiflilerden olufltu u ve ilgili alanlarda görevlerini yerine getirdi i anlay fl n savunmaktad r. Fonksiyonalizmin varsay m ve öngörülerine göre, uluslararas örgütlerin kurulmas ile bireylerin ba l l klar devletler yerine bu kurumlara yönelecek ve uluslararas sorunlar n yaflanmas olas l da bu flekilde azalacakt. Dolay s yla yönetim konusuna rasyonel ve teknokrat bir yaklafl mla e ilinmesi, çal flan bir bar fl sisteminin temelini oluflturacakt. Devletlerin temel amac n n, insanlar n ihtiyaçlar n gidermek ve refah seviyelerini yükseltmek oldu una inanan Mitrany, politikalar ideolojilerin de il, rasyonel ve teknokrat bak fl aç lar n n flekillendirmesi gerekti ini savunuyordu. Fonksiyonalist görüflün flekillendi i bu dönem, ayn zamanda kapitalist ve komünist ideolojilerin çat flmas na dayal olan So uk Savafl ortam n n olufltu u y llard. Fonksiyonalizmin Temel Kavramlar David Mitrany e göre, çeflitli fonksiyonlar (ifllevler) için teflkilatlanm fl olan uluslararas örgütler, insanlar n ihtiyaçlar n n önceliklerine göre yap lanmal yd. Ayr ca bu yap lanma esnek de olmal yd, çünkü faaliyetlerin koflullar n gerektirdi i flekilde seçilebilmesi ve ayr ayr organize edilebilmesi önemliydi. Böylelikle örgütsel

11 1. Ünite - Entegrasyon Teorileri 5 yap lar ve yönetim biçimleri, fonksiyonlar na göre birbirinden farkl l k göstererek, sonuçta bir a (network) oluflturacakt. Bu görüflteki düflünürlerin temel beklentisi, örgütlerin iliflkileri düzenlemesi ve insanlar n ihtiyaçlar n n giderilmesiyle söz konusu örgütlere olan ba l l n, inanc n artaca ve farkl alanlarda da benzer iflbirliklerine yol açacak olmalar yd (Ar, 2002: 448). Kurumlar fayda sa lad kça, bireylerin devlete olan ba l l klar yan s ra ilgili kuruma da ba l l k hissetmeleri öngörülüyordu. Ayr ca uluslararas sistemde oluflan uluslararas örgütler a, devletler ve toplumlar aras ndaki karfl l kl ba ml l pekifltirecekti. Uluslararas aktörler aras nda iliflkilerin artmas ve birbirlerinden daha fazla etkilenmeleri yoluyla geliflen bu ba ml l k, daha fazla iflbirli ine yol açarak bar fl n devam n sa layacakt. Fonksiyonalizmin varsay mlar, ulusal ç karlardan ar nm fl ve ortak amac entegrasyonu sa lamak olan teknokratlar n çal flma prensiplerinin (Avrupa Birli inde Komisyon un oluflumu gibi) flekillenmesinde etkili olmufltur. Topluluklar ve sonras nda Birlik çerçevesinde uzun vadede bir siyasi birli in oluflumu, ekonomik entegrasyon hedeflerinin sonras na b rak lm flt r. Avrupa Topluluklar n n merkezî siyasi bir otoriteye kavuflmas için entegrasyon sürecinin siyasileflmesi gerekti i ve bunun da ön flartlar oldu u tart fl lm flt r. Bu gerekli koflullar neofonksiyonalist kuram incelemifltir. Bunlara örnek olarak pluralist (ço ulcu) siyasi yap lar, elitler aras nda iflbirli i, devletler aras nda artan iletiflim ve etkileflim say labilir. Bu tart flmalar sonucunda ise Avrupa modeli entegrasyon kavram ortaya ç km flt r. Fonksiyonalizm bir entegrasyon teorisi midir? Tart fl n z. NEOFONKS YONAL ZM (YEN filevselc L K) Avrupa Topluluklar n n örgütlenmesine özellikle 1950 ve 1960 l y llarda en iyi aç klamalar getiren neofonksiyonalist teori olmufltur. Uzmanlar n, siyasi olmayan teknik konularda iflbirli i amac yla kurduklar fonksiyonel örgütlerin, farkl alanlarda da iflbirli ini tetiklemeleri olarak özetlenebilecek spill-over kavram, teorinin temeli olup, mant n fonksiyonalizmden alm flt r. Neofonksiyonalizme göre entegrasyon, yay larak geniflleyen ve üç ad m ile tan mlanan dinamik bir süreçtir. Bu ad mlar s ras yla fonksiyonel (teknik) spill-over, siyasi spill-over ve ifllenmifl (cultivated) spill-over d r. Fonksiyonel spill-over a göre, modern endüstriyel ekonominin de iflik sektörleri karfl l kl birbirine ba ml olup, alanlar n birindeki entegrasyona yönelik aktivitelerin baflar l olabilmesi için di er alanlarda da benzer ortakl klar gerekmektedir. Örne in gümrük birli i gibi ekonomik ve ticari alanlarda entegrasyon için ulaflt rma, çevre gibi ilgili alanlarda da ortak karar süreçleri ve uygulamalar n olmas gerekir. Siyasi spill-over ise bu bütünleflmenin siyasi ve ideolojik nedenlerle politikalar n iliflkilendirilmesiyle oluflmas d r. Beklentilerin, de erlerin de iflti i ve ulusüstü (supranasyonel) ç karlar n olufltu u bir ad md r. fllenmifl (cultivated) spill-over ise devletlerin ortak politikalara ulaflmada zorluk çektiklerinde karfl l kl imtiyazlarla ortak de er ve ç karlarda buluflmaya çal flmalar anlam na gelmektedir. Bu noktada, Komisyon gibi ulusüstü aktörler entegrasyonu ilerletir (Burley ve Mattli: 55-56, Cini: 85). Avrupa Birli i örne ine bak ld nda, genellikle Birli in kurumlar (özellikle entegrasyonun lokomotifi olma rolünü tafl yan Komisyon) bu buluflmaya arac l k etmektedir. AB üyelerinin anlaflmazl klarda veto hakk na yönelmeleri, ikili ve çoklu görüflmelerle engellenmeye çal fl lmaktad r. Bu flekilde merkezî kurumlar n da bu sürecin sonunda daha fazla güç kazand klar belirtilmektedir. 1 SIRA S ZDE Spill-over: Bir alanda bafllayan entegrasyonun (bütünleflmenin) ilgili di er (komflu)alanlara da tafl nmas (yay lmas ) anlam ndad r.

12 6 Uluslararas liflkiler Kuramlar -II Neofonksiyonalizmin temel kavramlar : (1) Spillover etkisi (2) Elit sosyalizasyonu (3) Supranasyonel ç kar gruplar d r. fiekil 1.1 Avrupa Topluluklar, Roma Anlaflmas mza Töreni (25.Mart.1957) Neofonksiyonalizmin temel konusu, ulus devletlerin neden ve nas l tamamen egemen (sovereign) olmaktan vazgeçerek, kendi iradeleriyle komflular yla bütünleflme tercihinde bulunduklar d r. Neofonksiyonalizmin aç klad bu süreçte, siyasi aktörler beklentilerini ulusal otoriteler yerine, kurumlar ulus devletlerin de üzerinde olan yeni merkezlere yöneltmektedirler. Neofonksiyonalizmin Temel Varsay mlar Neofonksiyonalizm, Avrupa Topluluklar n n temel stratejisi olan, iflbirli inin ulusal ç karlarla daha az çeliflti i düflünülen ekonomi alan nda teflvik edilmesi, yarat lan idari organlar arac l ile entegrasyonun ilerletilmesi ve ulusal ç karlar n buna engel olmas n n önlenmesi fleklindeki yaklafl m tafl r. Buradaki öngörü, ekonomide entegrasyonun sa lanmas ve ad m ad m siyasi entegrasyonun onu takip etmesi düflüncesine dayanmaktad r. Çünkü ekonomik entegrasyon daha fazla örgütlenmeyi gerektirerek sonuç olarak siyasi entegrasyonu da beraberinde getirecektir. Böylelikle örgütler a ile birbirine ba l ve yeni kimlik ile ortak daha fazla ç kar ve de ere sahip olan Avrupa da bar fl sürecektir. kinci bir varsay ma göre, ulusüstü siyasi yap lar kurabilmenin yolu, Mitrany nin önerdi i gibi teknokrasinin otomatik iflleyifliyle mümkün olmay p; kendi amaçlar n gerçeklefltirmeye çal flan bilinçli aktörlerin davran fllar nda sakl d r. Söz konusu aktörler; hem devletüstü hem de devlet yap s nda yer alan ç kar gruplar, siyasi partiler ve ulusüstü bölgesel kurumlard r. Bu kurumlar ç kar gruplar n n geliflimini destekleyerek ve teknokratlarla aralar nda iletiflim kurarak entegrasyonu özendirirler. Neofonksiyonalist teoriye göre, hükûmetlerin görevi bu aflamada daha çok tepkisel olup, devlet içi ya da devletüstü bask lar ve talepleri dengelemektir (Burley ve Mattli: 53-55). Neofonksiyonalizm, özellikle Avrupa Birli i (AB) çal flmalar na temel oluflturan bir yaklafl md r. Ernst Haas ve Leon Lindberg bu kuram n öncülerindendir. Spill-over kavram n n isim babas Haas t r. Haas, Mitrany i güç kavram - n yeterince ele almam fl olmakla elefltirmifltir. Bu elefltiride gücün, refah kavram ndan ayr düflünülemeyece ini belirtmifltir. Haas a göre güç, refaha ulaflabilmek için kullan lan tüm araçlar tem- Kaynak: sil etmektedir. Fonksiyonu belirlenmifl olan uluslararas örgütlerin, hem refah hem de entegrasyonu sa layaca n öne sürmüfltür (Dougherty and Pfaltzgraff, 1990: 438). Söz konusu örgütlerin görev alanlar n n genifllemesi ile güç ve yetkilerinin de artaca n ve bir ö renme süreci sonunda güç odakl hükûmet aktivitelerinin refah odakl davran fllara dönüflece ini aç klam flt r. Elitlerin fayda sa layacaklar n düflünerek destek verdikleri ulusüstü örgütlerde, belli alanlarda yaflanan entegrasyonun avantajlar, di er alanlarda da ayn tecrübeyi teflvik edecektir (Haas, 1964: 495) y l nda imzalanan Birleflme Anlaflmas (Merger Treaty) ile Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu u, Avrupa Ekonomik Toplulu u ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu unun birlefltirilmesi ve Topluluklar n tek bir Komisyon ve Konsey ile yönetilmesi fikrinin hayata geçirilmesi, spillover kavram n n baflar l bir uygulamas olarak görülmüfltür. Haas güç kavram n ele elm flt r ancak siyasi entegrasyona otomatik bir geçifli varsayarak, etkilerini kü-

13 1. Ünite - Entegrasyon Teorileri 7 çümsemifltir li y llarda entegrasyonun derinleflmesinde yaflanan sanc lar teorinin zay flamas na yol açm flt r. Ancak dikkat edilirse bu küresel kriz döneminde dahi Topluluk da lmam fl, hatta yeni üyeler kabul etmifltir. Di er yandan, Toplulu un çeliflen ulusal ç karlar nedeniyle krizler yaflamas, entegrasyon sürecini hükûmetleraras iflbirli inin kurumsallaflmas olarak okuyan teorisyenlerin çal flmalar n desteklemifltir. Haas n 1958 y l nda yapt siyasi entegrasyon tan m : Siyasi entegrasyon, ulusal siyasi aktörlerin ba l l k, beklenti ve siyasi aktivitelerini yeni bir merkeze yönlendirmeye/kayd rmaya ikna olduklar bir süreçtir. Bu yeni merkezin kurumlar n n ulusüstü yetkiye sahip olmalar veya bunu talep etmeleri gerekir. Siyasi entegrasyon sürecinin sonucunda, ulusüstü yeni bir siyasi topluluk oluflur (Cini: 84). Entegrasyon kavram n n pluralist (ço ulcu) özellik tafl mas, sürecin aktörlerin (birey ve gruplar n) davran fllar na ba l olmas ndan kaynaklanmaktad r. Aktörler yeni devletüstü karar vericileri tan maya bafllarken, ayn zamanda bu yap lar etkileyecektir. Bunun sonucu olarak ise Avrupa çap nda ç kar gruplar oluflacakt r. Bu süreç, bölgesel kurumlar n ilgili gruplara do rudan ulaflabilmelerini gerektirmektedir. Dolay s yla hükûmetler ve bürokrasiler yerine ç kar gruplar aras nda da diyalo un yer alabilece i ve geleneksel devletleraras diplomasi ve iletiflimden farkl bir mekanizma ön plana ç kmaktad r (Rosamond: 56). Entegrasyonu tetikleyecek böyle bir mekanizma Ernst Haas a göre daha çok materyal ihtiyaçlar n ve refah n sa lanmas na yönelik ç karlar temel alacakt r (Nelsen ve Stubb, 1998: 142). Hem devlet adamlar hem de farkl ç kar gruplar entegrasyonu, kendileri için fayda ve avantajlar söz konusu oldu u takdirde desteklemekte ve ulusüstü araçlar kullanmay tercih etmektedir. Haas n ço ulcu tezine göre siyasi bir toplulu un oluflabilmesi için seçkinlerin beklenti, ideoloji ve davran fllar n n, merkezî sembol ve kurumlara yöneltilmesi gerekir. Bu çerçevede incelendi inde teknokrasi, hükûmetlerin artarak yay lan yönetimsel ifllevler a hâline gelmeleridir. Haas, ideolojilerin hâlen var olduklar n ancak ekonomi, güvenlik, savunma gibi alanlarda de il; sosyokültürel, dinî, etnik, e itim ile ilgili konu ve politikalarda kendilerini daha çok hissettirdi ini savunuyordu. Haas entegrasyonun dinami ini meflhur spillover kavram ile anlatm flt r. Türkçede; taflma, tafl nma veya yay lma diyebilece imiz spill-over etkisi, ekonomik sektörlerden birindeki entegrasyonun derinleflmesiyle, baflka sektörlere de bu etkinin yans mas sonucunda daha fazla bütünleflmeye yol açmas demektir. Devletlerin entegrasyon süreciyle birlikte ortak politikalar uygulamalar, kararlar n ba lay c kabul ettikleri ulusüstü otoritelere yetkilerinin bir k sm n devrederek ortak ve merkezî yönetim mekanizmalar oluflturmalar Avrupa aç s ndan yetkinin bölgesel merkeze toplanmas yönünde etki etmifltir. Spill-over sürecinin gerçekleflmesi, ulusal ve uluslararas seviyede ço ulcu (pluralist) yap lar n yer al p almad na ve entegrasyonun derinli ine ba l olarak de iflmektedir. Haas, bölgesel entegrasyonu haz rlayan flartlar aras nda liberal ço ulcu toplumsal yap y ön s raya fiekil 1.2 Ernst B. HAAS ( ) D KKAT Kaynak:

14 8 Uluslararas liflkiler Kuramlar -II koymufl, bu toplumlar n entegrasyona yönelik iflbirli ine daha aç k ve haz r olduklar n vurgulam flt r. Ancak Haas, kendisine yöneltilen elefltirilerin fl nda, söz konusu yay lman n (spill-over etkisinin) ve etkileflimin gerçekleflebilmesi için, bir yüksek otorite taraf ndan iflbirli ine yön verilmesi, koordinasyon sa lanmas gerekti ini de anlam flt r. Baflar s z entegrasyon giriflimlerinde böyle bir merkezi otoritenin eksikli inin temel neden oldu unu vurgulam flt r. Ayr ca spill-over etkisinin entegrasyonu yayma potansiyeli, sektörden sektöre de de iflmektedir. flbirli inin sonuçlar ve avantajlar fonksiyonel (ifllevsel) oldu u takdirde, günlük hayatta bireylerin do rudan hissedebilecekleri etkiler, faydalar yaratmas durumunda daha etkili oldu u görülmüfltür. Devletlerin d fl politika, savunma gibi stratejik konularda devlet egemenliklerini korumak istedikleri ve ortak politikalar n gelifltirilmesinin bu alanlarda daha zor oldu u Avrupa Birli i örne inde yaflanmaktad r (Haas: 456-8). fiekil 1.3 Neofonksiyonalizm, entegrasyonu aç klarken, üzerinde durdu- Avrupa Birli i Bayra : u bir di er konu, ulusal ve Günümüzde Avrupa Birli i kimli i, üye ulusüstü aktörlerin siyasi bask unsurlar olarak entegrasyonun de- devletlerin halklar nda oluflturulmaya çal fl lan aidiyet duygusu rinleflmesinde tafl d klar roldür. aç s ndan önemli bir Ortak karar verme süreçleri üzerinde çal flan L. Lindberg, siyasi en- semboldür. Avrupa Topluluklar, 1991 Maastricht Anlaflmas yla tegrasyonu bir süreç olarak ele alm flt r. Bu süreci, sonunda bir siya- Avrupa Birli i ad n alm flt r. si topluluk oluflturma hedefi olmaks z n, aktörlerin ortak kararlar Kaynak: almalar veya karar verme süreçlerini merkezî organlara devretmeleri, dolay s yla siyasi aktörlerin beklenti ve davran fllar n yeni bir merkeze kayd rmalar konusunda ikna olmalar fleklinde tan mlam flt r (Lindberg, 1998: 149). Entegrasyonu bir durum de il, bir süreç olarak ele alan Haas ve Lindberg, bu sürecin özellikle aktörlerin ortak ç karlar nas l alg lad klar n n üzerine kurulu oldu unu belirtmifllerdir. Ç karlar n ortak alg land noktalarda entegrasyon mümkün olabilecek ve ç karlar sadece ulusal de il, bölgesel olarak da tan mlanmaya devam edebilecektir. Lindberg, siyasi entegrasyonu incelerken Haas a göre daha temkinli davranm flt r. Devletlerin üstünde, ortak yeni bir siyasi yap n n oluflaca iddias yerine, ortak karar mekanizmalar n n iflleyifli ve siyasi aktörlerin iflbirli ine yönelik davran fllar üzerinde yo unlaflm flt r (Lindberg, 1963: 6-7). Herhangi bir siyasi süreci incelerken grup davran fllar na dikkat edilmesi gerekti ini belirten Lindberg, uluslararas örgütlerin bireylere/gruplara do rudan ulaflamamalar nedeniyle ekonomik entegrasyondan sonra siyasi entegrasyonun gerçeklefltirilemedi i ve örgütlerin hükûmetleraras iflbirli i için ortam oluflturmaktan öteye gidemedikleri yorumunu yapm flt r. Entegrasyonu destekleyen fikir önderleri ve elitlerin rolü üzerinde dururken, etkin liderlik ve bireysel baflar lar n önemini de ön plana ç karan Lindberg, entegrasyonun üye devletler istemedikçe bir dinamik kazanamayaca n aç kça belirtmifltir. Bu teori, zaman içerisinde, özellikle Avrupa Birli i geliflmeleri ile tecrübe edildikçe yarat c flekilde uyarlanm flt r (Rosamond: 64). Bu de iflikliklerden biri, Lindberg in özellikle üzerinde durdu u, artan entegrasyonun bütünleflme h z n yavafllatabilmesi durumudur. Bu varsay ma göre entegrasyondaki ilerlemeler, devletler aras nda ortak konu ve sorunlar n say s n artt rarak, siyasi uzlaflmazl klara yol açabilir ve sürecin ivmesini ters yönde etkileyebilir. Bu endiflelerle ve teoriyi yaflatmak

15 1. Ünite - Entegrasyon Teorileri 9 ad na, Lindberg ve Scheingold spill-back kavram n formüle ederek 1960 l y llarda Avrupa da entegrasyonun yaflad s k nt ve gerilemeleri bu yeni varsay mlar yla aç klamaya çal flm fllard r. Avrupa Birli i nin tarihi incelendi inde, 1960 l y llar n özellikle Frans z lider de Gaulle nedeniyle milliyetçili in etkisinde kald ve 1950 li y llardaki entegrasyon h z n n kaybedildi i görülür. Bu durumu aç klayamayan neofonksiyonalist kuram, entegrasyonu supranasyonel (ulusüstü) dinamiklerle de il, hükümetlere ba l bir iflbirli i süreci olarak gören hükûmetleraras entegrasyon yaklafl m karfl s nda aray fllara girmifltir. Neofonksiyonalizmin AB de yaflam bulan kavramlar na bakarsak, öncelikle teorinin sektörel anlay fl karfl m za ç kar. Çünkü sektörel iflbirli i Topluluklarda yaflam bulmufl, daha sonra Topluluklar AB çat s alt nda birlefltirilmifltir. Topluluk metodu ad verilen karar verme mekanizmas da yine AB kurumlar n n iflleyiflidir. Bu metot, Topluluk politikalar n n yürütülmesinden sorumlu Komisyon ve ulusal görüfllerin temsil edildi i Bakanlar Konseyi aras nda diyalog gerektiren bir mekanizmad r. Bu denklemdeki di er kurumlar da yine ç kar gruplar n n ve partilerin neofonksiyonalizmde anlat ld gibi karfl l kl iletiflimiyle ifllemektedir. Ekonomide baflar l olan entegrasyon neofonksiyonalistler aç s ndan umut verici olmufltur. Gümrük birli ine giden yolda baflar l ad mlar at labiliyor olmas da teoriyi desteklemifltir. Üye devletler entegrasyonu h zland rmak için Birli in ulusüstü organlar ndan Komisyon a ekonomik entegrasyonda koordinasyon yetkisi vermifltir (Pentland, 1973: ). Bu yetki asl nda AT Kurucu Andlaflmas n n 202. maddesi ile Konsey dedir ancak özellikle ekonomik alanda devletler insiyatiflerini ulusüstü mekanizmalar lehinde kullanabilmektedir. Komisyon, anlaflmalarda belirtilen durumlarda karar yetkisi kullanabildi i gibi, Konsey in yetki devrine istinaden de yetki kullanabilmektedir. Komisyon un ana görevi (AET Kurucu Andlaflmas Madde 155), Ortak Pazar n oluflmas n, sa l kl ifllemesini ve geliflmesini sa lamak olarak belirlenmifltir. Ancak görev alanlar na ba l olarak Komisyon un yetkileri önemli farkl l klar gösterebilmektedir, örne in Gümrük Birli i nin sa lanmas nda genifl yetkilere sahipken, üye devletlerin ekonomi politikalar n n yak nlaflt r lmas konusunda daha s n rl yetkilerle donat lm flt r (Genç, 1993: 92-93). Neofonksiyonalist teori, bölgesel temellere dayal d r. Haas, AT nin dünyan n baflka bölgelerinde de uygulan p, model al n p al namayaca n incelerken, entegrasyonun gerçekleflebilmesi için flu temel koflullar ortaya koymufltur: 1. Pluralist sosyal yap lar n varl (ç kar gruplar ; siyasi partiler; ticaret odalar ; birbirleriyle rekabet içerisinde olan elit gruplar n varl gibi) (Haas, 1964: 476-7) 2. Yeterli ekonomik ve endüstriyel geliflmifllik seviyesinde olunmas (uluslararas ticaret ve finansta önemli yer sahibi olmak) 3. Kat l mc lar aras nda ortak ideolojik yaklafl mlar n bulunmas 4. Parlamenter demokrasinin varl (Haas, 1998: 143). Bu koflullar Avrupa örne inde bulunmaktayd. Evrensel bir entegrasyonun, örne in Birleflmifl Milletler arac l ile sa lanmas n ise Haas oldukça zay f bir olas - l k olarak görüyordu. Çünkü bütünleflme için gerekli kriterleri her bir kat l mc n n sa lamas zordu. Haas, dünyan n baflka bölgelerinde bu derece baflar l bir entegrasyonu mümkün bulmam flt r. D KKAT Charles de Gaulle ( ) Entegrasyon sadece Avrupa da uygulanabilecek bir süreç midir? Tart fl n z. 2 SIRA S ZDE

16 10 Uluslararas liflkiler Kuramlar -II Neofonksiyonalizmin, entegrasyonun ileri aflamalar n, devletler sisteminin çözülmesi, hatta uluslararas sistemin yerini devletüstü/ulusüstü otoritelere b rakmas fleklinde yorumlayan varsay m çok elefltirilmifltir. Ancak küreselleflmenin etkileri, toplumlar n yo un iletiflim ve etkileflimleri dikkate al nd nda, ortak kurallarla yönetilen alanlar n (rejimlerin) say s ndaki art fla bak ld nda neofonksiyonalist yaklafl m n, neoliberal teoriler taraf ndan izlendi i de görülmektedir. Zaman zaman, AB geliflmelerini aç klamakta güçlük çeken teori, revizyonlarla tekrar gündeme gelmifl ve üzerindeki akademik ilgiyi korumufltur. Günümüzdeki kurumsalc yaklafl mlar aç s ndan önemli bir yeri bulunmaktad r. NTERNET Avrupa Birli i sitesi için: ; T.C. Avrupa Birli i Bakanl websitesi için adreslerine bak n z. NEOFONKS YONAL ZM ZLEYEN NEOL BERAL TEOR LER Neofonksiyonalizm, Haas taraf ndan karfl l kl ba ml l k teorisine miras b rak lm flt r (Tranholm-Mikkelsen: 10). Haas teorisini âdeta terk etmifltir: 1975 y l nda, teorinin eski ve demode oldu una iliflkin yapt aç klaman n ard ndan, baflka neofonksiyonalist araflt rmac lar da karfl l kl ba ml l k ve rejim teorilerine kaym fllard r. Ancak neofonksiyonalizm Uluslararas liflkiler alan ndan ve özellikle teoriler aras ndan silinmemifl ve etkisini sürdürmüfltür (Nelsen ve Stubb, 2003: 152). Karfl l kl ba ml l k yaklafl m n n öncülerinden olan neoliberal kurumsalc - lar aras nda an lan Robert Keohane ve Joseph Nye ise inceledikleri örgütsel yap - larda artan iliflkiler, koalisyonlar, elit sosyalizasyonu ve etkileflimi sonucunda, bölgesel gruplar n olufltu unu ve bunlar n da uluslararas sistemde tan narak etkilerini yayd klar n belirtmifllerdir. Bu flekilde ulusüstü (supranasyonel) yap larla sonuçlanan örgütlenmeler mümkün olabilmektedir. Nye, neofonksiyonalist teoriyi gözden geçiren yedi süreç mekanizmas n n üzerinde durarak afla daki kavramlar gelifltirmifltir: 1. Kurumlar n görevlerinin, fonksiyonel ba lant lar n n veya spill-over kavram n n otomatik olmad ve sürecin faydalar azald takdirde, geriye dönük de iflleyebilece i bir mekanizma (spill-back kavram ), 2. Artan karfl l kl iliflkilerin, iletiflimin siyasi aktörleri söz konusu iliflkileri ulusal zeminde yönetmeye de yönlendirebilece i bir mekanizma, 3. Koalisyonlar n daha çok birbiriyle ilgili konular üzerinde kurulabildi i ve kamu deste i al nd takdirde entegrasyonun gelifltirilebilece i bir mekanizma, 4. Elit sosyalizasyonunun, özellikle de hükûmet yetkililerinin sürece kat l mlar n n, kendi ülkelerindeki ulusal politikalara yabanc laflmalar na yol açabilece i bir mekanizma, 5. Bölgesel grup oluflumunun, ulusal ç kar gruplar na göre daha zay f kalarak entegrasyonu zay flatabilece i bir mekanizma, 6. deolojik yak nl n, entegrasyonu güçlendirebildi i gibi karfl t ulusal lider ve özel sektör gruplar n da güçlendirebilece i bir mekanizma, 7. D fl aktörlerin sürece kat l mlar n n, üye olmayan devletler ve di er uluslararas örgütlerin entegrasyonu ivmelendirdikleri bir mekanizma. Bu durumda Nye, yukar daki mekanizmalar n dikkate al nmas gerekti ini vurgulayarak neofonksiyonalizmin entegrasyonu sürekli yay lan ve siyasi bütünleflmeye kendili inden (otomatik) yol açan bir süreç olarak tan mlanmas yerine, siyasi

17 1. Ünite - Entegrasyon Teorileri 11 entegrasyonu daha gerçekçi bir zemine tafl m flt r li y llardan itibaren özellikle uluslararas ekonomide artan karfl l kl ba ml l k ve devletler d fl ndaki aktörlerin artan rolleri, liberal kurumsalc yaklafl mlar n uluslararas iliflkileri aç klay c gücünü artt rm flt r. Çal flmalar n Avrupa entegrasyonu ile s n rlamam fl olan Nye, döneminin supranasyonel geliflmeler aç s ndan zay f olmas nedeniyle, asl nda analizinde oldukça kötümser görünmektedir. Ortaya koydu u mekanizmalar n entegrasyon potansiyelini olumlu etkileyebilmeleri için ise afla daki dört koflulu belirlemifltir: 1. Üye devletlerin ekonomilerinde simetri, paralellik olmas, 2. Farkl üye devletlerdeki elitlerin ortak de erlere sahip bulunmalar, 3. Üye devletlerde ço ulcu toplumsal yap lar bulunmas, 4. Üye devletlerin iç ifllerindeki istikrardan kaynaklanan bütünleflmeyi, uygulama ve uyum kapasitelerinin bulunmas (Dougherty ve Pfaltzgraff: ) li y llarda Uluslararas liflkilerde ço ulcu (pluralist) liberal yaklafl mlar artm flt r. Transnasyonalizm, dünya toplumu yaklafl m, karfl l kl ba ml l k teorileri bunlardan baz lar d r. Geleneksel devlet merkezli anlay fllar da sorgulanmaya bafllam flt r. Bu yaklafl mlarla, uluslararas sistemin çok merkezli bir hâl ald ve farkl seviyelerde/düzlemde aktörlerin otonom/ba ms z hareket edebildikleri ortaya konmufltur (Ar : ). Ayr ca AB için yeni operasyonel kavramlar formüle edilmifltir. Örne in, bunlardan biri Donald Puchala n n AB yi uyum sistemi olarak adland rd yaklafl md r. Bu kavramsal çerçeveye göre AB kompleks bir yap d r ve ulus devletler temel yap tafllar d r ancak siyasi davran fllar çok düzlemli (yerel, ulusal, ulusüstü) bir ortamda gerçekleflir. Bu düzlemlerin etkinli- i ise alandan alana de iflir. Bu yaklafl m n öncesinde Lindberg ve Scheingold da Birli i bir siyasi sistem olarak kabul ettikleri bir çal flma yapm flt r. Bu çal flmalar takip eden çok düzlemli yönetiflim (multi level governance) literatürüne zemin oluflturmufltur. Bu noktada cevap bulunmak istenen temel soru AB deki de iflimin nas l aç klanaca olup, David Easton n sistem teorisi temel al nm flt r. De iflim; sistem d fl faktörler olan talep, sisteme destek, ulusal ve ulusüstü liderlik ve iç faktörler olan sisteme ait fonksiyonlar, kurumsal kapasite (ulusüstü karar verme mekanizmalar, kural ve normlar) ile aç klanmaya çal fl lm flt r (Rosamond: 89-92). Bu kompleks süreç için Haas türbülans kavram n kullanm flt r. Çok say da aktörün farkl amaçlar bulunmakla beraber, aktörlerin birbirlerine ba ml olduklar konular n say s da fazlad r. Baz hedefler özellikle iflbirli ini gerektirmektedir. Dolay s yla söz konusu türbülans ortam, görüflmeleri ve pazarl klar yönlendirmektedir. Konular yerel, ulusal, bölgesel, küresel veya tüm düzlemlerle iliflkili olabilmektedir. AB nin bu durumla bafl etmeye çal flan bir sistem oldu unu belirtmesi, Haas çok düzlemli yönetiflim teorisyenlerinin öncüsü durumuna getirmektedir li y llarda genel olarak d fl faktörler uluslararas iliflkiler analizlerinde önem kazan rken entegrasyon karfl l kl ba ml l k çal flmalar n n bir parças olarak incelenmifltir. Karfl l kl ba ml l k çal flmalar nda belirleyici bir di er özellik de devletler d - fl nda geliflen toplumlar aras iliflkilerin dikkate al nmas d r. Ulusafl r /ulusötesi (transnasyonel) anlay fla göre, özel ve/veya tüzel aktörler aras ndaki s n rlar aflan etkileflimler, devletlerin hareket kabiliyetlerini etkilemektedir (Ar : 416). Dolay s yla, realizmin devlet merkezli anlay fl na rakip olarak baflka aktörlerin de devletler kadar önemli oldu u görüflü güçlenmifltir. Ulusal, uluslararas ve ulusüstü aktörlerin etkin oldu u bir arenada yerel-uluslararas ayr m yapmak çok zordur. Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye a göre uluslar, ulusal ç kar anlay fllar n, artan karfl l kl ba ml l n sonucunda gözden geçirmek durumunda kalm flt r. Zira ç karlar, baflkalar yla ortak hareket etme yönünde de iflmifltir li y llarda akademik e i- D KKAT

18 12 Uluslararas liflkiler Kuramlar -II lim, AB çal flmalar nda karfl l kl ba ml l k ve hükûmetleraras iflbirli i teorilerinin kullan lmas yönünde olmufltur l y llarda ulsulararas sistemde artmaya devam eden karfl l kl ba ml l k ve küreselleflme, aktörler aras ndaki etkileflimi ve iflbirliklerini önüne geçilemez bir konuma tafl m flt r. So uk Savafl n sona ermesinde yine bu etkileflimin büyük pay oldu u düflünülmektedir. SIRA S ZDE 3 Devletlerin entegrasyonu destekleyen ortak tercihleri nas l oluflmaktad r? NEOFONKS YONAL ZM VE HÜKÛMETLERARASI fib RL TEOR LER ARASINDAK TARTIfiMA Uluslararas liflkiler alan nda teorilerin geliflimine bak ld nda, her fleyi aç klayabilen tek bir teori olmad gibi baz kavramlar n oldukça farkl flekillerde ele al nd ve uluslararas olaylar, geliflmeleri aç klamak amac yla kullan ld dikkati çeker. Entegrasyon kavram, realistler ve idealistler (liberaller) aras nda çok tart fl lm flt r. Hükûmetleraras iflbirli i yaklafl m realizmin temel varsay mlar ndan çok etkilenmifltir. Ulus devletlerin ve uluslararas sistemdeki anarflinin temel al nd neoralizme göre; uluslararas kurumlar iflbirliklerini sa layarak istikrar sunarlar. AB de iyi kurumlaflm fl bir bölgesel örgüttür. Entegrasyonu, hükûmetleraras iflbirli i (intergovernmentalist theory) çerçevesinde aç klayan Stanley Hoffmann, 1960 l y llarda ve Andrew Moravcsik 1990 l y llarda; devletlerin kendi iradelerinin ve ulusçulu un entegrasyon üzerindeki s n rlay c etkilerini belirtmifllerdir. Bu aç dan bak ld nda, uluslararas arenada temel aktörler olan ulus devletler, kendi ulusal ç karlar na uydu u sürece, di er devletlerle iflbirli- ine giderler. Asl nda Moravcsik neoliberaller aras nda an lmaktad r ancak hem Hoffmann hem Moravcsik, neofonksiyonalizmi rasyonel bak fl aç s yla elefltirmifllerdir. Moravcsik in liberal hükûmetleraras kurumlaflma yaklafl m, hem realizm hem liberalizmden etkilenmifltir. Liberal veya rasyonel kurumsalc l k (institutionalism) çerçevesinde incelendi inde sistemde var olan güç da l m na ba l olarak devletlerin ç karlar do rultusunda kurumlar arac l yla iflbirli inin mümkün oldu u aç klanmaktad r. Ancak kurumlar da devletler taraf ndan flekillendirilen ortamlard r. Ulusüstü kurumlar ve elitler yerine temel vurgu ulus devletler ve yöneticileri üzerindedir. D KKAT fiekil 1.4 Teorileri yaflatan ve biçimlendiren, içinde bulunduklar ortamlar ve tart fl ld klar dönemin siyasi geliflmeleridir. Siyaset bilimci Cox un da belirtmifl oldu u gibi, teorileri zaman ve mekandan ba ms z düflünmek mümkün de ildir. Örne in; Frans z Cumhurbaflkan Charles de Gaulle, ngiltere nin üyelik baflvurusunu veto etti inde ve genifllemeye karfl bir tutum sergilendi inde, kararlar n ço unlu a göre de il, oy birli i ile al nmas üye devletler taraf ndan tercih edildikçe entegrasyonun hükûmetleraras iflbirli i teorisi ile aç klanmas daha rasyonel olmufltur. Hoffmann ve Moravcsik de dönemlerindeki AB geliflmelerine daha gerçekçi (realpolitik aç s ndan) yaklaflarak ulusüstü yaklafl mlar elefltirmifllerdir. (Risse-Kappen, 1996: 54). Alan S. MILWARD ( ) European Rescue of the Nation-State kitab n n yazar. Kaynak:

19 1. Ünite - Entegrasyon Teorileri 13 Alan Milward da neofonksiyonalizmi elefltiren yazarlar aras ndad r. Entegrasyon konusunda çal flan Karl Deutsch, Haas ve Lindberg i tarihi kabul edilemez flekilde basite indirgemifl ve yorumlam fl olmakla elefltirmifltir. Çünkü devletlerin kurdu u ve kontrol etti i Avrupa Topluluklar n n içinde, devletin zay flayan/azalan gücünden bahsetmenin yanl fl oldu una inanm flt r (Rosamond, 195). Asl nda AB nin ulus devleti zay flatmak bir yana, güçlendirdi ini savunmufltur. Birli in gelece inin, ulus devletlerin karar ve politikalar na dayal oldu unu belirtmifltir. Avrupa Topluluklar n n kurumsal yap s nda, entegrasyonun derinleflme ve genifllemesi aras ndaki gel-git daima etkisini göstermifltir. Üye devletler aras ndaki uyumu art rmaya yönelik politika ve çal flmalar n artt r lmas gerekti i üzerinde duran derinleflme yaklafl m karfl s nda, yeni üyelerin Avrupa Topluluklar na (daha sonraki ismiyle Avrupa Birli ine) kat lmas anlam na gelen geniflleme dinami i aras ndaki tercihler kurumsal yap y da etkilemifltir. Entegrasyonun derinleflmesi ve ulusüstü karakter kazanmas nda etkili olan Komisyon ile devletlerin kendi ç kar ve tercihlerinin daha etkili oldu u Konsey aras nda kurulmaya çal fl lan denge, neofonksiyonalizm ve hükûmetleraras iflbirli i yaklafl mlar aras ndaki tart flmay da yans tmaktad r. D KKAT Di er taraftan, Wayne Sandholtz gibi neofonksiyonalist yazarlar, 1980 li y llarda gelifltirilen ortak ekonomi politikalar n, özellikle Ortak Pazar sürecini entegrasyonun baflar s ve neofonksiyonalizmin öngördü ü ulusüstü ad mlar olarak de erlendirmektedir. Neofonksiyonalizmde ve hükûmetleraras yaklafl mda ortak olan ve günümüzde bir eksiklik olarak elefltirilen bir husus ise uluslararas iliflkilerin ve entegrasyonun d fl etkenlere ba l kal narak aç klanmaya çal fl lmas d r. Uluslararas sistem ve koflullar n n sabit kabul edilmesi, teorilerin de iflimi aç klama kapasitelerini s n rland rmaktad r (Risse-Kappen: 55). Neofonksiyonalizmde, ulusal ve uluslararas koflullar n etkisine aç k oldu u düflünülen fonksiyonel (sektörel) ve siyasi spill-over süreçlerinin kendi iç dinamiklerinin, fikirlerin, inançlar n rolünün göz ard edildi i düflünülmektedir. Bu elefltirinin sonucunda, günümüzde uluslararas iliflkilerde sosyal inflac yaklafl m n etkileri artmaktad r. Liberal kurumsalc l k, hükûmetleraras entegrasyon teorisinin devam m d r? Tart fl n z l y llarda, neofonksiyonalizm ve hükûmetleraras iflbirli i teorisi aras ndaki tart flma; sosyal inflac l k ve liberal rasyonel yaklafl m zeminine tafl nm flt r. nflac yaklafl m AB ye üyeli in kendisinin, üyelerin tercihlerini ve elitlerin ba l l klar - n etkiledi ini savunarak liberal hükûmetleraras iflbirli ini savunan Moravcsik in devlet merkezli yaklafl m n elefltirmektedir. Moravcsik, büyük kurumsal pazarl klar olarak adland rd Roma Anlaflmas, Tek Avrupa Senedi ve Maastricht Anlaflmas - n, üç ad mdan meydana gelen bir süreç fleklinde aç klamaktad r: 1 Üye devletler içindeki aktörlerin, gruplar n iflbirli i ile AB seviyesinde politikalar için tercihlerin oluflmas, 2 Oluflan tercihler fl nda devlet temsilcilerinin AB arenas nda pazarl k yapmalar, 3 Devletlerin iflbirli ine ba l l klar konusunda güvenilirliklerini en yüksek tutan kurumsal düzenlemeleri tercih etmeleri (Jupille ve Caporaso: 435). Moravcsik, AB tarihinin temel tafllar olan hükûmetleraras konferanslar ve anlaflma süreçlerini inceleyerek Birlik in ve kurumlar n n günlük iflleyifllerini gözden kaç rmakla elefltirilmektedir. 4 SIRA S ZDE