nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar ; Huzursuz Bacak Sendromu ve Uykuda Periyodik Hareket Bozuklu u

Transkript

1 Derleme / Review 95 nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar ; Huzursuz Bacak Sendromu ve Uykuda Periyodik Hareket Bozuklu u Sleep Disorders Behind the Complaint of Insomnia; Restless Legs Syndrome and Periodic Limb Movements Disorders of Sleep Derya Karadeniz KAYNAK stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal, Uyku Bozukluklar Merkezi, stanbul, Türkiye ÖZET Huzursuz bacak sendromu (HBS) ekstremitelerde özellikle de bacaklarda tarifi mümkün olmayan anormal bir duyum, bir çeflit dizestezi ile karakterize bir hastal kt r. Bu anormal duyum / dizestezi karfl konulmas mümkün olmayan hareket etme ihtiyac ve motor huzursuzlu a neden olur. Uykuda periyodik hareket bozuklu u (UPHB) ise uyku s ras nda periyodik olarak tekrarlayan, oldukça streotipik ayak, bacak ve/veya kol hareketleri ile flekillenen bir hastal kt r. HBS ve UPHB nun s kl kla birlikte görülüyor olmas ve HBS ile iliflkili hareketlerin, uykunun bafllamas ve derinleflmesi ile birlikte, UPHB nun karakteristik özelliklerine sahip, daha yayg n ve düzenli bir hal ald n n gösterilmesi bu iki hastal n, ortak bir santral sinir sistemi (SSS) bozuklu unun farkl iki klinik gösterimi oldu unu düflündürmektedir. Her iki hastal n prevalans da yaflla birlikte art fl gösterir ve uykusuzluk yak nmas n n en önemli nedenleridir. diyopatik olabilecekleri gibi di er medikal, nörolojik veya primer bir uyku bozuklu una efllik edebilirler. Patofizyolojileri tam ayd nlat lamam fl olmakla birlikte, SSS deki demir azl n n, uyku-uyan kl k durumuna ba l olarak A11 dopaminerjik sistemde de iflikli e yol açt bunun da spinal eksitabilite art fl na neden oldu u kabul edilmektedir Tedavide, baflta dopamin agonistleri olmak üzere, L- Dopa, antiepileptikler, benzodiazepinler veya opioidler kullan l r. (Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: ) Anahtar Kelimeler: Huzursuz bacak sendromu, uykuda periyodik hareket bozuklu u, insomni SUMMARY Restless Legs Syndrome (RLS) is characterized by an abnormal sensation in the extremities, especially in the legs, which is a type of disesthesia difficult to define. This abnormal sensation/ disesthesia compels an urge to move in order to relieve the sensation and causes motor restlessness. Periodic Limb Movement Disorder of Sleep (PLMD) is a disease characterized by prominent periodically repeating stereotypic movements of the feet, legs and/or arms during sleep. Because RLS and PLMD often accompany each other and with the sleep onset and deepening of sleep, movements related to RLS turn into a more regular and extensive form characteristics of PLMD, one may think that these are two clinical variation of a common central nervous system disorder. Prevalance of both disorders increases with the age and one of the most important causes of insomnia. They may be idiopathic but may also be involved in other medical, neurological, or primary sleep disorders. Although pathophsiology of these disorders are not fully understood, it has been suggested that CNS iron deficieny which cause of the changes in A11 dopaminergic system in turn result in spinal excitability in a state dependent manner. In the treatment, preferably dopamine agonists, L-Dopa, antiepileptics, benzodiazepines and opioids are being used. () Key words: Restless legs syndrome and periodic limb movements during sleep, insomnia Girifl Huzursuz bacak sendromu (HBS) ilk kez 1685'de Thomas Willis taraf ndan tan mlanm fl, ilk vaka bildirimi ise 1945 y l nda Ekbom taraf ndan yap lm flt r (1,2). HBS, ekstremitelerde özellikle de bacaklarda tarifi mümkün olmayan anormal bir duyum, bir çeflit dizestezi ile karakterize bir hastal kt r. Bu anormal duyum/dizestezi karfl konulmas mümkün olmayan hareket etme ihtiyac ve motor huzursuzlu a neden olur. Semptomlar n istirahat halinde ortaya ç kmas ve/veya artmas ve harekeket ile rahatlamas hastal k için tipik ve tan koydurucudur. Uykuda periyodik hareket bozuklu u ise (UPHB) ilk kez 1953 y l nda Symonds taraf ndan 'nocturnal myoklonus' ad ile tan mlanm fl (3), hareketlerin periyodik karakteri ve elektromiyografi (EMG) bulgular n gösteren ilk elektrofizyolojik çal flma Lugaresi ve arkadafllar taraf ndan 1965 y l nda yap lm flt r (4). UPHB, uyku s ras nda periyodik olarak tekrarlayan, oldukça streotipik ayak, bacak ve/veya kol hareketleri ile flekillenen bir hastal kt r. Yaz flma Adresi: Dr., stanbul Üniversitesi Cerrrahpafla T p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal, Uyku Bozukluklar Merkezi, stanbul, Türkiye deryak6609@yahoo.com.tr

2 96 nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: Hareketler tipik olarak ayak baflparma n n dorsifleksiyonu ile birlikte, ço unlukla buna efllik eden ayak bile i, diz bazen de kalçan n parsiyel fleksiyonu fleklindedir. Huzursuz bacak sendromu ve UPHB'in s kl kla birlikte görülüyor olmas ve HBS ile iliflkili hareketlerin, uykunun bafllamas ve derinleflmesi ile birlikte, UPHB in karakteristik özelliklerine sahip, daha yayg n ve düzenli bir hal ald n n gösterilmesi (5) bu iki hastal n, ortak bir santral sinir sistemi (SSS) bozuklu unun farkl iki klinik gösterimi oldu unu düflündürmektedir. Nitekim, patofizyolojiyi ayd nlatmaya yönelik yap lan çal flmalarda da her iki hastal n ortaya ç k fl nda benzer mekanizmalar n rol oynad n n ortaya konmas ve HBS'in tedavisinde kullan lan ilaçlar n UPHB semptomlar n da ortadan kald rmas bu görüflü desteklemektedir. Prevalans Huzursuz bacak sendromunun prevelans ile ilgili olarak yap lan birçok çal flma toplumda ortalama %10-15 s kl nda görüldü üne iflaret etmektedir (6). Yafllanma ile görülme s kl artan bir hastal k oldu u bildirilmekle birlikte, son y llarda özellikle çocukluk ça nda da görülüyor olmas hastal n flimdiye kadar az tan n yor olmas veya tan koyman n gecikmesi fleklinde yorumlanmaktad r. Walters ve arkadafllar n n yapt bir çal flmada, hastalar n %45'inde 20 yafl ndan önce ilk semptomlar n ortaya ç kt belirtilmektedir (7). Montplaisir ve arkadafllar ise HBS semptomlar n n ortalama bafllang ç yafl n 27 olarak bildirmekte, bununla birlikte hastalar n %13'ünde semptomlar n 10 yafl ndan önce ortaya ç kt na dikkat çekmektedirler (8). Uykuda periyodik hareket bozuklu u ise 30 yafl öncesi oldukça nadir olup, s kl ve fliddeti yaflla birlikte artan bir hastal kt r. UPHB nun varl n de erlendiren en genifl epidemiyolojik çal flma, 18,980 kifliyi içeren yafllar aras nda genel nüfusta yap lm fl ve prevelans n %3,9 oldu unu bildirmifltir. Çal flma, kad n cinsiyet, kafein tüketimi, stres ve mental hastal klar n varl gibi UPHB ile iliflkili pek çok etkeni de tan mlam flt r. Prevelans 55 yafl üstü %29 ve 65 yafl üzerinde ise %44 olarak bildirilmektedir (9). Huzursuz bacak sendromu ve UPHB, erkek ve kad nlarda eflit s kl kla görülmekte, bazen ailesel özellik gösterebilmektedir (10). Klinik Özellikler Huzursuz bacak sendromunun tipik klinik özelli i uykuya dalmay engelleyen, dizestezinin efllik etti i, ekstremitelerde özellikle de bacaklarda karfl konulmas mümkün olmayan hareket etme ihtiyac ve motor huzursuzluktur. Hastalar n baz lar nda gece içi ekstremilerdeki bu anormal duyum ile uyanma ve tekrar uykuya dalma zorlu u görülür. Semptomlar hastal n bafllang c nda tek tarafl olabilmekle birlikte zaman içinde her iki alt ekstremiteyi de etkiler. Yap lan çal flmalar, hastalar n yar s - na yak n nda kollar n da etkilenmifl oldu unu göstermektedir (11). Semptomlar n sirkadiyen özelli e sahip olmas, yani akflam saatleri ve geceleri daha belirgin olmas ve istirahat halinde ortaya ç kmas ve/veya artmas HBS için karakteristiktir (12). HBS haftalar veya aylar süren remisyon dönemleri ve semptomlar n ortaya ç kt alevlenme dönemleri ile seyreden, hayat boyu devam eden bir hastal kt r. Remisyon ve alevlenmeleri belirleyen faktörler bilinmemekle birlikte, afl r fiziksel aktivite, çok s cak veya so u a maruz kalma ve afl r kafein al m n n semptomlarda art fla yolaçt gösterilmifltir. Ayr ca HBS semptomlar gebeli in özellikle ilk aylar nda belirgin olarak artar ve hatta gebelik bu hastal n ortaya ç kmas na neden olabilir. Gebelikte HBS görülme s kl %11-13 olarak bildirilmektedir (13). Huzursuz bacak sendromlu hastalar n %94 ünde hem uykuya dalma hem de sürdürmede zorluk, %84.7 sinde sadece uykuya dalmakta zorluk, %86 s nda ise sadece uykuyu sürdürme zorluk yak nmas mevcuttur (8). Ayr ca HBS'li hastalar n ço u uyan kl k s ras nda UPHB deki hareketlere benzer k smen periyodik, myokloni benzeri k sa süreli ekstremite hareketleri de bildirmektedir. Uykuda periyodik hareket bozuklu unda ise HBS de oldu u gibi tan koydurucu tipik klinik özellikler mevcut de ildir. Uykuya dalma güçlü ü, gece içi s k uyanma, sabah erken uyanma ve gündüz afl r uykululuk gibi bir çok farkl uyku-uyan kl k flikayetleri ile birlikte görülebilir. Hastalar n baz lar kol ve bacak atmalar ile uyanmadan yak nmakla birlikte, ço unda yak nma sabahlar bacaklarda a r, dinlenmemifl ve yorgun uyanma veya nadiren gündüz uykululuk halidir. nsomni yak nmas ile baflvuran hastalar n %18 inde, gündüz uykululuk flikayeti ile baflvuran hastalar n ise %11 nde primer tan n n UPHB oldu u bildirilmektedir. Bununla birlikte baz çal flmalarda, sübjektif yak nmalar ile UPHB aras nda bir iliflki de gösterilememifltir (14). Klinik aç - dan bak ld nda, genel olarak, bacak hareketlerine s kl kla, uykunun bölünmesine yol açan EEG uyan kl k reaksiyonlar n n efllik etti i ve bunlar n olmad durumlarda hastalar n uyku-uyan kl k flikayetlerinin olmad kabul edilmektedir. Klinik Formlar Huzursuz bacak sendromlu ve UPHB idiyopatik ve semptomatik olmak üzere 2 farkl flekilde ortaya ç kabilir. diyopatik formda, hastalar n birinci derece akrabalar nda %50 oran nda ortaya ç k yor olmas, otozomal dominant bir geçiflin varl n desteklemektedir (15). Genetik özellik, HBS için daha belirgindir. Gotbout ve arkadafllar n n yapt bir çal flmada (16) HBS de otozomal dominant geçifl net olarak gösterilmifl, ve bu grubun tedaviye daha dirençli oldu u bildirilmifltir. diyopatik HBS de, hastal k bafllang ç yafl genellikle 20 yafl n alt ndad r. Semptomatik HBS ve UPHB ise medikal, nörolojik veya di er bir primer uyku bozuklu una ba l olarak ortaya ç kar. Bu hastal klar aras nda demir eksikli i [anemi ile birlikte ya da olmaks z n] (17,18), üremi (19,20), romatoid artrit (21) ve diabetes mellitus (22) özellikle önemlidir. Tüm bu hastal karda HBS'nin prevelans %10 civar nda olup genellikle UPHB ile birliktedir. Gebelik HBS ile s kl kla birlitelik gösteren bir durumdur (23). Nörolojik hastal klar aç s ndan, periferik nöropati, radikülopati veya miyelopatiler, (24), spinal kord tutulumu ile giden multiple skleroz (25), kord bas lar, (26), Parkinson hastal (27), L-dopa ya cevap veren distoni (28) gibi bazal ganglion hastal klar n n yan s ra, nöroleptik kulan m na ba l akatizi (29), 'stiff person'

3 Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar 97 sendromu (30) ve Tourette sendromu (31) gibi hastal klar say labilir. Çocuklarda dikkat azl -hiperaktivite sendromu ile HBS in s kl kla birliktelik gösterdi i de vurgulanmaktad r (32). Bu iki hastal k hem birbirleri hem de di er baz uyku bozukluklar ile de birliktelik gösterebilir.yap lan çal flmalar HBS'li hastalar n %85'inde uykuda periyodik hareket bozuklu unun (UPHB) da bulundu unu göstermektedir (33). Bununla birlikte, narkolepsi-katapleksi sendromu (34), obstrüktif uyku-apne sendromu (35), ve REM (rapid-eye-movement) uykusu davran fl bozuklu u (36), UPHB in efllik etti i di er uyku bozukluklar d r. Patofizyoloji Uyku ve uyan kl kta birbirinin devam olarak kabul edilen ve ortak patofizyolojiye sahip olduklar düflünülen HBS ve UPHB in patofizyolojisi, flimdiye kadar yap lan birçok çal flmaya ra men halen tam anlam yla ayd nlat lamam flt r. Yap lan birçok çal flma lokalizasyonu belirlemeye yönelik planlanm fl, bu çal flmalarda kortikal, subkortikal, beyin sap, spinal kord ve periferik sinir sisteminin bu hastal klar n geliflimindeki rolü araflt r lm flt r. Uzun y llar UPHB in kortikal kökenli oldu u düflünülmüfl fakat elektroensefalografiye (EEG) yönelik back avareging çal flmalar nda, bacak hareketleri öncesinde herhangi bir kortikal potansiyel saptanmam flt r (37). SEP (sensorial-evoked-potential) çal flmalar da korteksin bacak hareketleri ya da sensoriyel semptomlarda primer olarak rol almad n göstermifltir (38). Patofizyolojide subkortikal yap lar n rolü görüntüleme çal flmalar ile araflt r lm flt r. Fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme çal flmalar nda, hareketler s ras nda pons ve k rm z çekirde in aktivasyonu ile birlikte kortikal aktivasyonun olmamas subkortikal orijini iflaret etmifltir (39). Baflka bir fonksiyonel manyetik görüntüleme çal flmas nda, bacaklarda huzursuzluk hissedilmesi s ras nda serebellumda bilateral aktivasyon ile birlikte, kontralateral talamusun aktivasyonu gösterilmifltir (40). Ayn çal flmada, HBS ile birlikte UPHB olan hastalarda k rm z çekirdek ve beyinsap retiküer aktivatör sistemde de aktivasyon meydana geldi i gösterilmifltir. Bununla birlikte ayn hastalarda istemli hareketler s ras nda aktivasyon sadece motor kortekste ve globus pallidusta gözlenmifltir. Pozitron emisyon tomografisi (PET) ve tek-foton emisyon kompüterize tomografisi (SPECT) ile yap lan çal flmalarda da serebellum ile bazal ve k rm z çekirdeklerin etkilenimi gösterilmifl, fakat buna neden olabilecek etiyolojik bir faktör tan mlanamam flt r (41). Bu çal flmalar fl nda, HBS'n n patofizyolojisinde spinal kord ile bazal ganglionlar aras nda kalan sinir sistemi bölgesinin rol ald büyük ölçüde kabul görmüfl (39), fakat yap sal bir lezyon ile iliflkisi gösterilememifltir (42). Beyin sap lokalizasyonunu destekleyen çal flmalar, normal uyku ve koma s ras nda yap lan insan ve hayvan çal flmalar d r. Bu çal flmalarda, sistemik ve pulmoner arter bas nc, solunum, intraventriküler bas nç, kalp at m h z, pupilla çap ve EEG ritminde, UPHB ritmi ile ayn, saniye aras nda de iflen periyodik de ifliklikler saptanm flt r (43). Buna ilave olarak son y llarda, uykuda, siklik alternan patern (CAP) denilen, beyinsap kökenli fizyolojik bir EEG uyan kl k ritmi saptanm flt r. Bu ritim uykunun NREM (non-rapid-eye-movement) dönemlerinde ortaya ç kan, saniyelik intervallerle tekrarlayan, A ve B fazlar ndan oluflan, korteksin aktivasyon ve deaktivasyonunu yans - tan bir ritimdir. UPHB ve CAP ayn ritme sahiptir ve yap lan birçok çal flmada periyodik hareketlerin, %92 düzeyinde CAP n aktif A faz nda ortaya ç kt gösterilmifltir. Ayr ca UPHB hastalar nda CAP frekans ve süresi de artm fl olarak bulunmufltur (44). Bu bulgular bacak hareketlerinin beyinsap n n bilinmeyen bir seviyesinde bulunan, retiküler eksitabilitede ritmik de iflikliklere neden olan bir pacemaker taraf ndan ortaya ç kar ld na iflaret etmektedir (45). Bununla birlikte, Weschler ve arkadafllar - n n yapt bir çal flmada UPHB tan s alm fl hastalarda göz k rpma refleks latensinin uzad n n gösterilmesi, bacak hareketlerine neden olan bölgenin pons ya da ponsa yak n daha afla da bir seviyede oldu una iflaret etmektedir (46). Uykuda periyodik hareket bozuklu unun spinal kord kökenli oldu u da düflünülmektedir. Nitekim, spinal kord tam kesilerinden sonra, spinal kord lezyonlar nda, ya da spinal anestezide UPHB in ortaya ç kt bildirilmifltir (47,48). Bir hipoteze göre; bu hastalardaki bacak hareketleri, internal bir uyarana yan t olarak ortaya ç kan bir spinal fleksör refleksdir. Yafllanmayla birlikte ortaya ç kan osteoartritik dejenerasyonlar, uyku s ras nda baz pozisyonlarda spinal kord ve sinir köklerinde irritasyona yol açarak bu refleksi bafllat r (49). Hareketlerin Babinski cevab na benzerli i ise, uykuda normal olarak ortaya ç kan supraspinal inen inhibitör yol supresyonunun patolojik bir eksazerbasyonu olarak yorumlanmaktad r. Di er bir teori, spinal kord eksitabilitesi art fl d r. Medial plantar sinirin elektriksel olarak uyar - m ile bilateral antagonist bacak ve bald r kaslar ndan yap lan kay tlarda, bu hastalarda kontrol grubuna göre spinal kord eksitabilitesinin anlaml olarak artt, uyku esnas nda multipl geç cevaplar n ortaya ç kt gösterilmifltir (50). Ayr ca, multipl skleroz, siringomyeli veya myelopati gibi spinal kordu tutan hastal klarda ortaya ç kan HBS ve UPHB de, spinal kord lezyonlar n n spinal nöronal eksitabiliteyi artt rarak bu hastal klar ortaya ç - kard iddia edilmektedir (51). Patofizyolojide periferik sinir sisteminin rolünü araflt ran elektrofizyolojik çal flmalarda, posterior tibial ve median sinir uyar cevaplar normal bulunmufl (52), bu sonuçlar bu hastal klarda primer afferent sensoriyal bir bozuklu un olmad n ortaya koymufltur. Huzursuz bacak sendromu ve UPHB in patofizyolojisinde baflta dopaminerjik olmak üzere opioiderjik ve noradrenerjik nörotransmitterler rol oynar. Dopaminerjik hipofonksiyon ilk kez 1982 y l nda, Dr. fievket Akp nar taraf ndan, L-Dopa tedavisi ile HBS semptomlar n n ortadan kalkt n n gösterilmesi ile gündeme gelmifl ve bu bulufl, gerek patofizyoloji ve gerekse nörofarmakolojiye yönelik çal flmalarda yeni bir ç r açm flt r (53). Dopamnerjik hipofonksiyon, görüntüleme çal flmalar ile de desteklenmifl, SPECT çal flmalar nda bu hastal klarda post-sinaptik D-2 reseptör say s ve afinitesinde azalman n varl n ortaya konmufltur (10). PET çal flmalar nda ise kaudat çekirdek ve putamende DA al m n n anlaml olarak azald gösterilmifltir (54). Son y llarda, dopaminerjik hipofonksiyonda demirin rolü özellikle vurgulanmaktad r. Demir, dopamin sentezinde h z belirleyici enzim olan tirozin hidroksilaz n kofaktörüdür. Özel bir manyetik görüntüleme metodu ile beyinde HBS'n n fliddeti ile do ru orant l olmak üzere, substansiya nigra ve putamende

4 98 nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: demir konsantrasyonunun düflük oldu u saptanm flt r (55). HBS i olan hastalar n beyin omurilik s v lar nda da ferritin ve transferrin de erlerinin düflük oldu u görülmüfl ve bunun düflük beyin demirinin indirekt bulgusu oldu u öne sürülmüfltür (56). Patofizyolojiye fl k tutan önemli bir özellik de bu hastal klar n sirkadiyen özelli idir. HBS'de motor huzursuzlu un sabah saatlerinden bafllayarak gün içinde giderek art fl gösterdi i ve geceyar s n takip eden saatlerde maksimuma ulaflt gösterilmifl, ancak bununla birlikte, di er fizyolojik ritimlerde bir kayma saptanmam flt r (57). HBS hastalar nda semptomlar n akflam ya da gece saatlerine do ru art fl göstermesi Uluslararas Huzursuz Bacak Sendromu Çal flma Grubu (International Restless Legs Syndrome Study Group: IHBSSG) taraf ndan art k hastal - n tan kriterlerinden biri olarak belirlenmifltir. Huzursuz bacak sendromu ve UPHB in bir arousal yani uyanma bozuklu u oldu u da iddia edilmektedir. UPHB hastalar nda, bacak hareketleri ile uyan kl k reaksiyonlar n n iliflkisine bak ld nda, uyan kl k reaksiyonlar n n bacak hareketleri öncesi ve s ras nda, bacak hareketlerinin hemen sonras na göre anlaml olarak daha fazla oldu u gösterilmifltir (58). Son y llarda HBS nun s çan modeli yap lm fl, A11 dopaminerjik çekirdeklerin subkortikal lezyonlar n n hem HBS hemde UPHB na yol açt gösterilmifltir (59). Sonuç olarak HBS ve UPHB patofizyolojisinde bugün, SSS deki demir azl n n, uyku-uyan kl k durumuna ba l olarak A11 dopaminerjik sistemde de iflikli e yol açt bunun da spinal eksitabilite art fl na neden oldu u kabul edilmektedir (42). Ay r c Tan HBS in tan kriterlerinin net olmas nedeniyle genellikle ay - r c tan da genellikle güçlük çekilmez. UPHB ay r c tan s nda ise polisomnografi (PSG) tetkikine baflvurulmal d r. Ay rc tan - da düflünülmesi gereken hastal klar, akatizi, nokturnal bacak kramplar, hipnik myoklonus, pozisyonel rahats zl k, 'Painful legs and moving toes sendromu ve anksiyete bozuklu udur. Tan Huzursuz bacak sendromu tan s tamamiyle klinik de erlendirmeye dayanmaktad r. IHBSSG HBS tan kriterlerini flu flekilde belirlemifltir (60): 1. Genellikle dizestezinin efllik etti i fokal akatizi, a- Ekstremitelerde özellikle de bacaklarda karfl konulmas mümkün olmayan hareket ettirme ihtiyac, b- Bacaklarda periyodik, a r l olmayan fakat rahats z edici anormal duyum epizodlar, 2. Motor huzursuzluk, Hareket etme ile rahatlayan veya tamamen ortadan kalkan afl r huzursuzluk durumu, 3. Semptomlar n istirahat halinde ortaya ç kmas ve/veya artmas, 4. Sirkadiyen özellik Normal bir sirkadiyen ritim içinde semptomlar n akflam saatleri veya geceleri daha belirgin olmas. Huzursuz bacak sendromu tan s için bu 4 kriterin de birlikte bulunmas gereklidir. Huzursuz bacak sendromunun fliddetini belirlemede, ayr ca tedaviye bafllama ve izlemede referans olmas aç s ndan fliddet skalas kullan lmas önerilmektedir. John Hopkins HBS fliddet skalas nda semptomlar 0-3 skalas nda de erlendirilir (61): 0: semptomsuz, 1: sadece gece semptomlar n n varl, 2: sadece akflam saatlerinde (18:00'dan sonra) semptomlar n n varl, 3: saat 18:00 öncesinde de semptomlar n n varl fleklindedir. UPHB tan s ise ancak PSG ile konulur. Periyodik bacak hareketlerinin kaydedilmesi ve skorlanmas ndaki standartlar Uluslararas Huzursuz Bacak Sendromu Çal flma Grubu (International Restless Legs Syndrome Study Group, IRLSSG) ile birlikte yap lan çal flmalar sonucunda Dünya Uyku T bbi Birli i (World Association of Sleep Medicine, WASM) taraf ndan belirlenmifltir (62). Bu kriterlere göre, hareketin süresi, en az 0,5 saniye ve en fazla 10 saniye olarak belirlenmifltir. Periyodik hareket olarak kabul edilebilmesi için arka arkaya gelen iki hareket aras ndaki süre en az 5 saniye ve en fazla 90 saniye olmal d r. Periyod kriterine uyan ard s ra harektlerin say s dört veya daha fazla olmal d r. Hareketler uykunun herhangi bir evresinde veya uyan kl kta ortaya ç kabilir ve ard fl k olaylar dizisi uyku-uyan kl k evreleri de iflikliklerinde devam edebilir. ki alt ekstremitede ortaya ç kan hareketlerin, birbirinden farkl say labilmesi için, birinin bitifl di erinin bafllang c aras nda en az 0,5 saniye süre gereklidir. Hangisinin daha önce oldu una bakmaks z n, e er bir olay n bitifli ile di er olay n bafllang c aras nda 0,5 saniyeden daha az süre varsa, uyan kl k reaksiyonu ve/veya anormal solunum olay hareket ile iliflkili olarak kabul edilmektedir. Tedavi Tedaviye bafllamadan önce, bu hastal klara neden olabilecek veya birliktelik gösterebilecek hastal klar sorgulanmal ve Tablo 1. Dopamin agonistleri Bafllang ç Max. Doz Dopamin Agonistleri Kimyasal yap dozu (mg/gün) (mg/gün) Titrasyon Yan etkiler Bromokriptin (D2) Ergot alkaloidi 2,5 40 Yavafl Hipotansiyon,bulant, nazal konjesyon Kabergolin (D3,2) Ergot alkaloidi 0,5??? Pergolid (D2,3,4) Ergot alkaloidi 0,05 6,0 Çok yavafl Hipotansiyon,bulant, nazal konjesyon Promipeksol (D3) Sentetik (non-ergot) 0,125 6,0 H zl Bacaklarda ödem, psikomotor h zlanma, gündüz uykululuk Ropinirol (D3) Sentetik (non-ergot) 0,25 24,0 Orta Bacaklarda ödem, bulant, gündüz uykululuk

5 Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar 99 tetkik edilmelidir. Di er bir deyiflle, idiyopatik/ semptomatik form ay redilmelidir. lk amaç, altta yatabilecek hastal klar n tedavisi olmal d r. Böylece tam bir düzelme sa lanabilece i gibi, ilaç dozunun düflürülmesi de mümkün olabilir. Dopamin agonistleri hem idiyopatik hem de semptomatik HBS ve UPHB'de birinci seçenek tedaviyi olufltururlar. Tablo 1 de, dopamin agonistlerinin, HBS ve UPHB de kullan mlar özetlenmifltir. Tedavide dopa dekarboksilaz inhibitörleri ile birlikte levodopa (L-dopa) da, ilk dozdan itibaren semptomlarda gerilemeye yol açmaktad r. L-dopa tedavisinin iki önemli yan etkisi, rebound ve augmentation d r. Augmentation, semptomlar n daha erken saatlerde bafllamas ve daha fliddetli olarak ortaya ç kmas, rebound ise daha geç saatlere kaymas ve daha fliddetli olarak ortaya ç kmas olarak tan mlan r. L-Dopa n n uzun süreli kullan mda augmentation a yol açmas %82, rebound yol açmas ise %25 olarak bildirilmektedir (63). Antiepileptiklerden özellikle gabapentinin HBS ve UPHB de etkinli i gösterilmifltir. Günlük 2700 mg'a kadar artt r labilen dozlarda gabapentin kullan m, sensoriyal huzursuzluk olarak a r y ön planda belirten hastalarda ve hafif-orta derecedeki HBS tedavisinde oldukça etkilidir. Bezodiazepinler ve özellikle klonazepam semptomlarda oldukça belirgin düzelmeye neden olmakla birlikte (64,65) ba ml l k ve tolerans yan etkileri nedeniyle ancak sürekli tedavinin gerekmedi i genç hastalarda alevlenme dönemleri s ras nda k sa süreli tedavi seçene i olarak düflünülmelidir. Klonazepam 0,5-4,0 mg dozunda, temazepam mg dozunda, triazolam 0,125-0,5 mg dozunda önerilmektedir. Opioidler (oksikodon, hidrokodon, propoksifen, metadon, pentazosin, kodein, morfin), tedavide oldukça etkili ajanlar olmakla birlikte, di er tedavilerden yan t al namayan ve çok fliddetli yak nmalar olan hastalarda k sa süreli kullan labilir. Kullan mlar durumunda, k sa etkili opioidlerden düflük dozlarda bafllanmal ve her hasta ba ml l k ve tolerans aç s ndan yak n takibe al nmal d r. Dozlar oldukça de iflmekle birlikte, kodein mg/gün, propoksifen mg/gün, oksikodon 2,5-20 mg/gün, pentazosin mg/gün, ve metadon 5-30 mg/gün fleklinde kullan lmaktad r. Serum ferritin düzeyi 50 ng/ml'nin alt nda olan hastalarda oral veya V demir tedavisinin etkinli i kan tlanm flt r. Tramadol, magnezyum sülfat, ve baklofen sözü edilen ancak etkinli i kan tlanmam fl olan tedavilerdir. HBS ve UPHB semptomlar n artt rd gösterilen madde ve ilaçlar kafein, alkol, nöroleptikler ve trisiklik antidepresanlar ve serotonin geri al m n inhibe eden antidepresanlard r. Metoklopramid ve baz kalsiyum kanal blokerleri, proklorperazin veya droperidol gibi dopamin sistemi üzerine etkisi olan ilaçlar da semptomlar artt rabilirler. Kaynaklar 1. Willis T. The London Practice of physick.1st ed, London, Basset ve Crookee; 1685: Ekbom KA. Restless Legs. Acta Med. Scand Suppl., 1945;158: Symonds CP. Nocturnal myoclonus. J Neurol Neurosurg Psychiatr 1953;16: Lugaresi E, Tassinari CA, Cocagna G, Ambrosetto C. Particularities cliniques et polygraphiques du syndrome d'impatience des membres inferieurs. Rev Neurol 1965;113: Montplaisir J, Godbout R, Boghen D, et al: Familial restless legs with periodic movements in sleep: Electrophysiological,biochemical and pharmacological study. Neurology 1985;35: Johnson E. Omnibus Sleep in American Poll. Washington DC, National Sleep Foundation Walters AS, Hickey K, Maltzman J. A questionnaire atudy of 138 patients with restless legs syndrome: The Night-Walker's Survey. Neurology 1996;46: Montplaisir J, Baucher S, Poirier G. Clinical polisomnographic and genetic characteristics of Restless Leg Syndrome: a study of 133 patients diagnosed with new standart criteria. Mov. Disord 1996;12: Ohayon MM, Roth T. Prevalence of restless legs syndrome and periodic limb movement disorder in the general population. J Psychosom Res 2002;53: Thorpy MJ and the Diagnostic Classification Steering Committee. The International Classification of Sleep Disorders: Diagnostic and Coding Manual. Rochester, Mina: American Sleep Disorders Association, Michaud M, Chably A, Lavigne G, Montplaisir J. Arm restless in patients with restless leg syndrome. Mov Disord 2000;15: Montplaisir J, Baucher S, Gosselin A, Poirier G, Lavigne G. The Restless Leg Syndrome:evening vs morning restlessness. Sleep Res 1995;24: Michaud M, Saucy JP, Chably A, Lavigne G, Montplaisir J. SPECT imaging of striatal pre-and post-synaptic dopaminergic status in restless leg syndrome with periodic leg movements in sleep. J Nuerol 2002;249: Karadeniz D, Ondze B, Besset A, Billiard M. Are periodic leg movements during sleep (UPHB) responsible for sleep distruption in insomnia patients? Eur. J Neurol 2000;54: Montplaisir J, Godbout R. Restless Leg Syndrome and Periodic Movements During Sleep. Neurological and Psychiatric Disorders, part II, chapter 2003;43; Godbout R, Montplaisir J, Poirier R. Epidemiological data in restless leh syndrome.sleep Res1987;16: O'Keeffe ST, Gavin K, Lavan JN. Iron status and restless leg syndrome in the elderly. Age Aging 1994;23: Sun ER, Chen CA, Ho G, Earley CJ, Allen RP. Iron and the Restless Leg Syndrome. Sleep. 1998;21: Callaghan N. Restless legs syndrome in uremic neuropathy. Neurology 1966;16: Winkelman JW, Chertow GM, Lazarus JM. Restless legs syndrome in end-stage renal disease. Am J Kid Dis 1996;28: Salih AM, Gray RE, Mills KR, Webley M. A clinical,serological and neurophysiological study of restless leg syndrome in rheumatoid arthritis. Br J Rheumatol 1994;33: O'Hare JA, Abuaisha F, Geoghegan M. Prevealence and forms of neuropathic morbidity in 800 diabetics. Ir J Med Sci 1994;163: McParland P,Pearce JM. Restless legs symdrome. Case reports. Clin Exp Obstet Gynecol 1990;17: Walters AS,Wagner M,Hening WA.Peridic limbs movements as the initial manifestation of restless legs syndrome triggered by lumbosacral radiculopathy. Sleep 1996;19: Gupta P, Hening W, Rahman K, Walters A, Chokroverty S. Periodic limb movements (UPHB) in a patient with multiple sclerosis and central sleep apnea: independent right and left leg movement periods suggestlateralized PLM oscillators. Sleep Res 1996;25: Lee MS, Choi YC, Lee SH, Lee SB. Sleep- related leg movements associated with spinal cord lesions. Mov Disord. 1996;11: Askenasy JM. Sleep in Parkinson's disease. Acta Neurol Scand 1993;87: Gadoth N, Costeff H, Harel S, Lavie P. Motor abnormalities in patients with childhood hereditary proggressive dystonia, and their unaffected family members. Sleep 1989;12: Inami Y, Horiguchi J, et al. A polysomnographic study on periodic leg movement in patients with restless leg syndrome and neuroleptic-induced akathisia. Hiroshima J Med Sci 1997;46:

6 100 nsomni Yak nmas Ard nda Yatan Uyku Bozukluklar Nöropsikiyatri Arflivi 2007; 44: Martinelli P, Pazzaglia P, Montana P, et al. Stiff-man syndrome associated with nocturnal yoclonus and epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiat 1978;41: Voderholzer U, Muller N, Haag C, Riemann D, Straube A. Periodic limb movements during sleep are a frequent finding in patient with Giles de la Tourette's syndrome. J Neurol 1997;244: Picchietti DL, Walters AS. Restless legs syndrome and periodic limb movement disorder in children and adolescents: co-morbidity with attention-defisit hyperactivity disorder. Child Adoles Psychiatric Clin Nprth Am 1996;5: Montplaisir J, Godbout R, Pelletier G, Warnes H. Restless legs syndrome and periodic movements during sleep. Principles and Practice of Sleep Medicine,2nd ed, Philadelphia: WB Saunders 1994: Witting R, Zorick F, Piccione P, et al. Narcolepsy and disturbed nocturnal sleep. Clin Electroencephalogr 1983;14: Dickel MJ, Mosko SS. Morbidity cut-offs for sleep apnea and periodic leg movements in predicting subjective complaints in seniors. Sleep 1990;13: Schenk CH, Mahowald MW. Motor dyscontrol in narcolepsi: Rapideye-movement (REM) sleep without atonia and REM sleep behavior disorder. Ann Neurol 1992;32: Lugaresi E, Cirignota F, Coccagna G, Montagna P. Nocturnal myoclonus and restless leg syndrome. In Fahn S, Marsden CD, Van Woert M, (eds): Myoclonus, Advances in Neurology, vol 43: New York, Raven Pres;1986: Mosko SS, Nudleman KL. Somatosensory and rainstem auditory evoked responses in sleep- related periodic leg movements. Sleep 1986;9: Hening WA. Restless leg syndrome: A sensorimotor disorder of sleep/wake motor regulation.curr Neurol Neurosci Rep 2002;2: Bucher SF, Seelos KC, Oertel WH, Reiser M, Trenkwalder C. Cerebral generators involved in the pathogenesis of the restless leg syndrome. Ann Neurol 1997;41: Glasauer FE. Restless leg syndrome. Spinal Cord 2001;39: Winkelmann J, Trenkwalder C. Pathophysiology of the restless leg syndrome. Review of current research. Nervenarzt 2001;72: Oakson G, Steriade G. Slow rhythmic fluctuations ao cat midbrain reticular neurons in synchronized sleep and waking. Brain Res 1982;247: Terzano MG, Mancia D, Salati MR. The cyclic alternating pattern as a physiological component of normal sleep. Sleep 1985;8: Oswald I. Sudden bodily jerks on falling asleep. Brain 1959;82: Yagnik M, Siao P, Schift S. Blink reflex in periodic leg movements in sleep. Muscle Nerve 1989;12: Lee MS, Choi YC, Lee SH, Lee SB. Sleep-related periodic leg movements associated with spinal cord lesions. Mov Disord 1996;11: Dickel MJ, Renfrow SD, Moore T, Berry RB. Rapid Eye Movement Sleep Periodic Leg Movements in Patients With Spinal Cord Injury. Sleep 1994;17: Trenkwalder C, Bucher SF, Oertel WA. Electrophysiological pattern of involuntary limb movements in the restless leg syndrome.muscle Nerv 1996;155: Bara-Jimenez W, Aksu M, Graham B, Sato S, Hallet M. Periodic limb movements in sleep state-dependent excitabilityof the spinal flexor reflex. Neurology 2000;54: Schols L, Haan J, Riess O. Sleep disturbances in spinocerebellar ataxias. Neurology 1998;51: Mosko SS, Nudleman KL. Somatosensory and brainstem auditory evoked responses in sleep-related periodic leg movements. Sleep 1986;9: Akp nar S. Treatent of restless leg syndrome with levodopa plus benserazide (letter). Arch Neurol 1982;39: Turjanski N, Lees AJ, Brooks DJ. Strital dopaminergic function in Restless leg syndrome: 18F-dopa and 11C-raclopride PET studies. Neuroloy 1999;52: Allen RP, Barker PB, Phil DP, Wehrl F, Song HK, Earley CJ. MRI measurements of brain iron in patients with restless leg syndrome. Neurology 2001;56: Earley JC, Connor JR, Beard Jl, Malecki EA, Epstein DK, Allen RP. Abnormalities in CSF of ferritin and transferrin in restless leg syndrome. Neurology 2000: Hening WA, Walters AS, Wagner M, Rosen R, Chen V, Kim S, Shah M, Thai O. Circadian rhythm of motor restlessness and sensory symptoms in the idiopathic restless leg syndrome. Sleep 1999;22: Karadeniz D, Ondze B, Besset A, Billiard M. EEG arousals in relation with periodic leg movements during sleep. J Sleep Res 2000;9: Ondo WG, He Y, Rajasekaran S, Le WD. Clinical correlates of 6- hydroxydopamine injections into A11 dopaminergic neurons in rats: a possible model for restless legs syndrome, Mov. Disord 2000:15; Walters AS,Toward a better definition of the restless leg syndrome. The International Restless Leg Syndrome Study Group. Mov Disord 1995;10: Allen RP, Early validation of the John Hopkins Restless Legs Severity Scale (JHHBSS). Sleep Med 2001;3: Zucconi M, Ferri R, Allen Baier PC, Bruni O, Chokroverty S, et al. The official World Association of Sleep Medicine (WASM) standards for recording and scoring periodic leg movements in sleep (PLMS) and wakefulness (PLMW) developed in collaboration with a task force from the International Restless Legs Syndrome Study Group (IRLSSG). Sleep Med 2006;7: Allen RP, Earley CJ. Augmentation of the restless legs syndrome with carbidopa/levodopa. Sleep 1996;19: Horiguchi J, Inami Y, Sasaki A, Nishimatsu O, Sukegawa T. Periodic leg movements in sleep with restless legs syndrome: effect of clonazepam treatment. Jpn J Psychiatry Neurol 1992;46: Schenk CH, Mahowald MW. Long-term, nightly benzodiazepine treatment of injuriousparasomnias and other disorders of distrupted nocturnal sleep in 170 adults. Am J Med1996;100:333-7.