Demansl Hastalara Bak m Veren Yak nlar n n Yaflad klar Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl mlar

Transkript

1 DERLEME/REVIEW Akad Geriatri 2009; 1: Gelifl Tarihi/Received: 25/05/ Kabul Edilifl Tarihi/Accepted: 05/06/2009 Demansl Hastalara Bak m Veren Yak nlar n n Yaflad klar Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl mlar Münevver Özcan 1, Sevgi Sun Kapucu 2 1 Hacettepe Üniversitesi Eriflkin Hastanesi, Geriatri Ünitesi, Ankara, Türkiye 1 Division of Geriatrics, Hacettepe University Adult Hospital, Ankara, Turkey 2 Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi, Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, Ankara, Türkiye 2 Division of Internal Medicine Nursing, Department of Nursing, Faculty of Health Sciences, Hacettepe University, Ankara, Turkey ÖZET Türkiye de ve dünyada yafll nüfusun toplam nüfusa oran giderek artmaktad r. Yafll nüfusun artmas yla birlikte yafll larda görülen kronik hastal klar n say s da artmaktad r. lerleyen yaflla birlikte görülme s kl artan hastal klar aras nda nöropsikiyatrik hastal klardan biri olan demans da yer almaktad r. Demans n ortaya ç kma nedenine ba l olarak ilerleme süreci de ifliklik göstermektedir. Ancak bu süreç içinde demansl hasta giderek günlük yaflam aktivitelerinde daha ba ml hale gelmekte ve sürekli bir bak ma gereksinim duyulmaktad r. Demansl hastan n bak m ndan primer olarak sorumlu olanlar aile üyeleridir. Uzun süreli bak m veren kifliler, bak m sürecinde çok çeflitli sorunlar yaflamaktad r. Bu sorunlar n nedenlerine bakt m zda; bak m konusunda yeterli bilgi sahibi olmamalar, bak m di er aile üyeleri ile paylaflamamalar, demansl hastadaki davran fl bozukluklar ile nas l bafl edebileceklerini bilmemeleri gibi nedenler yer almaktad r. Demansl hasta say s ndaki art fl, bu konuda deneyime sahip hemflirelerin yetifltirilmesi ve demansl hasta bak m ve demansl hastaya bak m veren kiflilere yönelik e itimlerin planlanmas ve uygulanmas aç s ndan önem tafl maktad r. Anahtar Kelimeler: Demansl hasta, hasta yak n, bak m sorunlar, hemflirelik. ABSTRACT The proportion of the elderly population to the total population is gradually increasing both in Turkey and worldwide. The number of chronic diseases seen among the elderly is also rising as the elderly population increases. Dementia, one of the neuropsychiatric diseases, is among the diseases being seen with increasing frequency in conjunction with the increasing age of the population. The progression of dementia may differ according to the reasons for its appearance. However, during this period, patients with dementia gradually become more dependent on others for activities of daily life and can require permanent care. Family members generally assume primary responsibility for the care of the dementia patient. People taking care of the patient are faced with various problems during the care period. Among the contributory factors for these difficulties are: the caregivers have Yaz flma Adresi/Address for Correspondence Yrd. Doç. Dr. Sevgi Sun Kapucu Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i, S hhiye Ankara/Türkiye e-posta: sevgisun@hacettepe.edu.tr 167

2 insufficient information about care; the burden of care is not shared with other family members; and the caregivers are not prepared to cope with the behavioral disorder of the dementia patient. The increase in the number of patients with dementia is of importance in terms of training nurses who have experience with this illness. Courses about the care of the dementia patient should be planned and implemented for the caregivers. Key Words: Dementia patients, caregivers, difficulties in care, nursing. Dünyadaki toplam nüfus giderek artmakta olup, 2040 y l nda dünya nüfusunun 9 trilyon olaca tahmin edilmektedir (1). Dünya ülkelerindeki nüfus art fl geliflmifl ülkelerde özellikle yafll nüfus üzerinde olmaktad r. Yafll nüfusun artmas yla beraber yafll larda görülen kronik hastal klar n oran da artmaktad r. Günümüzde, sa l k alan ndaki geliflmelerle birlikte tedavisi mümkün olmayan hastal klar n tedavi edilmesi, kronik hastal klar n ve komplikasyonlar n n kontrol alt na al nmas, kaliteli beslenilmesi, sa l n kalitesinin yükseltilmesi ile yaflam kalitesinin olumlu yönde geliflmesi dünyada ve özellikle geliflmifl olan ülkelerde yafll nüfus art fl n beraberinde getirmektedir. Bu nedenle yafll lara hizmet verecek sa l k personelinin e itimleri, yafll lara yönelik olan hizmetler önem kazanmaktad r. Ülkemizde de yafll nüfusun toplam nüfusa oran giderek artmaktad r y l nda yafll nüfus %5.7 iken, 2008 y l nda yap lan adrese dayal nüfus kay t sistemi sonuçlar na göre %6.8 e yükselmifltir (2,3). Toplumda yafll nüfusun art fl göstermesi, o toplumun gereksinim duydu u hizmetleri ve dolay s yla toplumun hizmet alan ndaki taleplerinde de ifliklik yaratmaktad r. Bu hizmetlerin aras nda sa l k hizmetleri önemli bir yere sahiptir. Yafll nüfusun art fl göstermesiyle kronik hastal klar n say s nda art fl olmas kaç n lmazd r. Sa l k hizmetleri de bu yönde geliflim göstermekte olup, yafll bireylerin kronik hastal klar nda tedavi ve bak m ön plana ç km flt r. Yafll bak mevlerinin say s ndaki art fl sa l k hizmetlerinin bak ma verdi i önemin bir kan t d r. Bu nedenle de yafll bireylerin bak m nda görev alacak e itimli sa l k personeline olan gereksinim ve bu grubun e itimine yönelik önem artm flt r. Günümüzde yafll nüfusta art fl olmas beraberinde kronik hastal klar n görülme s kl n da art rmaktad r. lerleyen yaflla birlikte görülme s kl artan hastal klar n bafl nda ise çeflitli nedenlere ba l olarak geliflen demanslar gelmektedir. DEMANS Demans, farkl nedenlerle beyinde belirli bir sürede geliflen ve ilerleyerek devam eden etkilenmeler sonucu yüksek serebral fonksiyonlar n çok yönlü bozukluklar - n n yaratt klinik tablolard r (4). Di er bir tan ma göre demans; kiflinin bellek, ak l yürütme, oryantasyon, dikkat, konsantrasyon, konuflma, düflünme, fiziksel koordinasyon gibi birçok fiziksel yetene in giderek kötüleflmesidir (5). Demans n birçok nedeni vard r. En s k görülen demans tipi Alzheimer hastal olup tüm demanslar n yaklafl k %60-70 ini oluflturmaktad r. Demanslar n %10-20 sini vasküler hastal a ba l reversibl ya da irreversibl demanslar, kalan %10-20 sini ise demansa neden olan di er nedenler oluflturmaktad r (6,7). Yafll bireylerde ayn anda birden çok demans türü bir arada görülebilmektedir. Bunun nedeni, subkortikal vasküler demans n hipertansiyon, diyabet gibi kronik hastal klara ba l olarak geliflebilmesidir (7). Demans n s k görülen dört tipi vard r. Her birinin farkl klinik özellikleri ve tan kriterleri bulunmaktad r (8-10); Alzheimer hastal, Vasküler demans, Lewy cisimcikli demans, Frontotemporal demans ya da Pick hastal, Di er nedenlere ba l oluflan demanslar. Türkiye de 2000 y l nda yap lan Ulusal Hastal k Yükü ve Maliyet Etkililik Projesinin sonuçlar na göre Alzheimer hastal ve di er demans türleri, Türkiye de ulusal düzeyde 60 ve üzeri yafl grubunda ölüme neden olan ilk 20 hastal k aras nda %0.5 oran yla 19. s rada yer almaktad r. Tüm yafl gruplar na göre incelendi inde Sakatl a Ayarlanm fl Yaflam Y l (DALY) na neden olan ilk 20 hastal a bak ld nda hastal n kad nlarda %1.2 oran yla 19. s rada bulundu u görülmektedir (11). Alzheimer hastal n n tespiti için sinsi bir bafllang - c n n olmas, ilerleyici bir süreç olmas, erken haf za kayb n n olmas ve dil sorunlar, apraksi, agnozi gibi biliflsel yetersizliklerden en az birinin olmas gerekmektedir. Ayr ca kiflide, kiflilik ve duygu durumundaki de iflikliklerinden; apati, depresyon, mod de iflkenli i ve ajitasyon görülebilmektedir (9,10). 168 Akad Geriatri 2009; 1:

3 Demansl Hastalara Bak m Veren Yak nlar n n Yaflad klar Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl mlar Vasküler demansa iskemik olaylar ve hemorajik lezyonlar katk da bulunabilir. Biliflsel kay plar kortikal ve/veya subkortikal düzeyde olabilir. Subkortikal vasküler demans arteriyoler oklüzyon ve laküner infarktlar n bir sonucu olarak ortaya ç kabilir. Diyabet, hipertansiyon ve kalp hastal klar na ba l olarak kiflide vasküler demans geliflebilir. Vasküler demansta haf za sorunlar Alzheimer hastal na göre daha hafif düzeydedir (9). Lewy cisimcikli demansta halüsinasyonlar s k görülmektedir. K sa dönem haf za ile ilgili sorunlar daha seyrektir. Bu hastalarda Parkinson semptomlar daha yüksek orandad r ve nöroleptik ilaçlar n ekstropiramidal etkilerine karfl daha hassast r. Frontotemporal demans, frontal lobun etkilenmesine ba l olarak davran fllarda ve kiflilikte azalmayla karakterizedir (9). DEMANSTA GÖRÜLEN NÖROPS K YATR K BOZUKLUKLAR Demansl hastalar n %90 nda nöropsikiyatrik bozukluklar görülmektedir. Nöropsikiyatrik bozukluklar hastalar n kuruma kabulündeki ve bak m verenlerin stresindeki en önemli nedenlerden biridir. Hastalarda görülen davran flsal ve psikiyatrik sorunlar n ortaya ç k fl nda bireysel farkl l klar bulunmaktad r. Hastada görülen davran flsal ve psikiyatrik semptomlar, alg lamada bozulma, düflünce içeri i, mizaç ve davran fl bozukluklar d r. Demansa ba l olarak geliflen biliflsel bozukluklar sonucunda mizaç, davran fl ve kiflilikte bozulmalar görülür. Ortaya ç kan bu bozulmalar, kiflinin sosyal yaflam n ve ifl hayat n tamamen etkiler. Ayr - ca, kiflinin biliflsel, duygusal, davran flsal, düflünsel, alg sal ve vejetatif ifllevlerinde önemli derecede bozulmalar görülür. Davran flsal bozukluklar aras nda fiziksel agresyon, hareketsizlik, ajitasyon, kültürle uygunsuz davran fllar ve seksüel disinhibisyon bulunur. Hastada var olan anksiyete, depresif mizaç, halüsinasyonlar ve hezeyanlar hasta ve yak n ile görüflülerek belirlenmelidir (12). Demansl kiflide ortaya ç kan uygunsuz davran fllar dört bafll k alt nda toplanabilmektedir (9,12): 1. Fiziksel olan ve agresif davran fllar (vurma, tekmeleme, s rma gibi), 2. Fiziksel olan ve agresif olmayan davran fllar (dolaflma, uygunsuz dokunma gibi), 3. Sözel olan ve agresif olmayan davran fllar (tekrarlanan istekler ve ibareler gibi), 4. Sözel olan ve agresif davran fllar (küfür etme, ç l k atma gibi). DEMANSLI B REYE BAKIM VEREN K fi LER N YAfiADIKLARI SORUNLAR Amerika Birleflik Devletleri (ABD) nde 4 milyondan fazla demans hastas n n %70 i ailesi taraf ndan bak m almaktad r (5). Ailelerin ço u bak m rolünü olabildi ince sürdürerek hastas n n kurum bak m almas n önlemeye çal fl r ve genelliklede birinci derecede bak mdan sorumlu kifli demansl bireyin eflidir (6). Ailedeki bak m daha çok kad nlar üstlenmifltir, bak m verenlerin %72 sini kad nlar oluflturmaktad r. Bunun %43 ü efller, %29 u k z çocuklar d r. Efller ve k z çocuklar bak mda günlük yaflam aktiviteleri ve enstrümental günlük yaflam aktivitelerinde daha çok aktif rol almaktad r (6). ABD de 2004 y l nda yap lan bir araflt rmaya göre tüm ev halk n n %20 si 50 yafl ya da daha yafll olan bireylere bak m vermektedir. Bak m verenlerin büyük ço- unlu unu kad nlar oluflturmaktad r. Ayn çal flmada bak m verenlerin %39 unu erkeklerin oluflturdu u belirlenmifltir. Ailelerin y ll k ortalama bak m masraflar ise 196 milyar dolard r. Bak m vermek bak m veren kiflilerin ailelerini, ifl ortamlar n ve toplumu etkilemektedir (13). Bak m vermek, bak m veren kiflinin yükümlülük ve sorumluluklar n art rmaktad r. Bak m veren kiflilerin sorumluluklar ifl ve evdeki yükümlülüklerle çat flmaya neden olabilir. Bak m veren kiflide, ebeveyninin ya da eflinin fiziksel ya da biliflsel olarak yetersiz oldu unu görmek büyük bir üzüntü yaflamas na neden olur. Bak m veren kifli; sevgi, iyi bir ifl yapt için memnuniyet gibi duygular n n yan s ra suçluluk, k zg nl k, yorgunluk, anksiyete, korku, keder ve üzüntü gibi duygular yaflayabilir. Erkek ve kad n bak m veren kiflilerde rol de ifliklikleri olmaktad r. Yafll bir kad n, kendi kendine karar vermeye, paray idare etmeye ve araba kullanmayan bir kifli araba kullanmaya bafllamak zorunda kalabilir. Erkekler yemek piflirmek, çamafl r y kamak, efline kiflisel bak m nda yard mc olmak gibi sorumluluklar üstlenebilmektedir (13). Yafll bireylere ve demansl kiflilere bak m verenlere yönelik yap lan baz çal flma sonuçlar afla da verilmifltir. K l ç Akça ve Taflç n n yapt araflt rmada, yafll bireye bak m verenlerin %25 inin günlük yaflamlar n n etkilendi i ve bu etkilenmeye ba l olarak sosyal ileti- Akad Geriatri 2009; 1:

4 flimlerine engel olunmas nedeniyle sorun yaflad klar belirlenmifltir. Bak m verenlerin %22 sinde ço unlukla bafl a r s, mide flikayetleri ve kendilerini halsiz hissetme gibi fiziksel sa l k sorunlar görülmüfltür. Bak m verenlerin %34.4 ü bak m vermenin ruhsal sa l klar n etkiledi ini belirtmifltir (14). Hong ve arkadafllar n n yapt çal flmada, bak m veren kiflilerin %78.3 ünün kad n oldu u, %89.2 sinin evli oldu u, %50.6 s n n e itim durumunun iyi oldu u belirlenmifltir. Bak m veren kiflilerin %33.8 ini bak m alan kiflinin o lunun efli, %26.8 ini eflleri, %26.1 ini k zlar ve %13.4 ünü ise o ullar oluflturmaktad r. Bak m veren kiflilerin %44.6 s, haftada 40 saatten daha fazla süreyi bak m vermek için harcad klar n ve ortalama olarak 2.8 y ld r bak m verdiklerini belirtmifltir (15). Akyar n yapt çal flmada bak m veren kiflilerin %64 ünün bak mda güçlük yaflad, bak m verenlerin %70 inin hastaya bakmaya bafllad ktan sonra sorun yaflad saptanm flt r. Bak m verenlerin %54 ünün ekonomik durumunun bak m vermeye ba l olarak olumsuz etkilendi i, %90 n n günlük yaflam n n etkilendi i ve bu etkilenmenin en çok sosyal yaflant da oldu u belirtilmifltir. Bak m veren kiflilerin yaflad sorunlara bak ld nda ise bunlar n hastan n özbak m n n uygulanmas, hastan n davran fl de ifliklikleri ile bafl etme, hastan n gereksinimini belirleme, hastan n yan nda kalma ve bak c ile yaflanan sorunlar oldu u belirlenmifltir (16). Demansl bireylere bak m veren yak nlar n n yaflamlar günlük yaflamlar ndan sosyal yaflamlar na kadar kapsaml bir flekilde etkilenmektedir. Bak m verenlerin yaflamlar n n olumsuz etkilenmesini azaltmak için, tüm bak m veren kiflilerin, özellikle kad nlar n bak m konusunda e itim almalar n n sa lanmas ve bak m veren kiflilere yönelik destek programlar n n oluflturulmas önem kazanmaktad r. Hartford Enstitüsü, bak m vermenin olumsuz sonuçlanmas yla alakal risk faktörleri tan mlam flt r. Bu risk faktörleri afla da belirtilmifltir (17): Bak m veren kiflide yüksek oranda stres ve depresyon görülür, subjektif iyilik hali ve fiziksel sa l klar olumsuz etkilenmektedir. Bak m veren kifliler aras nda kad nlar n daha fazla sorumluluk ald klar ve kad nlarda depresyon oran - n n daha fazla oldu u görülmektedir. E itim düzeyi düflük olan bak m veren kiflilerde yine depresyon görülme oran yüksektir. Bak m veren efllerde bak m veren di er kiflilerden daha fazla oranda depresyon görülmektedir. Bak m alan kifli ile iletiflimi kötü olan bak m veren kifli daha fazla s k nt yaflamaktad r. Bak m veren kiflinin bak m vermeye haz r olmay - fl s k nt yaflamas na neden olmaktad r. Demans prevalans nda art fl olmas yla birlikte demansl bireylere bak m veren kiflilerde fiziksel, emosyonel ve ekonomik aç dan tükenmifllik artmaktad r. Demansl hastalarda görülen nöropsikiyatrik semptomlar, bak m veren kiflilerde yorgunlu a, zaman ve para harcanmas na ve sosyal izolasyona yol açar. Bu durumda oluflan stres yaflam kalitesinin düflmesine, duygusal gerginli e veya baz psikiyatrik bozukluklara neden olur (12). Demansl kiflide ortaya ç kan nöropsikiyatrik bozukluklar, hasta ve yak nlar n n bu davran fllarla bafl etmeleri hasta yak nlar n n ac çekmesine, hastan n erken dönemde bir kuruma yat r lmas na, bak m masraflar - n n artmas na, hasta ve yak nlar n n yaflam kalitesinin düflmesine neden olur. Hastada görülen sorunlar; kiflilik de ifliklikleri, mizaç bozukluklar, hezeyan ve varsan lar, bellek bozuklu- una ba l olarak sürekli ayn sorular n sorulmas, huzursuzluk, fiziksel sald rganl k ve sosyal uygunsuz davran fllar içermektedir. Bütün bu sorunlarla bafla ç kabilmek için bu davran fllar tetikleyen olay n bulunmas, sosyal ve fiziksel çevrenin düzenlenmesi gerekmektedir. Deliryum, anksiyete, uyku bozukluklar ve depresyona ba l olarak hastada ajitasyon görülebilir. Ajitasyon, altta yatan t bbi sorun ortadan kalkt halde devam ediyorsa ajitasyonu tetikleyen çevresel nedenler gözden geçirilmelidir (12). Bak m veren kifliler, hastada görülen delüzyon, halüsinasyon, depresyon, uykusuzluk, anksiyete, amaçs z dolaflma ve fiziksel-agresif olan davran fllarla bafl etmede en çok s k nt yaflamaktad r. Bu davran fllarla bafl edilememesi hastan n bak m evlerine erken dönemde yat r lmas ile sonuçlanmaktad r (18). DEMANSLI HASTA YAKINLARINA YÖNEL K HEMfi REL K YAKLAfiIMLARI Yafll nüfusundaki art fl ile birlikte yafll bireylere yönelik verilen sa l k hizmetlerinde ve kalitesinde art fl olmaktad r. Toplumun talepleri do rultusunda geliflen sa l k hizmetleri, yafll bak m na iliflkin bak m protokollerinin oluflturulmas ile geliflim göstermifltir. Hartford Enstitüsünün haz rlam fl oldu u hemflirelik uygulama- 170 Akad Geriatri 2009; 1:

5 Demansl Hastalara Bak m Veren Yak nlar n n Yaflad klar Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl mlar lar protokolleri aras nda yer alan hasta yak n na yönelik olarak haz rlanm fl protokolde bak m veren kiflilerin aktiviteleri aç klanm flt r. Bu aktiviteler; günlük yaflam aktiviteleri, hastal a yönelik olan bak m, bak m n yönetimi olarak belirtilmifltir. Hartford Enstitüsünün haz rlad protokole göre hemflirelik yaklafl mlar afla da verilmifltir (17): Bak m veren kiflilerin bak m vermeye haz r oluflunu art rmak için gerekli olan içeri in ve becerilerin tan mlanmas gerekmektedir. Bak m veren kifli ile sorunlar ; merak edilen konular belirlemek ve bunlara yönelik stratejileri oluflturmak için ifl birli i yapmak önemlidir. Bak m veren kiflinin kendi gücünün fark na varmas n sa lamak için destek olunmal d r. Bak m veren kiflinin uygun kaynaklar bulmas ve bu kaynaklardan yararlanmas konusunda yard mc olunmal d r. Bak m veren kiflilerin bak m verme konusundaki fiziksel ve emosyonel yan tlar n tan malar na ve yönetmelerine yard mc olunmal d r. Demansl hastalara bak m veren kiflilerin tükenmifllik düzeylerini azaltmak için bak m veren kiflinin e itimi, destek sistemlerinin kuvvetli olmas, gerekti inde ulaflabilece i kifli ya da kurumlar konusunda bilgili olmas gerekmektedir. Bak m veren kifliye bu konularda bilgi verilmesi interdisipliner bir yaklafl m gerektirmektedir. Bak m veren kifliye yönelik hemflirelik giriflimlerinin bafl nda hasta ve yak nlar n n e itimi gelmektedir. Bak m veren kiflinin demansl bireyde görülebilecek davran fllar bilmesi ve bu davran fllara nas l bir yaklafl mda bulunmas konusunda bilgi sahibi olmas ve bak m verme konusunda e itime ihtiyaç duymas bak m veren kiflinin sorunlarla bafl etmesini sa larken tükenmifllik yaflamas n da engeller. Demansl olan bireye bakan yak nlar n n en çok s - k nt çektikleri konu, davran fllarla nas l bafl edebileceklerini bilmemeleri ve bu hastal yak nlar na yak flt ramamalar d r. Hastal bak m veren kiflilerin kabullenmesi de zaman alabilmekte bu da hasta bireyin bak m n olumsuz etkilemektedir. kinci aflamada hemflirenin yaklaflmas gereken konu, sosyal destek sistemlerinin güçlendirilmesidir. Öncelikle aile içinde yak nlar n ifl bölümü yaparak bak m n bir kifli üzerinde olmas n ve bu kiflinin tükenmifllik yaflamas n n engellenmesi önemlidir. Ayr ca bak m veren kiflilerin destek alabilecekleri kurumlar hakk nda bilgilendirilmesi ve kendileri gibi bak m veren kiflilerle bir araya gelebilecekleri kurulufllar n olmas önemlidir. Demansl bireye yaklafl mda en önemli durum hastan n interdisipliner bir ekip ile de- erlendirilmesidir. BAKIM VEREN K fi YE VER LECEK E T M KONULARI Hasta ile letiflim Hasta ile konuflurken k sa ve net cümleler kurulmal d r. Ses tonu yükseltilmeden yans z cümleler kullan larak hasta ile konuflulmal ve hastan n sorular yan ts z b rak lmamal d r. Sorular na yan t verilmemesi hastan n ajitasyonunun artmas na neden olabilir (18). Konuflurken karmafl k cümleler kurulmamal d r. Aç k uçlu sorular sorulmamal d r (7). Uyku Düzeninin Sa lanmas Uyku düzeninde bozulman n olmas hastan n ve bak m veren kiflinin yaflam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Uyku bozukluklar na yönelik olarak yap lmas gereken uygulamalar afla da belirtilmifltir (12,18): Yatma saatlerinin düzenli olmas, Yatak odas n n sadece uyumak için kullan lmas, Uyan kken yatakta olmamas, Yemek saatlerinin düzenli olmas, Alkol, kafein ve nikotinden kaç n lmas, Akflam afl r s v al m ndan kaç n lmas, Gündüz uyuklamalardan kaç n lmas, Gün içindeki aktivitelerin art r lmas, A r varsa tedavisi, Sabah gün fl na maruz kal nmas, Her gün düzenli egzersizin yap lmas n n sa lanmas, Rahat uyku uyumas n n sa lanmas, Uyku saatinde ses, fl k gibi uyaranlar n azalt lmas. Çevresel Düzenleme Günlük programda kat rutinler, huzursuz ve endifleli olan bireyi sakinlefltirir. nkontinans olan kiflide iki saatte bir düzenli tuvalete gitmesine yard mc olunmal d r. Gece lambalar kullan lmal d r. Ancak erken dönem demans hastalar çevre de iflikliklerinden rahats z olur. Çünkü ortamda yap lan de ifliklikler kiflinin konfüzyonunu art r r. Çevredeki strese neden olan uyaranlar belirlemek için çevresel bir de erlendirme yapmak Akad Geriatri 2009; 1:

6 iyi bir uygulama olabilir. flitsel, görsel, dokunsal ve birden çok uyaranlar kontrol edilebilir olmayabilir. Lewy cisimcikli demans olan kiflilerde tüm gün televizyonun aç k olmas halüsinasyonlar art rabilir. Bak m veren aile üyeleri ve profesyonel kiflilere yönelik olarak ABD de 1995 y l ndan beri iki ayda bir yay nlanan Today s Caregiver Magazine dergisinde ise yafll s na bak m veren aile üyelerine yönelik önerilerde bulunulmufltur (13). Bu öneriler; Kendiniz ve sevdi iniz kifli (bak m verdi iniz kifli) için ulafl labilir hedefler belirleyin. Bak m vermenin stresli bir ifl oldu unun fark nda olun. Size ve yak n n za uygun bak m servislerinin avantajlar n ö renin. Olabildi ince arkadafllar n zla iletiflimde olun ve zevk ald n z aktiviteleri sak n b rakmay n. Okumak, yürümek, spor yapmak gibi sizi rahatlat c faaliyetleri yap n. Aileniz, arkadafllar n z ve bak m verdi iniz yak n - n zla iletifliminizi art r n. Bak m veren kiflilerin destek gruplar na kat l n. Kendi fiziksel ve mental sa l n za odaklan n. SONUÇ Dünya da oldu u gibi ülkemizde de yafll nüfusunda art fl olmaktad r. Bunun sonucu olarak yafll bireylere yönelik sa l k hizmetlerine olan gereksinim de artm flt r. Geriatri alan nda olan geliflmelere ba l olarak bu alanda e itimli sa l k personellerine olan ihtiyaç artmaktad r. Geriatri alan nda e itimli hemflirelerin yetiflmesi hasta ve hasta yak n na verilecek olan e itimin etkinli ini de art racakt r. Demansl bireylere bak m veren kiflilerin bak m sürecinde birçok sorunlarla karfl lafl ld bilinmektedir. Bak m veren kifliler bilgi eksikli i, aile içi destek a n n yetersiz olmas, destek alabilecekleri kifli/kurumlar n olmamas gibi nedenlere ba l olarak karfl laflt klar sorunlarla bafl etmede yetersiz kalmaktad r. Bak m veren kiflilerin karfl laflt klar sorunlara yönelik olarak e itim toplant lar n n planlanmas ve uygulanmas, bak m veya dan flmanl k hizmeti verecek kurumlar n oluflturulmas büyük önem tafl maktad r. Oluflturulacak bu planlamalar n yafll bireylerin daha kaliteli hizmet almas n sa lamas n n yan s ra aile bireylerine de destek olabilmesi nedeniyle kiflilerin sorunlarla bafl edebilmelerini kolaylaflt raca- n düflünmekteyiz. KAYNAKLAR 1. U.S. Census Bureau. Eriflim tarihi: Eriflim adresi: 2. T.C. Baflbakanl k Türkiye statistik Kurumu (TÜ K). Eriflim tarihi: Eriflim adresi: Bultenleri.do?id= Genel Nüfus Say m Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Türkiye. Ankara: T.C. Baflbakanl k Devlet statistik Enstitüsü, Mart Karaman Y. Alzheimer Hastal ve Di er Demanslar. 1. Bask. stanbul: Lebib Yalk n Matbaas, 2002: Karadakovan A. Demansta Hemflirelik Bak m ; II. Ulusal Geriatri Kongresi. Kongre Kitab Kemer-Antalya: Ekim 2003, s Buckwalter KC, Garad L, Maas M. Caregivers and their support. In: Copeland JRM, Abou-Saleh MT, Blazer DG (eds). Principles and Practice of Geriatric Psychiatry. 2 nd ed. West Sussex, UK: John Wiley & Sons, 2002: Schmidt Luggen A. Gerontologic nurse practitioner care guidelines: Dementia behaviours: Recognition and management. Geriatr Nurs 2005; 26: Ganzer CA. Assessing Alzheimer s disease and dementia: best practices in nursing care. Geriatr Nurs 2007; 28: Reichman WE, Korn ML. Comprehensive management of behavioral disturbances in dementia. MedscapeCME. Eriflim tarihi: Eriflim adresi: Muangpaisan W. Clinical differences among four common dementia syndromes. Geriatrics Aging 2007; 10: T.C. Sa l k Bakanl Türkiye Sa l k Kurumu (TUSAK). Eriflim tarihi: 9 fiubat Eriflim adresi: Ceylan ME, Türkcan A. Araflt rma ve Klinik Uygulamada Biyolojik Psikiyatri Demans. stanbul, 2006: Lund M. Caregiver, take care. Geriatr Nurs 2005; 26: K l ç Akça N, Taflç S. 65 yafl üstü bireylerde bak m verenlerin yaflad klar sorunlar n belirlenmesi. Sa l k Bilimleri Dergisi 2005; 14: Hong GS, Kim H. Family caregiver burden by relationship to care recipient with dementia in Korea. Geriatr Nurs 2008; 29: Akyar. Alzheimer hastalar na bak m verenlerin yaflad klar güçlükler (tez). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Hartford Institute for Geriatric Nursing. Eriflim tarihi: Eriflim adresi: Y lmaz A, Turan E. Alzheimer hastalar na bak m verenlerde tükenmifllik, tükenmiflli e neden olan faktörler ve bafl etme yollar. Türkiye Klinikleri J Med Sci 2007; 27: Akad Geriatri 2009; 1: