ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: Cilt: 2 Sayı: 4 Aralık 2011

Transkript

1 ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: Cilt: 2 Sayı: 4 Aralık 2011 TÜRKYE DE GERÇEKLETRLEN GELENEKSEL EVLLK ÇETLERNN NEDENLER VE EVLLKLER ÜZERNDE TÖRENN ETKS THE REASONS FOR TRADITIONAL MARRIAGES IN TURKEY AND THE EFFECTS OF CUSTOM ON MARRIAGES Tuça POYRAZ TACOLU Özet Çalımada Türkiye nin çeitli bölgelerinde gerçekletirilen taygeldi, levirat, kan bedeli ve berder gibi geleneksel evlilik çeitleri ele alınacaktır. Evlilik çeitlerinin incelenmesinde; söz konusu evliliklerin sosyo-kültürel ve ekonomik nedenlerinin deerlendirilmesi, evliliin yapılmasında karar vericilerin kim ya da kimler olduu, evlilikle birlikte ortaya çıkan rol deimeleri ve çatımaları ile evliliklerde törenin etkisinin ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Bu çerçevede öncelikle ele alınacak olan evlilik çeitlerinin yapısıyla ilgili bilgilere yer verilerek; daha sonra Türkiye de bu tür geleneksel evlenmelerin yaygın olarak görüldüü illerde (Nevehir-Taygeldi, Mardin-Levirat, Urfa-Kan bedeli ve Urfa/Mardin-Berder) söz konusu evlilik tecrübesini yaayan bireylerle ve onların yakınlarıyla gerçekletirilen görümelere yer verilecektir. Görüme sonuçlarından elde edilen bilgilerden Türkiye nin bazı bölgelerinde yaygın bir ekilde rastlanan ancak literatürde fazla yer almayan geleneksel evliliklerin nedenleri, yapısı ve özellikleri açısından bilgilere ulaılacak ve böylece literatüre katkı salanacaktır. Anahtar Kelimeler: Aile, Evlilik, Töre, Taygeldi, Levirat, Kan Bedeli, Berder. Yrd.Doç.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü

2 115 Abstract This study deals with certain types of traditional marriages occur in various regions of Turkey. These marriage types are as follows: taygeldi, levirat, blood price and berder. While analysing these marriage types, the following points are planned to be revealed: the socio-cultural and economical reasons, decision makers for such marriage types, role changes resulting from these marriages, conflicts experienced as well as the effects of custom on these types of marriage. Firstly, background information will be provided in regard to patterns of these marriage types. Next, data gathered through the interviews with the individuals having experience on these marriage types. These interviewees live in the provinces where these certain types of marriage are common (Nevehir-Taygeldi, Mardin-Levirat, Urfa-blood price and Urfa/Mardin-Berder). Therefore, the reasons for, the pattern and features of these marriage types will be discussed, leading to new information which will a significant contribution to the existing literature. Key Words: Family, Marriage, Custom, Taygeldi, Levirat, Blood Price as a marriage type, Berder. 1. Kuramsal ve Kavramsal Çerçeve Ana-baba çocuklar ve tarafların kan akrabalarından (aile biçiminin gereine göre) meydana gelmi ekonomik ve toplumsal bir birlik (Gökçe, 1976) olan aile, sosyalizasyon sürecinin en temel kurumunu oluturmaktadır. Aile birtakım evrensel özelliklerle tanımlanabilse de ülkeden ülkeye hatta aynı ülkenin çeitli bölgelerinde farklılıklar sergileyen bir kurum olma özellii taımaktadır. Bunun sebebi olarak ailenin, içinde bulunduu toplumsal yapının deer yargıları, normatif kuralları ve ahlak sistemleri gibi bir takım unsurlar tarafından ekillenmesi gösterilebilir. Bu durum her toplumsal yapının kendi iç dinamikleri ve sorunlarını çözme balamında kendine özgü aile yapısı ve evlilik çeitleri gelitirmesine neden olmaktadır. Aile, evlenme akdi ile ortaya çıkan bir kurumdur. Balaman (2002), ailenin oluturduu topluluk içerisinde evlilikle ilgili; seks yasaı, soy izleme, yörel yerleme, otorite, miras vb. konularda bir dizi kurallar, adetler, töreler ve düzenlemeler yaptıını ileri sürmektedir. Ona göre bunların tümünün birer kurum olarak gelimesi ve yaygınlaması yanında topluluklardan topluluklara kimi deiiklikler göstermesi, toplulukların yaam biçimlerinin farklılıından kaynaklanmaktadır.

3 116 Aratırmada ele alacaımız dört evlilik çeidini oluturan taygeldi, levirat, kan bedeli ve berder evlilii geleneksel toplum yapısına özgüdür. Geleneksel toplum yapısındaki evliliklerin genel özelliklerine baktıımızda; gençlerin kimlerle evlenebilecei üstüne bir takım kesin yasaklamalar olmamakla birlikte, oldukça dar bir çerçeve içinden (grup içinden) evlenme tercih edilir. Özellikle amca çocukları ile evlenme yaygın bir gelenektir. Geni akraba toplulukları kendi geleneksel yasaları ve cezalandırma kurallarıyla oldukça büyük güçlere sahiptirler. Birçok durumlarda devletin içinden çıkamadıı uzun süreli bir takım airetlerarası anlamazlıklar yazılı olmayan bu geleneksel yasaklarla airetlerin kendi aralarında çözümlenebilmektedir (Yasa, 1962). Yasa nın açıklamalarından da anlaıldıı gibi, geleneksel toplumlarda gerçekletirilen evlilik çeitleri aileler ve akrabalar arası ilikileri ve anlamazlıkları çözümleme ilevini yerine getirmektedirler. Böylece geleneksel toplumlar için bazı durumlarda töre, gelenek, görenek, örf ve adetlerden oluan normatif kurallar, yazılı hukuk kurallarından daha etkili olabilmektedir. Bu noktada geleneksel toplumlardaki ilikileri düzenlemede bir hayli etkili olan yazısız hukuk kurallarından, özellikle de töre kavramından kısaca bahsetmekte yarar görülmektedir. Bahar (2005: 81) a göre bir sosyal kültür yapısında kanun ve ahlak kuralları yerine geçebilecek kadar kuvvetli fakat kanun olmayan davranı kalıplarına örf-töre denilmekte ve yaptırımları en fazla olan normlar olarak tanımlanmaktadır. Törenin hâkim olduu toplumsal yapının özellikleri olarak; deimenin yava gerçeklemesi, gelenein geçerli olması, otoriteye balılık, biz duygusuna dayanan ilikiler, kadercilik belirtilebilir. Böyle bir toplumsal yapıda töre, namus olgusu karısında edinilen tavır konusunda da önemli bir fonksiyon yerine getirmekte; toplumdaki kadın-erkek ilikileri töreye göre ekillenmekte, namus olgusunun gündeme geldii konularda töre çözüm yolu olarak görünmekte ve konunun töreyle çözüme ulamadıı hallerde toplumsal baskı, tecrit, kan davası, hatta ölüm gündeme gelmektedir. Evlenme ekliyle ilgili en önemli sorun, e seçme konusunda evlenecek kiilere tanınan özgürlükle ilgilidir. nceleme konumuzu oluturan evliliklerin literatürde hangi evlilik çeidine dâhil edildii konusuyla ilgili açıklamalara baktıımızda, Balaman (2002) taygeldi, levirat ve berder evliliini tercihli evlilikler arasında belirtmektedir. Buna göre burada tercih sözcüünün anlamı, geleneksel tür yaamda, çocukların kimlerle evlenmesi gerektii konusunda bireylerin deil, ailelerin öncelik durumuna göre karar almalarıdır. Tercihli evlilikler, evlendirilecek çiftler arasında tercih, izin ve yasak kurallarına ilerlik kazandırır. Bu kurallar

4 117 dorultusunda davranı ve eylemler oluturur. Bu kuralların kesin belirlendii yaam biçimlerinde evlenme olgusu, bireyler arası bir kontrat olmanın ötesinde aileler, kümeler, soylar (airetler) arası balayıcı nitelik taır. Tercihli evliliklerin youn görüldüü topluluklarda ergenlik, evde kalmılık ve dulluk ho karılanmaz; kınanır. Zaten dulluk, boanmayla deil daha çok e kaybetmeyle olur. Bu durumlarda da dullar evlendirilmeye çalıılır. Dıarıdan kız alıp verme de en az evde kalmılık kadar ho karılanmaz. Timur (1972) berder örneini vererek, tercihli evlenmelerde ailelerin yararının gözetildiini belirtmektedir. Böylece tercihli evlenmelerde aileler yetikin çocukları üzerindeki kontrollerini korumaktadırlar. Erdentu (1956) da tercihli evlenmeler de duygusal ba ve romantizm yerine, çıkar ilikileri, soy devamı, dirlik, uyum ve mevcut uyumun sürdürülmesinin önemli olduunu ifade etmektedir. Tercihli evlilikle ilgili olarak yukarıda yapılan açıklamalardan hareketle kan bedeli evliliinin de bireysel irade yerine, ailenin iradesine dayanması ve aileler arasındaki uyuma hizmet etmesi açısından tercihli evlilik örnei olarak verebiliriz. Bu noktada konumuzla alakalı olarak içten evlenme (endogami) kavramından bahsetmemiz uygun olacaktır. çten evlenme genellikle belirli bir grubun kendi arasındaki ilikiyi devam ettirmek ve grup içi uyumu korumak için yapılır (Balı ve Sever, 2005). Gökçe (1996) ülkemizin Dou ve Güneydou Bölgesi ndeki içten evlenmelerin temelinde mal ve mirasın bölünmesinin engellenmesi ilevini görmektedir. nceleme konumuzu oluturan evlilik çeitlerine baktıımızda; 1.1.Taygeldi Evlilii: Halk arasında analı-kızlı ya da içli-dılı olarak tabir edilen taygeldi evlilii, farklı cinsiyetten çocukları olan iki dulun hem çocuklarının, hem de kendilerinin evlenmeleri ile olumaktadır. Balaman (2002: 44-45) taygeldi evliliini, çocuklu dul bir erkekle, karı cinsten çocuklu dul bir kadının, çocuklarının ve kendilerinin evlenmeleriyle ortaya çıkan evlilik olayı olarak tanımlamaktadır. Yasa (1962), Taygeldi Ailesi adlı makalesinde tay sözcüünü atın yavrusu anlamında kullanarak, dul kadının beraberinde getirdii çocua, dul erkein taygeldisi denildiini ifade etmektedir. Ancak Balaman (2002: 45-46) tay sözcüünün Türkçede denk anlamında da kullanıldıını belirterek, taygeldi evliliinin denk gelen evlilik anlamında kullanıldıını belirtmektedir. Ona göre bu tür evliliin ülkemizde yaygınlıına karın youn olmaması da denk gelme özelliinin güçlüünden gelmektedir. Kadın ve erkek dul ve çocuklu olacak, yalar aaı yukarı eit olacak ve

5 118 çocuklar karı cinsten olacak. Balaman a göre, böylesi birden fazla olacakların bir araya gelip olur olmaları bir denklik (taylık) durumudur. Yasa (1962), en kısa tanımı ile ayrı cinsten çocukları bulunan dulların evlenme eklidir dedii taygeldi evliliini Hasanolan Köyü nde incelemi ve aratırmaları sonucunda bu tip evlenmelere Batı da rastlanmadıını, slam memleketlerine has bir olay olduunu belirtmitir. Taygeldinin çeitli tanımlarını veren Yasa ya göre tanımların ilkinde; dul bir erkein dul bir kadınla evlenmesi halinde ölen kadından, dul bir kadın ise ölen veya boandıı kocasından getirmi oldukları küçük veya yetikin erkek ve kız çocuklara takılan addır. Taygeldinin ikinci anlamı ise, evlenecek olan dulların sayı, ya ve cinsleri söz konusu olmaksızın eski karı ve kocalarından getirmi oldukları çocuklardır. Bu çocuklara tay adının verilmesinin temel sebebi, yetikin iseler hemen, deilseler ileriki yıllarda bunlardan tarım ilerinde yararlanmak düüncesiyle sıkıdan sıkıya ilgili bulunmasıdır. Yeni evli dulların yaları ve i baarma kuvvetleri göz önünde tutulacak olursa, bunları yıpranmı at ve kısraklara benzetebiliriz. Bu itibarla taylar daha kuvvetli, ie yatkın ve daha verimli olacaklardır. Mesele bu açıdan düünüldüü zaman yeni kurulan aileye gelen bir tay, bir insan gücünü temsil ediyor demektir. Taygeldilerde art eitlii meselesi ile ilgili olarak ise Yasa, dullardan her ikisinin de ayrı cinsten ve aynı sayıda yetikin veya küçük yata çocukları olursa, dulların veya çocukların gerçekten veya sembolik olarak evlenmelerine art eitlii demektedir Levirat Evlilii: Levirat evlilik, abinin ölmesi üzerine, ölen kiinin erkek kardeinin dul kalan ele; yani yengesi ile evlenmesiyle meydana gelir. Bu tür evlenme biçimi ülkemizin özellikle Dou ve Güneydou Anadolu Bölgesi nde görülür. Balaman (2002: 51) levirat evliliini, yenge-kayınbirader evliliinden oluan tercihli evlilik türü olarak tanımlamaktadır. Balaman bu tür evliliin uygulanmasında bölgeden bölgeye farklılıklar olduundan söz eder. Dou ve Güneydou Anadolu bölgelerinde uygulanması zorunlu olan töre gücünde bir kuraldan bahsederek, bu kurala göre bu bölgelerde dul kadının kesinlikle, ölen kocasının aabeyiyle evlenemeyeceini, ancak kocasının küçüü olan kayınbiraderiyle evlenebileceini ifade eder. nanca göre, gelin koca evine geldiinde, kocasının büyük kardelerini aabey, küçüklerini de adlarıyla çaırmıtır. Aabey dedii büyük kayınbiraderler, gelinin gerçek aabeyi kabul edileceinden nikâh dümez inancı yaygındır. Ne var ki ülkemizin Batı bölgelerinde böyle bir ayrım söz konusu deildir.

6 119 Yasa (1962) ise levirat evliliini ölen erkek kardein dul karısı ile geride bırakılan kardein evlenmesi biçiminde tanımlayarak, memleketimizde oldukça yaygın atipik evlenme ekli olarak deerlendirmektedir. Bu durumda evlenen erkek zaten evli ise, iki kadının birbirine karı münasebetlerini anlatmak için halk kuma, ortak, içli-dılı eli gibi kelimeler kullanmaktadır. Bu durumda ikinci kadına sadece dini nikâh kıyılır ve bundan doan çocuklar nüfusa sanki birinci kadından domu gibi kaydettirilir. Balı ve Sever (2005) ise bir erkek öldüünde geride kalan ei ve çocuklarına daha iyi bakılması ve aile bütünlüünün bozulmaması amacıyla yaptırılan levirat evliliklerinin, genelde evlilii yapanlardan çok, ailenin kararı ile gerçekletiini belirtmektedirler. Onlara göre bu tür evlilikler, aile birliini ve devamını korumaya yönelik fedakâr bir davranıın sonucudur. Bireyin toplulua veya aileye kurban edilmesidir. Bu balamda geleneksel toplumlarda dul kalan kadının daha önce gelin olarak geldii ailenin dıında bir birey ile evlenmesi bir ilke olarak doru kabul edilmez. Çünkü evlenen kadın, bir aileye dâhil edilmi sayılmaktadır ve kimlii o aile ile varlık bulmaktadır Kan Bedeli: Kan bedeli evlilii, levirat gibi törenin ekillendirdii evlilik çeitlerinden birisidir. Bu tip evlilik, aralarında kan davası olan iki ailenin, kan davasını sonlandırıp, barı tesis etmek amacıyla çocuklarını evlendirmeleridir. Ülkemizde daha çok Dou ve Güneydou bölgemizde uygulanmaktadır. TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) nin 2009 yılına ait Erken Yata Evlilikler Hakkında nceleme Yapılmasına Dair Rapor unda kan bedeli evliliinin öldürülen kiinin kan bedeli olarak para, altın, ev ve tarlanın yanında kızların da verilmesi eklinde gerçekletii belirtilmektedir. ( komisyon/ kefe/ docs/ komisyon rapor.pdf). Sezen (2005) ise kan parası karılıı evlenmeyi, temelinde eitimsizlik olan, ilkel bir evlenme biçimi olarak tanımlamaktadır. Ona göre bu evliliin tek olumlu yanı kan davalarının devam etmemesi yönünde ilevi olmasıdır Berder (Berdel) Evlilii: Hakkari yöresinde Kepir, Denizli, Aydın yörelerinde deiik yapma, Dou Anadolu ve Güneydou Anadolu da da Berder (Berdel) olarak adlandırılan tercihli evlilik türleri içinde konu edineceimiz berder evlilii, evlenecek iki erkein, evlilik çaındaki kız kardelerini birbirleriyle deitirme biçiminde gerçekleir (Beikçi, 1969: 163). Beikçi, bu ailelerin kurulma nedeninin, fakir aileler

7 120 arasında balık verme yükümlülüünden kurtulma, airet reisleri, aalar, eyhler, seyitler arasında ise akrabalık balarını kuvvetlendirme ve mülkiyetin parçalanmasını önleme çabası olduunu belirtmektedir. Balaman (1975) ise berderi yada ergen olu ve kızı olan iki aile, aralarında anlaarak kızlarını, oullarına alacakları kız ailesine verirler, yani deiik yaparlar eklinde tanımlamaktadır. Yada ve tanı iki erkek arkadaın kendi aralarında anlaarak durumu ailelerine açmaları ve ailelerinin bu konuda karar almalarıyla gerçekletirilen berder evlilik, iki aileyi örnein, A ve B ailelerini Berder Aile ilikileri içerisine sokar. Geleneksel tür yaam biçimi içerisinde bu kültürün bir gerei olan böylesi bir evlilik, öznel ve nesnel koulların hazır olduu durumlarda oluur. Ona göre, ailedeki etkinliin ve çocuklar üzerindeki denetimin salanması istei, balık, takı gibi düün giderlerinin ekonomik zorlamaları, yeni evliler ve dünürler arasındaki birlik ve dirliin pekitirilmesi gerekçeleri ve beklentileri, bu evlilii, tercihli evlilikler kümesi içerisinde bir evlilik türü olarak karımıza çıkartmaktadır. 2. Aratırmanın Yöntemi Nitel bir çalıma olan bu aratırmada görüme teknii kullanılmıtır. Böyle bir tercih yapılmasının sebebi aratırma konumuza uygun olarak, nitel aratırmanın toplumsal yaamın doal akıında ortaya çıkan olayların ayrıntılı incelemelerini yürütmeye vurgu yapmasıdır. Böylece nitel aratırma, belirli toplumsal-tarihsel balamlara duyarlı olan özgün yorumlar sunmaya çalıır (Neuman, 2006). Bu anlamda aratırmada birinci elden veriler kullanılmı ve görüme yapılan kiilerin bakı açıları bizim için önem taıdıından örneklemimiz kendi sosyal ve kültürel balamında incelenmitir. Yaptıımız çalımanın nitel bir aratırma olması nedeniyle, aratırma sorularının açık uçlu ekilde hazırlanması uygun görülmütür. Aratırma sorularımız u ekildedir: 1. nceleme konumuzu oluturan evlilik çeitlerinin sosyal, kültürel ve ekonomik nedenleri nelerdir? 2. Evlenen çiftlerin evlilie karar vermelerinde etkili olan kimlerdir? 3. Evlilik kararında törenin etkisi var mıdır? Yukarıda belirtilen aratırma soruları dorultusunda örneklemle yapılan görümelerde; evlilik sürecinin nasıl gerçekletii, evliliklere karar veren ya da verenlerin kimler oldukları, evliliklerinden memnun olup olmadıkları, töre gibi normatif kuralların evliliklerinde etkisi olup olmadıı,

8 121 çocuklarının evlenme ekli konusundaki düünceleri gibi açık uçlu sorulara yer verilmitir. 2.1.Örneklem ve Veri Toplama Teknikleri Aratırma 2007 yılı süresince, incelenen evlilik çeitlerinin yaygın olarak görüldüü illere gidilerek evli çiftler ve yakın akrabalarına yarı yapılandırılmı görüme teknii uygulanması yoluyla gerçekletirilmitir. Örneklem seçiminde tesadüfî örnekleme teknii kullanılmıtır. Aratırmanın örneklemini 9 u kadın, 16 sı erkek olmak üzere toplam 25 kii oluturmaktadır Geleneksel Evlilik Çeitlerinin Yapısı, Nedenleri ve Özellikleri 3.1. Taygeldi Evlilii Yaygın olarak ç Anadolu Bölgesi nde rastlanan taygeldi evliliinde, dul çiftin çocukları arasında kardelik durumunu ortadan kaldırmak için anne-baba evlenmeden önce çocuklara imam nikâhı kıyılması gelenei yaygındır. Yasa (1962) da ilerde evlenmeseler dahi ayrı cinsteki yetikin veya küçük yataki çocuklara dini nikâh kıydırılarak, hiç olmazsa söz kesilerek köylülerin dedikodu ve baskısının önlenmi olacaını ifade etmektedir. Nevehir in Ürgüp ilçesinden seçtiimiz örneimizde elerden erkek olan.y altı yaındayken annesini kaybetmi ve babası altı ay sonra.y nin ei olan L.Y nin annesiyle evlenmi; çiftler evlenmeden önce ise çocukları arasında imam nikâhı kıydırmılardır..y bu konuyu u ekilde ifade etmitir: Anne ve babamız evlenmeden önce bizim aramızda imam nikâhı kıyılması âdetini biz çocuklukta bilmiyorduk. Bize denen annenizin ve babanızın nikâhından önce sizin nikâhınız kıyıldı eklindeydi. Biz böyle bir ey var mı diye ailemize sorduumuzda karde olmayalım diye bizden gizli nikâh kıyıldıını söylediler. 17 yaında da resmi nikâhımız kıyıldı 1 Aratırmada ele alınan evlilik çeitlerinin dıarıya kapalı ve geleneksel toplum yapısı sergileyen yerlere özgü olması, örneklem grubuyla ilgili detaylı bilgiler vermeyi sınırlamaktadır. Bu nedenle çalımada örneklem grubunun kiisel özellikleriyle ilgili detaylı bilgilerden çok, genel bilgilere yer verilmesi uygun görülmütür. Buna göre örneklem grubunun eitim düzeylerine bakıldıında; en çok ilkokula kadar okudukları dikkat çekmektedir. Örneklem grubumuzu oluturan kadınlardan sadece birisi ilkokul mezunudur. Örneklem grubumuzu oluturan kadınlardan bei okuma-yazma bilmemektedir. Örneklem grubumuzun evlilik yalarına baktıımızda ise erken yata evlenmeleri dikkat çekmektedir. Kadınların için ya aralıı iken (levirat için ilk evlendiindeki evlilik yaı göz önüne alınmıtır); erkekler için ya aralıı yatır.

9 122 Ülkemizde genelde kırsal toplumsal alanlarda yaygın olan taygeldi evliliin nedenlerine baktıımızda; temel nedenler olarak sosyo-kültürel ve ekonomik nedenler karımıza çıkmaktadır. Balaman (2002: 48), bu tür evlilikleri bir çözümün ve kimi gereksinmelerin sonucu olarak görmektedir. Buna göre, gerek ein ölümüyle gerekse boanmalarla ortaya çıkan dulluk olgusu, olması gereken düzenli bir yaam içerisinde düzensiz bir durumdur. Dulluk, bir üretim birimi olma niteliindeki ailenin sakatlanması, insan, insan gücü kaybı ve yeterlilik öesinin zor ilemesi demektir. Eli, çift ve aile birimi içinde yaamaya alımı bireyin, yalnızlıı, biyolojik ve fizyolojik doyumsuzluu ve güvensizlik kaygısı onda denge bozukluu yaratacak; daha da ötesi, ekonomik kaygıyı younlatıracaktır. Herhangi tip bir evlilikte dulluk olgusunu çözümlemek, toplumsal yaamın süreklilii, devinimi, uyum ve dengesi için bir zorunluluktur. Benzer olarak Yasa (1962) taygeldi ailesini, herhangi bir sebeple aralarındaki balar çözülen aileleri çeitli yollarla birbirine balamaya çalıan bir evlenme ekli olarak belirlemektedir. Ona göre taygeldi, daha çok orta yata olan veya yalanmı bulunan ayrı cinsten çocuklu dulların eski ailelerindeki yaayı ve alıkanlıklarını kesintisiz olarak devam ettirmek istemelerine dayanır. Baka bir sebebi de dul kimselerin gerek köy içinden, gerekse baka köylerden, hele fakir ve çocuklu iseler, evlenme anslarının pek az olmasıdır. Ayrı cinsten çocuklu dulların bu tarz bir evlenmeye bavurmaları halinde çocukların ve dulların birbirlerine karı durum ve münasebetleri üvey kardelik ve üvey ana-babalık olması gerekecektir. Üveylik durumunun aile içi münasebetlerde üyelerden her biri için ne gibi ho olmayan hallere, anlamazlıklara kavgalara yol açacaı herkesçe bilinen gerçeklerdendir. Yasa taygeldinin baka bir sebebinin de toplumsal baskı olduunu ifade etmektedir. ki dulun yetimi ve yetimekte olan ayrı cinsten çocuklarla bir çatı altında yaadıkları sürece çocukların birtakım uygunsuz hareketlerde bulunabilmeleri hatıra gelebilir. Konu komu ve köy halkı arasında bu gibi ihtimaller sık sık dedikodu konusu yapılır. Bu gibi haller aileyi zor durumlara sokar. Taygeldi eklindeki evlenmelerde bütün bu dedikodu ihtimalleri ortadan kalkar. Örneimize döndüümüz zaman taygeldi evliliinin sosyo-kültürel nedenlerine baktıımızda, evliliin her iki evlenen çifte salayacaı avantajlar ve dezavantajlar dikkat çekmektedir. Evlendiklerinde.Y nin babasının ve L.Y nin annesinin iki çocuu bulunmaktadır..y nin ifadelerine göre 17 yaına geldiinde ablası ve kayınvalidesi ona L.Y ile evlenme fikrini açmılardır. Onun ilk tepkisi aynı evde karde gibi büyüdük, hem yarın biz huzursuz olduumuzda, sizin evliliiniz ne olur. Bizimki yıkıldı mı, sizinki de yıkılır eklinde olmasına ramen, evde senin olun, benim kızım

10 123 eklinde ikilik olmaması, baka yerlerden evlendiin zaman babanın durumu ne olur ve evde huzur kalmaz dıarıdan birisini alsan, içeri sana analık olur; L.Y alıp gelse babalık olur eklindeki büyüklerin konumaları neticesinde evlenmeyi kabul ettiini belirtmitir..y bu tür evliliin avantajlarını ve dezavantajını u ekilde belirtmitir; Bu evliliin avantajı, dıarıdan biri geldi mi, anlatı mı, anlaamadı mı gibi sorunlar aılıyor. Gelin olduu yer anası, içerisi. Bugün gelin kaynana geçimsizlii sorununu aıyorsun. Senin bir eksiin olduunda ana, baba sana müdahale ediyor, onlara bir ey olduunda sen müdahale ediyorsun, ayrım yok. Senin anana yaptım, benim anama yaptım davası olmuyor. Rahat oluyorsun. Olumsuz yönleri de, eer biz geçimsiz olsaydık ana-baba belki onlar da ayrılıa gidebilirdi. Bu teklifi kabul etmemdeki esas neden, o an sevgi falan deildi. Ailenin durumu gözümün önüne geldi. Ailem ileride bakıma muhtaç olduklarında, eim babama bakacak, baba diye; tabi bende anama bakacaım. Aslında bu evlilik eklini büyüklerin düünmesi kendilerinin rahatlıı için. u anda bakıma muhtaçlar ve artık analık, babalık, kaynana, kayınvalide böyle bir ortamda kalmadı. Benim eve teklifsiz gidip gelirler. Birine bir ey olduunda öbürünün gelecei yerde burası. Dier çocuklara gidince iki gün durunca üçüncü gün sıkıldık derler. Buraya geldiler mi kendi evleri gibi teklifsiz. Onun için kendilerine huzur oldu ihtiyarlıklarında. Evliliimizden dolayı sonunda memnun olduk. Annemize babamıza teekkür ettik. Büyüklerin dedii doru çıktı, çocuklarım daha rahat. L.Y ise evlilie razı olmasının nedenlerini u ekilde belirtmektedir: Baka birisi ile evlendiimde eer bir huzursuzluk olursa, tekrar eve döndüümde annem ve babam sen bizim dediimizi yapmadın, tekrar bu eve dönmek zorunda kaldın gibi eyler söylenir diye korkum vardı içimde. Sonra eim evet deyince annem bana da sordu, ben de razı oldum. Bunu kabul etmemin nedeni, bakasıyla anlaamazsam ne olur, acaba eim baka birisiyle evlenirse annemin durumu ne olur, bu analıktır ya da babalıktır ayrımcılıı olmasın. Birde maddi manevi her yönden birbirimize destek oluruz diye düündüm Evli çiftin ifadelerinden de anlaılacaı üzere, taygeldi evlilii; üvey anne-üvey baba ya da kaynana-gelin ve kaynata-damat arasında yaanacak olası çatımaların yaanmasını engelleyici bir evlilik çeididir. Bunun yanı sıra taygeldi evlilii, anne-baba açısından yalılık güvencesi olarak görülmektedir. Bunun nedeni ise kaynana-kaynata durumu olmadıı için taygeldi evlilii yapan çiftin birbirlerinin anne ve babalarının

11 124 sorumluluklarını almalarıdır. Böylece taygeldi evliliinde anne-baba ve çocuklar birbirlerine maddi ve manevi destek olmaktadırlar. Taygeldi evliliinin; hem evlenen çocuklar, hem de anne-baba açısından boanmayı engelleyen bir durum yaratması da, evliliin nedenlerinden birisi olarak belirtilebilir. Bunun yanı sıra taygeldi evliliinin ailedeki dier kardelerin anne-babaya sorumluluklarını azaltıcı yönde ilev görmesi, evliliinin dier kardeler tarafından da desteklenmesini salamaktadır..y nin bu konudaki ifadesi dikkat çekicidir: Bizim evlilikte dıarıdaki kardeler rahatlıyor. Çünkü neden bütün sorumluluk bize düüyor. Burada ana-babanın nazı bize geçiyor. Bir ey olduunda direk bize diyorlar. L.Y de bu konuda eiyle benzer düüncelere sahiptir: Evdeki konumumuz farklı, daha ön planda; bunu hepsi fark ederler. Bu ev bizim bilirler. ki taraf da bizim evimiz. Bizim evde birimiz olu, birimiz kızı olduu için konumumuz daha deiik oluyor. Farklı görünüyor, farklılıımızı da hissediyoruz yani. Sorumluluk açısından, evi benimsemek açısından olsun. Biz, bizim diye bakıyoruz. Herkes de bunu fark ediyor yani. Bu ev bunların, bir bütün olduumuzu biliyoruz..y. nin ablası da bu konuda unları söylemitir: Annemle babam evlenirken biri kız, biri olan birimizde, belki birbirine olur artıyla bir de bir eve geliyor ya namahrem olmasın diye çocuklar arasında imam nikâhı kıyılması lazım dediler. Bunlardan önce onların nikâhını kıydılar ama bunu çocuklara hiç duyurmadılar, zaten 17 yaında evlendiler. O zaman da istediler, birbirlerine oldular. Annemle babamın rahat olmasını düündük biz de. Allah a ükür geçimsizlikleri de yok iyiler. Annem babam da onlar sayesinde daha rahatlar. Biz de çok rahatız, onlar mecburi gibi, bütün yük onların üzerinde. Bu tür evliliin bir baka nedeni ise evlenen çiftlerin aynı kültürel ortamda büyümelerinin, evlilik sonrası dönemde avantaj salamasıdır. Bununla ilgili olarak L.Y nin ifadeleri anlamlıdır. imdi ben dıarıdan evlenseydim zorlanma yaardım, çünkü ayrı bir aile ortamında yetiiyor. Bizde ev ortamı deimedi. Taygeldi evliliinde kırsal yapıda yaayan dul kadını bekleyen zorluklar da etkili olmaktadır. L.Y annelerinin evlenmelerinin onlarda kaygı yarattıını, çok da istemedikleri halde dul kadının karılaabileceini düündükleri bazı problemlerden ötürü evlenmesine fazla tepki

12 125 vermediklerini ifade etmitir. Bu durum taygeldi evliliinin gerçeklemesinde yaanılan toplumsal yapı ve sosyal çevrenin etkili olduuna iaret etmektedir. Bu anlamda taygeldi evlilii toplumsal ihtiyaçtan ortaya çıkıp ekillenmi bir evlilik çeitidir yorumunu yapabiliriz. Bu noktada slam hukuku bakımından da bu tür evlenmelerin önünde engel bulunmadıının belirtilmesi de önem taımaktadır. Taygeldi evliliinin ekonomik nedenlerine baktıımızda ise, aileye ait toprak ve malın bölünmemesini, aile içinde kalmasını salamakta; bu konuda aileye güven vermektedir. Bunun yanı sıra taygeldi evlilik, ailelere balık parası ödenmemesi ya da düün masraflarının azalması yönünde avantajlar salamakta; ayrıca aile ekonomisinin igücü artmaktadır..y yapmı olduu evliliin kendilerine saladıı ekonomik avantajdan u ekilde bahsetmektir: Eimin babasının emekli parası ile düünü yaptık, çeyiz yapıldı, her ey alındı. Babam dedi tarlayı size ayırdım, sizin üzerinize yaptım. Taygeldi evliliinde, dul çiftin evlenen çocukları arasında karde olmaktan e (karı-koca) olmaya uzanan rol deiimi dikkat çekmektedir. Aynı evin içinde iki karde olarak büyüyen çocuklar, evlendikten sonra karı-koca rolüne doru bir deiim yaamaktadırlar. Örneimizin açıklamalarına baktıımızda, bu rol deiimi balangıçta birbirlerini e olarak kabul etmeleri açısından zorluklar içerse de, zamanla bu evliliin hem kendileri hem de aileleri için avantajlar saladıını düünmektedirler. L.Y bu durumu açıkça ifade etmektedir. Ben.Y i karde biliyordum. Ben onu deil de bir bakasını sevsem her halde olaylar farklı olurdu. Tepki gösterirlerdi sanırım..y beni deil de bir bakasını sevmi olsaydı karde gibi evlendirebilirdim. Bir ey olmazdı, içim burkulmazdı. Bunu kabul etmemin nedeni, bakasıyla evlenirsek anlaılmaz, bu analıktır ya da babalıktır ayrımcılıı olmasın. Birde maddi manevi her yönden bir birimize destek oluruz diye düünüldü. Düün hazırlıkları baladıktan sonra, ben aabeyimin evine gittim, oradan gelin aldılar. Abim babam oldu ve çocukluumu yaadıım eve tekrardan gelin olarak döndüm. Bakasıyla evlenseydim her yerde adettir bayramlarda aile ziyaretleri yapıldıı için diyelim ki benim bakasından 3 çocuumla o evde barınmam biraz zor olurdu. Yabancı bir damat 3 çocuk. imdi gidip istediim kadar kalabiliyorum. Ama o zaman kalamayacaktık. Biz evlenmeseydik, bakasıyla evlenseydik kıskançlıklar olurdu. Hareketlerde, konumalarda, sanki sen onu istiyormusun gibi. Her eyine dikkat edilirdi. Gülsen konusan her eyden bir mana çıkartırdı.

13 126 Benim evlendiim de.y nin evlendii de bunları düünürdü. Hep gözler üzerinde olurdu elerin. Böyle bir durumda dıarıdan geldiinde o evde huzur bulamayacaktık. Aileler bir birine düerdi. Vay sen ona baktın, sen onla konutun. Bu tür olaylar çıkardı diye düünüyordum. imdi huzurluyuz Levirat Evlilii (Kayınbirader ile Evlenme) Levirat evlilii için Mardin in Kızıltepe ilçesinden seçtiimiz örneimizde dul kalan S.T kocasının kardeiyle evlenmitir. Yengesiyle evlenen V.T, abisini bir trafik kazasında kaybettikten sonra, aile büyüklerinin ve törenin etkisiyle yengesiyle evlenmeyi kabul etmitir. S.T eini kaybettikten sonra stanbul a ailesinin yanına gitmi, ancak einin ailesinin onu dier oullarıyla evlendirmek için Mardin e çaırmasıyla birlikte, iki çocuuyla birlikte kayınbiraderiyle evlenmek üzere Mardin e geri dönmütür. Levirat evliliinin sosyo-kültürel nedenlerine baktıımızda, amcanın, ölen aabeysinin yetim kalan çocuklarını üvey baba eline bırakmaması durumu karımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra evlenen çiftin bir süredir birbirlerini tanımaları da, evlilik kararı almalarını kolaylatıran nedenlerden birisi olarak belirtilebilir. Görüme yaptıımız V.T ve S.T çiftimizin ifadeleri de bunu destekler niteliktedir. V.T nin ifadelerine göre; stanbul dan geldii akam S.T beni çaırdı, seninle konuacaklarım var dedi, tamam dedim. Odaya geçtik, konutuk, S.T bak dedi bu fedakârlıı yapıyorsan bu iki çocuk için ve benim için, bunu zorla istemeyerek yapıyorsan, ben stanbul dan buraya kadar gelmiim bunu üstlenirim kendime, ben derim evlenmem, yine de seni zor durumda bırakmam, ha dedi bir de senin sevdiin varsa, sevdiin için de katlanırım dedi. Benim sevdiim vardı, ben sevdiimi kapattım dedim. Ben bu ii yapıyorsam o iki çocuk için dedim. Acaba o sevdiimle evlenirsem, senden daha iyi mi olur; yani seni tanımıım, 5-6 yıl aramızda geçmi dedim. Ne tür bir insan olduunu biliyorum. Ben bu fedakârlıı yapıyorum, senin, çocukların ve evimiz için dedim. Tamam dedi. Kesin mi kesin dedim. O da orda kesin dedi ve kararımızı verdik. Aradan iki üç gün geçti, düün oldu. Bizim odalarımız ayrıydı ilk bata, benim yengemdir, aabeyimin karısıdır, ben hala onları düünüyordum. Tamam kabullenmitim, bu yola ba koymutum, ama hala kafamda tasarlıyorum onları. Yani aradan uzun bir zaman geçti bizim birbirimize ısınmamız için Neyse zamanla birbirimize ısındık. Hiç piman olmadım onunla evlendiime, Acaba alacaım kız onun

14 127 yaptıı fedakârlıkları yapar mıydı bana. Birbirimizi çok seviyoruz, sanki 3-4 yıl ak yaadıımızı ve severek evlendiimizi, yani öyle anımsıyorum. Aabeyimin ei diye onu aldıım aklımın ucundan bile geçmiyor sanki. Piman da deilim onunla evlendiime. Örneimizde belirtildii üzere levirat evliini tetikleyen güdü, genellikle evlenen her iki tarafın aileleri ve ölen aabeyinin çocukları için yapılan fedakârlık olarak açıklanabilir. Bunun yanı sıra levirat evliliinde kayınbirader-yenge rolünden, karı-koca rolüne geçi yaanmakta; bu durum evlenen çiftin evliliin balangıcında karı-koca ilikisi yönünden sorun yaamalarına neden olmaktadır. Evliliin balangıcında sorun olarak görülen bu husus, çiftin ifadelerine göre evlilik ilerledikçe aılmaktadır. Evlendiklerinde S.T nin önceki einden iki çocuu vardır, evlendikten sonra V.T ile iki çocukları daha olmutur. V.T aabeyinin çocukları ile kendi çocukları arasında ayrım yapmadıını, hatta çevreden laf gelir diye aabeyinin çocuklarına daha fazla önem verdiini belirtmektedir. Onun ifadelerine göre; Çocuklarımı çok seviyorum, ayrım da yapmıyorum. Hatta aabeyimin çocuklarına yaptıım fedakârlıı, kendi çocuklarıma bile yapmıyorum, onları daima üstün görüyorum yani. Aabeyimin çocukları benden bir ey istedii zaman ben öz çocuuma bile bunu yapmıyorum. Onların okuması için Allah ıma yalvarıyorum. imdi onlar okumasa, benim çocuklarım okursa, Allah ın iidir onu biz bilmiyoruz da, derler ki bak ite onları okutmadı, kendi çocuklarını okuttu Levirat tipi evlilii hem evlenenlerin ailesi açısından, hem de evlenen çiftler açısından cazip kılan bir baka neden ise, ailenin sırlarının dıarıya sızmasını engellemesidir. V.T nin bu konudaki görüü u ekildedir: Evimizin içindeki sırrı dıarıya hiçbir zaman anlatmıyoruz. Ne oluyorsa evin içinde oluyor. Levirat tipi evliliin sosyo-kültürel nedenlerinden dieri, o bölgede hâkim olan törenin koymu olduu kurallardır. Toplumsal yaamda bireylerin düüncelerini, duygularını ve davranılarını belirleyen, sınırlandıran ve yönlendiren bir takım kurallardan bahsedebiliriz. Toplumda yaayan bireyler tarafından farklı ekillerde isimlendirilen bu kurallar, yaptırım güçlerine göre farklılık gösterirler. Bu kurallar arasında yazılı yasalar, din ve ahlak kuralları, gelenek, görenek, adet, örf ve töre yer almaktadır. Çiftimizin evlenme kararında törenin ne derece etkili olduu aaıdaki ifadelerle desteklenmektedir. V.T;

15 128 S.T nin bizim törelerimize göre, bizim aileye geri dönüü için bir seçenei vardı. Bizim töreler imdi unu ortaya koyuyor; imdi S.T, ya bize dönecekti ya da çocukları bize gönderip bakasıyla evlenecekti, çünkü bizde dul kadına ho bakılmaz, biriyle evlenecekti. Bakasıyla evlenseydi bizim iki aile arasında, yani töreler arasında bazı mensuplar ortaya çıkardı. Bizim kendi ailemiz açısından zararları olurdu, mesela kan davasına, kavgalara, sürtümelere giderdi. Niye diyeceksiniz. Genç bir kadın iki çocuunu gönderdi, bakasına kaçtı etraftan yani, bizim burada töreler böyle, sizin gelininiz orada çocukları gönderdi bakasına kaçtı, siz nasıl burada duruyorsunuz ve o dedikodu yüzünden iki aile, yani töre kan davasını oluturur. Ama ite S.T onu düünerek, o olayları göz önünde bulundurarak tek tarafı seçti ve çocukları alıp geldi, bu fedakârlıı yaptı. S.T ise einin ifadelerine unları eklemektedir: Mesela diyelim ki ben aldım iki çocuu geldim kayınbabamın yanında oturdum. Genç bir kadınım, iki tane çocuum var, ben otururum çevre rahat bırakmaz. Oturursun peine binlerce laf takar, kalk da kendini temizle. Anlatamıyorsun derdini anlatamıyorsun, açıklayamıyorsun. Her biri bir ey söyler. unu yapmak zorundasın. Ya gelip evleneceksin veyahut da çocukları bırakıp gidip bakasıyla evleneceksin. Yani o da imkânsız bir ey. Mesela u olur. Eer ki kayınbaba tarafı bir ey demezse, kız tarafı da bir ey demezse, çevrede oluan laflar, efendim gelininiz çocukları bıraktı gitti, yabancıya vardı, yok namusları varsa mesela gitsinler kendi gelinlerini geri döndürsünler, öyle laflar kayınbaba tarafı kıkırtılıyor, kız tarafına yansıtılıyor. Orada iki aile birbirine düüyor. Kan davası, udur budur, kavgadır yani böyle devam ediyor. Bizim buranın töresi, mesela ben kendim için söyleyeyim. Ben bu olayı yaadım. Gittim ben, annemin evinde kaldım, çocuklarımı vereceim baba tarafına ben bakasıyla evleneceim, orda tabi ben çocuklarım olmadan nasıl bir hayat devam ettireceim, nasıl mutlu olacaım. kincisi çocuklarımı alıp geleceim, kayınbabamın yanında oturacaım, o da çevreden gelen dedikodular kaynıyla aynı evde. Mutlaka bir yerde bir fedakârlık yapacaksın. Ya çocuundan olacaksın, ya namusundan olacaksın ve yahut ta karde gibi denilen bir evlilie katlanacaksın. Artık senin yürein, senin gücün hangisini tanıyorsa ona. Töre bu Çiftin yapmı olduu açıklamalar yine töre kavramı balamında deerlendirildiinde, levirat tipi evliliin nedenlerinden bir dierinin de sosyal çevrenin dul kalan kadına yaptıı baskı olduunu ortaya

16 129 koymaktadır. S.T nin annesi H.I kızının yapmı olduu iki evlilii ve ikinci evliliin nedenlerini u ekilde deerlendirmektedir: S.T çok çekmi bir insan, sevdii vardı. Onunla evlendi, çocuk kaçırdı bunu. ki tane çocuu oldu. Sonra kocası trafik kazası geçirdi. Kız ortada kaldı tabii ki, en sonunda getirdim yanıma. Eski damadın en küçük kardei geldi, ona verdik. Kim ona bakacak deil mi mecbur kaldı yani. Biz de mecbur kaldık. Mardin e götürdüler. ki sene bizim yanımızda kaldı. Çok üzüldü kaynanası, hepsi üzüldüler. Allah var kaynanası kayınpederi kızı çok sevdi. En sonunda imdi onlar Mardin de oturuyorlar. Kocası çocuklara iyi bakıyor, onlar mutludur, rahattır. Allah a ükür. Namuslu gururlu bir ailedir. Ama dul bir kadın kocası öldü. Götürmek zorundayım di mi? O benim hakkımdır. Ben de götürdüm. Onlarda soruyorlar. Kendi çocukları için soruyorlar. Senin kardein öldü yengenle evlen. Biz de düündük, taındık nasıl olsun? Amcasıdır. Çocukların amcası, bakmak zorundadır. Kimse onlara bakamaz. Çok insan da geldi bizim üstümüze. Dediler Bu kız onların hakkıdır, onların gelinidir. Biz onlara hak verdik artık. Kızı onlara verdik. S.T evlenmek zorunda çünkü bizim törenimiz böyledir. Kardei dururken baka bir yere gitmek için izin vermiyorlar. Bunlar da onların namusu oldu. Bekârımız vardır, gene bizim gelinimiz olsun. Bizim törenimiz öyledir. Güneydouda herkes yapar. Namus meselesi için ben çok dükünüm ondan verdim kızı. Namusuyla erefiyle bir aile tanıdık. S.T nin dayısı M.Y ise unları belirtmitir: S.T ilk eine kaçtıında, ben bir gün aradım S.T nasıl diye sordum. Kardeimin ei bana dedi ki baın saolsun. Ben de dedim ki Hayırdır? Onun için ölmütü babası için. Çünkü örf ve adetlerimizde kocaya kaçmak son derece sakıncalı ve tehlikeli bir durum. Örf ve adetlerimizde kaçan bir kızın davasını yaparlar ama biz o davaya gitmek istemedik ne kardeleri ne annesi ne babası. S.T nin hayatında iki tane basalıı aldım. Bir tanesi kaçıında, bir tanesi kocası öldüünde. Kocası ölünce, kız güzel insanlar istemek için cesaret arıyordu. Yıkılması gereken çok aır bir kural: töre kuralı biz S.T yi evlendirecektik. ki tane çocuu vardı. Ben bizzat törelerin uyguladıı bu kurallara çok karı olmama ramen maalesef ben de boyun emek zorunda kaldım. S.T yi kaynına vereceiz. Bizim için bir ölümdü. S.T nin tekrar kaçıına benzer bir durumdu ve biz AB ye müracaat etmi bir ülkeyiz. Biz iki tane ülke yaıyoruz bu ülkede: Biri dou ve güneydou nun aalık devri ve bir tanesi de normal kültürlü okumu bir Türkiye. lk önce bizim yapmamız gereken bazı eyler var. Dou ve

17 130 Güneydouda yaanan töre cinayetlerini, insanlıa aykırı örf ve adetleri ortadan kaldırmamız gerekir. Bu karar verildikten sonra, yani S.T kaynı ile evlenecek kararı, ben ve ailesi oturduk düündük. Dayısı olarak, annesi ve babası çıkı yolunu bulamadık muhakkak bu iin gerçeklemesi lazımdı. Çünkü hem çocukları kendi amcalarının yanında olacak korunacaklar hem de S.T ayrıldıı eve tekrar geri gidecek. O da diyor ki dayı, ben çocuklarımı çok seviyorum. Kocamı da çok seviyordum kocam öldü ama bunun bir çıkıı vardır. Ben kaynımla evlenmek zorundayım çocuklarım adına. Ben bunu kabul etmek zorundayım. Bu ekil bir baskı sonucu biz S.T yi vermek zorunda kaldık. Levirat evliliinin ekonomik nedenlerine baktıımızda ise taygeldi ile benzer özellikler karımıza çıkmaktadır. Levirat tipi evlilik, aileye ait toprak ve malın bölünmemesi, aile içinde kalmasını salamakta; aile igücü kaybı yaamamakta, aileyi bekâr oulları için yeniden balık parası vermekten kurtarmakta ve böylece geline verilen balıkta bo yere gitmemektedir Kan Bedeli Evlilii Kan bedeli evlilii, levirat gibi törenin ekillendirdii evlilik çeitlerinden birisidir. Ülkemizde daha çok Dou ve Güneydou bölgemizde uygulanmaktadır. Kan davası evlilii için Urfa dan seçtiimiz örneimizde, iki aileyi de yakından tanıyan bir kiinin araya girerek aileleri barıtırmak istemesiyle birlikte, çiftimiz evlenmi, böylece aileler arası devam eden kan davası sonlanmıtır. Kan bedeli evlilii yapan H.K, iki aile arasında kan davasını balatan olayı u ekilde anlatmaktadır: 1950 de babam arkadalarıyla bizim çiftliimizde oturup sohbet ederken bitiik köydeki bir komumuzla aralarında bir hayvandan dolayı bir olay çıkmı. Babam vuruluyor o köyde. Olay olduktan sonra en büyük aabeyimiz babamızın intikamı olarak kan davasına balıyor ve kan davasıyla 8,5 sene mahkûm geziyor dalarda, talarda. Karı tarafımızda kan davası olanlardan intikam almak için. Burada 5-10 kii derken adam ölüyor, 8,5 sene sonra abim 1960 da idam oldu Adana da. Ondan sonra sene bizim davamız devam etti. Bizim aile büyüklerimizden 3 tane kardeim vefat etmi, biri idam olmu, bir kardeim sürgün olmu. Bunu bitirmek kolay bir ey deil. Urfa nın ileri gelen adamları bu olaya artık bir son verilmesi gerektiini söylediler ve ailemizin büyükleri bunun ileri gidip daha kötü neticeler vermemesi için böyle bir barı kararı aldılar. Barıımız araya girenlerle salandı.

18 131 Aileler arasında barıın salanmasında aracı olan H.A olayı u ekilde anlatmaktadır: ki aile arasında keçilerin baın içinde otlaması nedeniyle çıkan münakaa sonucunda kan davası meydana geldi. Sonra aile büyükleri niye barımıyorsunuz ne alıp veremiyorsunuz dediler. L.P valla alıp verecek hiçbir eyimiz yok, bizden bu kadar adam öldü, onlardan da öldü. Ortaya giren bir yemek düzenleyecek bizi barıtıracak. Peki dedim ben sizin aranıza girsem olur mu? Dedi olur neden olmasın ama dedim aranıza girdim sizi barıtırdım, sonunda bir ey olursa olmaz. Dedi ki tam güvence vereyim. Mademki sen aramıza giriyorsun senin bir çıkarın yoktur, bizden bir ey çıkmaz. Dedim peki ben karı tarafla da görüürüm. Görütükten sonra size haber ederim. Bir gün geçti. Ben karı tarafa haber yolladım Biç kaç araba tuttuk kalktık M.K in köyüne gittik. Birbirlerine sarıldılar, barıtılar. Bu seferde onlardan söz aldım. Onları getireyim oraya diye. Bir hafta sonra da onları getirdim. Bunlar barıtılar. Artık aradan zaman geçti. Bunları nasıl yapacaz? Salam bir yere oturtak. Dedik gelin size bu A.K nin kızını istiyek kabul ettiler. Ben kalktım gittim, A.K in kızını istedim. Bir de soruyom etrafta balık ne kadardır 10,12,15 bin bilemedin 20 bin. Tabii büyük ailedir. Balıı 35 bin lira. Dediler ne söylersen biz kabul ediyoz. Karı tarafta öyle dedi. Bunların düünlerini yaptık. Kızı çıkarttık. Dedik inallah sonu iyi olur. Bugüne kadar selamat götürdü. Artık korkum yok, kan baı oldu birbirlerine H.A evlenirken kız tarafına balık parası verilmesinin nedeninin, bu evliliin kan yerine yapılmadııyla açıklamaktadır. Ona göre iki ailenin çocukları arasında yapılan evlilik, aileler arasındaki kan davasının, kan birliine dönümesi yönünde ilev görmekte; böylece aileler arasındaki barıın salam ve kalıcı olmasını salamaktadır. Kan bedeli evliliinde ise kızın kan yerine verildiini, kız evine balık parası verilmediini, erkek ailesinin kızın hayatı boyunca kan davasını baına kakılacaını belirtir. Ancak literatüre bakıldıında, kan bedeli evliliinin uygulamasıyla ilgili görüler, öldürülen kiinin kan bedeli olarak para, altın, ev ve tarlanın yanında kızların da verildii yönündedir (Sezen, 2005). Örneimizi oluturan çiftimizden H.K evlenme nedenini örf, adet ve töre ile açıklamaktadır. Bizde örf, adet, töre var, aileler arasındaki barıın daha salam olması için karı taraftan kız alıp verme durumundan dolayı, ailenin en küçük olu ve bekâr olduum için, onların kızını bana verdiler. Nikâhla aldık.

19 de evlendik. Evlenirken annem de sordu, büyüklerim de sordu. Sen bu kızı alacaksın, kan davası diye alıp buna kandan dolayı hakaret edeceksen bunun vebaline girme. Bizim de çok ükür öyle bir olayımız olmadı. Bizim büyüklerimizin azından çıkan kelime artık tamamdır. Büyüklerimiz he dedi mi he, yok dedi mi yok. O günden bu güne de aramızda bir pürüz çıkmadı. Barı yaptıktan sonra düünümüzde, barıımızda, taziyemizde hepsi bir. Eskiden böyle bir olay olmamı gibi bir birimize yakın olarak gidip geliyoruz H.K nin ei R.K de eini onaylayarak unları eklemektedir: Zoraki verme olayı yok. Herkes kendi örf âdetiyle Yani bizim mesafemiz yakın olduu için bir kız verilirse bu dava daha sükûnete balanacaından, daha salam olacaından dolayı beni verdiler. Yani her barıta kız verme olayı yok... Seni vereceim, istesen de vereceim, istemesen de vereceim Ne yapacan, babamıza karı gelebilir miydik. Ben çok ükür kocamla mutluyum da razıyam da. Bize karı iyi, ailesi de iyi. Oulları S.K ise annesi ve babasının evliliiyle ilgili olarak unları söylemektedir: Bir yerde bizi gördükleri zaman, a ite bunun annesi kan yerine verildi, bunun annesi siyah balanarak getirildi diye bize ey yapan da vardı. Biz de o zaman çocuk olduumuz için ya siz nasıl kan yerine verilmisiniz, ne yapmısınız ite genç yata bir çocua söylenmemesi gereken eyler. imdi bizim aklımıza geliyor da keke bizim aklımız bassaydı da gelip ailemize sormasaydık, böyle olunca mecburen ben bakıyordum annem de üzülüyordu babam da üzülüyordu. Bize bir ey söylemiyordu ama biz her ne kadar çocuk olsak da anlıyorduk yani kötü bir ey olduunu. Kan davalarında kız alıp vermede hep siyahlar içerisinde, çaraflar içerisinde götürürlermi. Yani yüzüne siyah peçe örterlermi. Artık her halde bunun kan yerine verildii belli olsun diye böyle bir gelenek varmı. Ama çok ükür bizde öyle bir ey olmamı, iyi ki de olmamı. Dier evlenme ekillerinde olduu gibi, kan bedeli evliliinde eler açısından kan davalı olmaktan, kan-birliine (karı-koca) olmaya dayanan bir rol deiiminden bahsetmek mümkündür. Kan bedeli evlilii, feodal yapıya sahip geleneksel toplumların sorunlarına çözüm bulabilmek amacıyla toplumsal ihtiyaçtan türemi doal bir davranı olarak karımıza çıkmaktadır. Yörede yaayan bireyler, bu tip evlilik ile kan davalarının daha kısa sürede bittiini ve kurulan barıın daha salam temellere dayandıını ifade etmektedirler.

20 Berder (Berdel) Evlilii Berder evlilii için Urfa ve Mardin illerinden seçtiimiz örneklerimizde berder karde çocukları (kuzenler) arasında uygulanmıtır. lk örnekte C.Y ve kız kardei T.Y ile.y ve kız kardei K.Y arasında gerçekletirilen evliliin temel nedeni her iki ailenin de ekonomik sorunları olması ve bu nedenle bölgede kural haline gelen balık parasını ödeyememeleridir..y nin konuyla ilgili ifadeleri bunu açıkça gözler önüne sermektedir: En bata ben balık parasıyla evlenecektim. Önce kız kardeimi balık parasıyla evlendirip sonra da ben evlenecektim. Benim istediim bir kız vardı, onu alacaktım. Berdele karıydım ben ama ailemin hepsi üzerime geldi. Maddi durumumuz iyi olmadıı için ortaya berdellik çıktı. Berdellik yüzünden bunu yapamadım. Burada bizim airet usulleri, mecbur büyüü dinleyeceksin C.Y nin ifadeleri de.y i desteklemektedir: Bir gün gelip bacımın bir tanesini istediler, baslık parasıyla. O kiiler yabancıdır. Bir vesile ile tanıdıklarıyla gelmiler, bacımı gördüler beendiler. Biz bu kız için talibiz dediler. Evet derseniz, anlaalım. Biz dedik amcamıza, dayımıza mecbur haber verecez. Mesela bu yabancı adam gelir, balıı verir çeyizini yapar, gelinin çıkacaı güne kadar amcamla dayım bu ii bozabilir. Bizde böyle eskilerden kalma bir adettir. Yakın varken yabancıya kız veremeyiz. Biz amcama gitmeden amcam haber almı, aksam arabasına binmi gelmi bize. Dedi böyle bir durum bacınızı evlendireceksiniz yabancı bir kiiyle, öyleyse benim bir kızım bir olum var evlenme çaına gelmiler, hem sizin maddiniz kötü, hem bizim maddimiz kötü. Gel biz bunları berdel yapak. Babam, ablam, kardeim hepimiz üstüne gittik.y nin dedik mecbur biz bu evlilii yapacaız, bu berdel eyini..y baka bir kızı istiyordu, Allah razı olsun bizi zor duruma bırakmadı. Konutuk ikna oldu, ama ona haksızlık oldu. Bizde kadın sözü geçmez. T.Y i danımadan evlendirdik, herkese de böyle geçerlidir. Bizim burada kadın ve erkek evlenirse büyüklerin sözü geçer kızın kimi istedii ise önemli deil. Büyüklerin babası ne derse o olur....y nin ei T.Y de berder yapılırken, çocukların fikrinin sorulmadıını, tamamen büyüklerin kararlarına tabi olduklarını ifade etmitir. Ben berdel olmayı istemedim. Niye istemedim çünkü biliyorum, büyük ablam da berdel oldu. Onu gördüüm zaman istemedim ama bir ey söyleyemem. Çünkü babam karar verdi. Ne iyi ne kötü ne hayır

21 134 dedim. Bitirdiler kendi aralarında. Geldiler burada oynadılar, nian taktılar hiç hevesli deildim. Hiçbir ey diyemem de sadece susup aladım. Bir de biliyorum hayatımın kötü olacaını ama bir ey diyemem Kızımı asla. Ölsem bile. Asla benim çektiklerimi ona çektirmem. Elimden geleni yaparım. Benim hayatım yıkıldı. Onların hayatı yıkılmasın C.Y nin ei K.Y de bu konuda benzer görülere sahiptir: 3 tane kızım var. Onların böyle evlenmesini istemiyorum. Hayalleri gibi olsun. stedii kiiyi alsın. Simdi kızımı evlendirsem babasına böyle desem babası kabul etmez. stedii kiiye verir: ihtiyara da gence de. Erkee karı gelemeyiz. Boynumuz kıldan incedir erkee karı gelemeyiz. Kanunumuza aykırıdır. Bu tür bir evlilik anlamasında her iki tarafın da ekonomik çıkarları belirgindir. Geleneksel hayvancı ve tarımcı ekonomiye sahip kültürlerde, bir evlilik güvencesi olarak bilinen, güvencenin parasal akçesi balık, ortadan kalkar. Çünkü iki taraf da birbirlerine bu konuda para ödemeyeceklerdir. Bunun yanında, düün harcamalarında açıklıkla görülen bir ekonomik denge salanmı olur. Söz gelii, A ailesi gelinleri ve gelinin yakınları için neler alacaksa, kızları için de aynı eyin alınmasını bekleyeceklerdir. Bu durum onları aırı ve gereksiz harcamalarda frenleyecek, gövde gösterisine yönelik kimi harcamaları da denetlemi olacaklardır. Çeyizler dengeli düzenlenir, düün aynı gün yapılır, düün harcamaları ortaklaa pay edilir. Uygulamaların daha ilginç tarafı, gelin çeyizi götüren araç (traktör, at arabası, vb) ve gelin atı, karı tarafla eit zamanda hareket eder ve yol ortasında karılatıklarında, birinin çeyizi öbür tarafın arabasına aktarılır; çeyizler araba, atlar binek deitirir; kümeler geldikleri yöne dönerler. Böylece tam anlamda bir ekonomik uygunluk zaman, güç ve para açısından salanmı olur (Balaman, 2002: 43). Balaman ın berder evlilii ile ilgili saptamaları örneimiz açısından da geçerlidir. Çiftlerin ifadelerine bakıldıında berderde eitlik ilkesinin ne kadar önemli olduu anlaılmaktadır..y: Her birimiz karılıklı ne alırsak aynıdır. ki taraf da eit alacak berdelin usulü böyledir. Ne sen fazla alacaksın ne eksik alacaksın hepsini aynı Çamaır makinesi, buzdolabı, koltuk, elbise hepsi eit olacak. Her eyi biz eit yapıyoruz. Benzer ekilde C.Y de unları belirtmektedir: