Orman Amenajman Planlarının ETÇAPKlasik Programı İle Hazırlanması: Akseki- İbradı Planlama Birimi Örneği

Transkript

1 Orman Amenajman Planlarının ETÇAPKlasik Programı İle Hazırlanması: Akseki- İbradı Planlama Birimi Örneği Fatih SĠVRĠKAYA 1 Derya M. KÜÇÜKER 2 Oktay DEMĠR 3 1 KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi, Orman Fakültesi, KahramanmaraĢ, fsivrikaya@ksu.edu.tr 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Trabzon, dmumcu@ktu.edu.tr 3 Antalya Orman Bölge Müdürlüğü, Denetim Kontrol BaĢmühendisi, Antalya Özet Dinamik yapı arz eden ormanların günümüzde klasik araçlar yerine bilgi teknolojilerinin etkin Ģekilde kullanıldığı karar destek sistemleriyle planlanması ormanların sürdürülebilir planlanması ve iģletilmesi açısından büyük önem arz etmektedir. Karar destek sistemleri, bilimsel ve aynı zamanda uygulanabilir amenajman planlarının daha az zaman ve emek kaybıyla güncel bir Ģekilde gerçekleģtirilmesine, ormancılık sektörüne ve bilimsel çalıģmalara katkı sağlamaktadır. Ülkemizdeki amenajman plan yapım süreci ve yapılan amenajman planları irdelendiğinde günümüzdeki anlamda biliģim teknolojilerinin entegre edildiği bir karar destek sisteminin geliģtirilmediği görülmektedir. Bu sebeple belirlenen eksikliği gidermek amacıyla prototip ETÇAP (ekosistem tabanlı çok amaçlı planlama) Karar Destek Sisteminin bir modülü olan ETÇAPKlasik isimli amenajman plan yapım modeli geliģtirilmiģtir. Bu bildiride, karar destek sistemlerinin gerekliliği vurgulanmıģ ve mevcut yönetmelik esasları dikkate alınarak ulusal bazda geliģtirilen CBS destekli ETÇAPKlasik planlama modeli tanıtılmıģtır. ETÇAPKlasik, günümüzde amenajman planlarının yapımında kullanılan Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi yazılımı olan Amenajman Plan Programı (APP) ile karģılaģtırılmıģ, üstünlükleri ortaya konulmuģ, karģılaģılan sorunlar belirtilerek planlama süreci ve planlama felsefesi açısından kritiği yapılmıģtır. Daha sonra, ETÇAPKlasik planlama model yazılımı Ġbradı planlama biriminde test edilmiģ ve sonuçlar değerlendirilmiģtir. Anahtar Kelimeler: Orman Amenajmanı, ETÇAPKlasik, Karar Destek Sistemleri, CBS Abstract It has become necessary to plan forest ecosystem based on its dynamic structure with decision support system and information technologies instead of classical method for planning and managing forest sustainable. Decision support system contributes forestry, scientific studies and realizing scientific and applicable forest management plan with less time and effort. Turkish forestry has not developed and effectively utilized the power of information technologies and decision support tools in forest management. ETÇAPKlasik, GIS based decision support system, was developed as a part of Ecosystem Based Multipurpose Planning (ETÇAP) tool. This paper documents necessity of decision support system and decision support systems developed by national scale. GIS-based decision support system called ETÇAPKlasik enabling to embrace the features of Ecosystem Based Multipurpose Planning approach and its guidelines and its advantages were introduced and compared with APP decision support system. ETÇAPKlasik was tested in Ġbradı planning unit and its results and contributions to the planning process were explicated. Keywords: Forest management, ETÇAPKlasik, Decision support system, GIS 1. Giriş Doğal kaynakların giderek tükenmesi, orman ekosistemlerinin sağlık ve bütünlüğünün tehlikeye düģmesi, ekosisteme yapılacak müdahalelerin etkisinin uzun zaman boyutunda değerlendirilebilmesinin yanında toplum talebinin çeģitlenmesi ve buna bağlı olarak çeliģen ve çakıģan amaçların gerçekleģtirilebilmesi, geleneksel biliģim araçları (desinatör, hesap makinesi ve daktilo vb) yerine ancak coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ile uyumlu, bilimsel karar verme tekniklerinin entegre edildiği planlama model yazılımlarının geliģtirilmesi ve kullanması ile mümkündür. 1389

2 GeliĢen ve değiģen dünyamızda orman amenajman planları artık biliģim teknolojileri ve karar verme teknikleri ile düzenlenmektedir. ĠĢletme amaçların ve koruma hedeflerin değiģtiği ve çeģitlendiği, ilgiçıkar gruplarının planlama sürecinde etkin katılımının sağlandığı, çok ölçütlü bir planlamanın hakim olduğu günümüzde faydalanmanın düzenlenmesi ve karar verme süreci ancak biliģim teknolojileri ve karar verme teknikleri ile mümkün olabilmektedir. Bu süreçte CBS ve yöneylem araģtırması teknikleri yardımı ile çok sayıda alternatif oluģturulmakta ve bu alternatifler arasından en uygun olanın seçimi gerçekleģtirilmektedir. Klasik planlama sürecinden bir hayli farklılık gösteren bu yaklaģımın ilk aģamasını oluģturan ve CBS nin etkin kullanımını içeren ETÇAPKlasik planlama model yazılımı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Amenajmanı Anabilim dalı tarafından geliģtirilen prototip ETÇAP (ekosistem tabanlı çok amaçlı planlama) modelinin bir modülüdür. Bu çalıģmada, karar destek sistemlerinin gerekliliği vurgulanmıģ ve mevcut yönetmelik esasları dikkate alınarak ulusal bazda geliģtirilen CBS destekli ETÇAPKlasik planlama modeli tanıtılmıģtır. ETÇAPKlasik planlama model yazılımı Antalya Orman Bölge Müdürlüğü, Akseki orman iģletme müdürlüğüne bağlı Ġbradı planlama birimi için test edilmiģ ve sonuçlar değerlendirilmiģtir. 2. Karar Destek Sistemi Karar destek sistemleri (KDS), karar vermeye yardımcı olmak için verileri analiz etmek, analitik modeller geliģtirmek ve sistemi daha kolay anlamak için bilgisayar destekli geliģtirilen kullanıcı dostu model yazılımlardır (Laudon ve Laudon, 2000). Özellikle, Kanada, Amerika, Finlandiya, Avustralya ve Ġsveç gibi ülkelerde orman amenajmanı planlamasına yönelik birçok KDS geliģtirilmiģtir. GeliĢtirilen KDS ler ormanların sunmuģ olduğu pek çok değer ve hizmeti aynı anda dikkate almakta, zamanla değiģen toplum ihtiyaçlarına cevap vermek üzere güncellenmekte ve karma optimizasyon (simülasyon ve optimizasyon modelleri karıģımı) gibi yeni teknikleri de kullanmaktadır. Ayrıca iģletme amacı olarak odun üretimine ilave olarak, ormanın topluma sunmuģ olduğu yaban hayatı, biyolojik çeģitlilik, doğa koruma, estetik gibi değerler de dikkate alınmaktadır. GeliĢtirilen bu modellerin büyük bir bölümü, çağdaģ bilgi sistemi teknolojileri ve özellikle de CBS tarafından desteklenmektedir. Günümüzde ülkemizde de gerek akademik çalıģmalarda gerekse de ormancılık teģkilatında amenajman planlama sürecindeki uluslar arası geliģmeleri takip etmek ve bu süreçlerin gereklerini yerine getirmek için biliģim teknolojileri ve yöneylem araģtırması teknikleri etkin Ģekilde kullanılmaya baģlanmıģtır. Akademik kapsamda orman amenajman plan yapım sürecinde yöneylem araģtırması tekniklerinden simülasyon yöntemi (Soykan, 1979), amaç programlama (Köse, 1986; Mısır, 2001) ve doğrusal programlama tekniği (KeleĢ, 2003; Karahalil, 2003; Yolasığmaz, 2004; Mumcu, 2007) kullanılmıģtır. Orman teģkilatında ise yöneylem araģtırması tekniklerinin ilk kullanımı, Akdeniz orman kullanım projesi ve daha sonra 1998 yılında OGM ile Finlandiya nın Enso Forest Development Oy. Ltd. nin ortak çalıģması olan Orman Kaynakları Bilgi Sistemi (FRIS) projesidir. Ancak bu projelerde kullanılan simülasyon modeli meģcere simülasyonu ağırlıklı olup gerçek anlamda bir orman simülasyonu modeli olmaktan uzaktır. Bu çalıģmalar, karar verme sürecinde (gençleģtirme alanları, bakım blokları ve bakım etası) etkin Ģekilde kullanılmaktadır. Ancak, bu KDS ler genelde envanter karnelerini değerlendiren ve amenajman planı yapım sürecinin tüm aģamalarını kapsayan model yazılımlar değildirler. Bu nedenle, geliģtirilen bu model yazılımların ülkemizdeki planların düzenlenmesinde doğrudan kullanılması mümkün değildir. Sadece gerekli verilerin elde edilip düzenlenmesi sonucu karar verme aģamasında kullanılabileceklerdir. 3. ETÇAPKlasik Planlama Model Yazılımı Ülkemizde ETÇAP adında ve ekosistem tabanlı çok amaçlı planlama anlayıģına dayalı bir KDS geliģtirilmiģtir (BaĢkent ve ark., 2008; KeleĢ, 2008; Kadıoğulları, 2009, Sivrikaya, 2008). ETÇAPKlasik planlama model yazılımı ETÇAP karar destek sisteminin bir modülüdür. ETÇAPKlasik, mevcut amenajman yönetmelik esaslarını dikkate alarak aynı yaģlı, değiģik yaģlı ve baltalık iģletme Ģekillerine göre iģletilen ormanların planlanmasında kullanılmak üzere geliģtirilmiģtir (Sivrikaya, 2008). Bu model yazılımı, Veri GiriĢi, Hesaplama ve Karar Verme, Plan Çıktıları ve CBS olmak üzere dört ana modül olarak tasarlanmıģ ve geliģtirilmiģtir (ġekil 1). 1390

3 a b c ġekil 1. ETÇAPKlasik planlama model yazılım modülleri a)veri GiriĢi, b) Hesaplama ve Karar Verme, c) Plan Çıktıları ve d) CBS d Veri Girişi modülünde, öncelikle amenajman planı hazırlanacak planlama biriminin bağlı olduğu Bölge Müdürlüğü, ĠĢletme Müdürlüğü, ĠĢletme ġefliği ve son olarak Plan Ünitesi seçilmektedir. Ardından planlama birimine ait sayısal meģcere haritası programa dahil edilmekte ve böylece planlama birimine iliģkin veri tabanı kurulmaktadır. Daha sonra envanter verileri, ağaç hacim ve artım tablosu, iģletme sınıfı tanımlama tabloları planlamacı tarafından model yazılıma girilmektedir. Asli ağaç türlerimize ait Bonitet endeksi ve hasılat tabloları model yazılımın veri tabanında mevcuttur. Kullanıcı gerek duyduğu takdirde bu tablolara kolaylıkla ulaģabilmekte ve değiģiklik yapabilmektedir. Hesaplama ve Karar Verme modülünde planlamacı, hesaplamalar bölümünden örnekleme alanındaki ağaçların çap sınıfı ve çap kademeleri hesaplayarak envanter karnesini değerlendirebilmektedir. Bu aģamada, her bir örnekleme alanı karnesinin servet-artım değerleri, bu değerlerin çap kademelerine dağılıģı, çap kademelerindeki ağaç sayısı hesaplanarak tek tek değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme sonucunda, hava fotoğrafı veya uydu görüntüsünden de yararlanarak arazi çalıģması sırasında örnekleme alanında belirlenen taslak meģcere tipi kesinleģtirilmektedir. Ayrıca bu aģamada, redüktif alan, çap kademesi ve çap sınıfı, aritmetik ve ağırlıklı ortalamaya göre meģcere servet ve artımı hesaplanmakta, bonitete bağlı meģcereler oluģturulmakta (ġekil 2) ve bu meģcerelerin servet ve artım değerleri aritmetik ve ağırlıklı ortalamaya göre belirlenmektedir. 1391

4 ġekil 2. ETÇAPKlasik planlama model yazılımında bonitete bağlı meģcere tipi oluģturma, meģcere servet ve artım hesaplama Bu çalıģma ile ülkemizde ilk defa meģcere tipi tanımlamasında değiģikliğe gidilerek meģcere tipi servet ve artım hesabında yetiģme ortamı farklılığı da dikkate alınmıģtır. Mevcut yönetmeliğe göre meģcere tipi tanımlamada; ağaç türü, geliģim çağı ve kapalılık dikkate alınırken, geliģtirilen yeni meģcere tipi tanımında bonitet, ağaç türü, geliģim çağı ve kapalılık dikkate alınmaktadır. Yeni oluģturulan bu tanımlamada 2Lcd3 meģcere tipi, 2. Bonitetteki Lcd3 meģcere tipini tanımlamaktadır. Klasik meģcere tipinin önüne bonitet değeri eklenmiģtir. Bonitet değerinin 1973 yılında meģcere tipi sonuna eklenmesine rağmen, bu çalıģmada meģcere tipinin önüne konulmasının nedeni, kapalılık ile bonitet değerinin ilk bakıģta karıģtırılabilecek olmasıdır. Bu karıģıklılığın katlı meģcerelerde daha fazla olabilmesi muhtemeldir. Ayrıca, bölmecik tanımlamasındaki -1, -2, -3, -n rumuzlarla da karıģtırılmaması için bu yola baģvurulmuģtur. Plan Çıktıları modülünde hesaplamalar tamamlanmıģ ve karar verme süreci baģlamıģtır. Bu aģamada, bakım etasına (meģcere ve bölmecik bazında), gençleģtirme alanlarına, ara hasılat kesim planına ve ağaçlandırma yapılacak alanlara CBS modülü yardımıyla karar verilmektedir. Raporlama modülü ile amanejman planına iliģkin tüm tablolar ve planlama birimine iliģkin genel bilgileri içeren (geliģim çağıalan, kapalılık-alan, bonitet-alan, iģletme sınıfı alan, yaģ sınıfı-alan, vs.) grafikler üretilmektedir. CBS modülündünden karar verme sürecinde (son hasılata konu alanların belirlenmesi)etkin Ģekilde faydalanılmakta ve ayrıca planlama birimine iliģkin CBS nin temel fonksiyonları (veri tabanı kurulumu, sorgulama, analiz, etiketlendirme, renklendirme) gerçekleģtirilebilmektedir. 4. Alan Tanıtımı ÇalıĢma alanı Antalya Orman Bölge Müdürlüğü, Akseki Orman ĠĢletme Müdürlüğü ne bağlı Ġbradı planlama birimidir (ġekil 3). Toplam hektarlık alanın (%79 ) hektarı ormanlık, ha. alan ise açıklık sahadır. Alanda Kızılçam, Göknar, Karaçam, MeĢe, Sedir ve Ardıç ağaç türleri bulunmaktadır. Orman içindeki yapı sıkça değiģtiğinden dolayı alanda saf ve karıģık olmak üzere toplam 109 adet farklı meģcere tipi bulunmaktadır. Genellikle bir kapalı meģcerelerin hakim olduğu Ġbradı ormanları, genellikle 3, 4 ve 5. bonitete sahip olup, 5. bonitetteki alan verimli ormanlık alanın % 60 ını oluģturmaktadır. Planlama birimi yaģ sınıfları bakımından 4, 5 ve 6. yaģ sınıflarına dağılmaktadır. ÇalıĢma alanına ait orman envanteri 2009 yılında KTÜ Orman Fakültesi-OGM iģbirliği ile gerçekleģtirilmiģtir. 1392

5 ġekil 3. Planlama biriminin coğrafi konumu 5. İbradı Planlama Birimi nde Uygulanması ETÇAPKlasik modeli Ġbradı planlama biriminde uygulanmıģ ve sonuçlar Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi yazılımı olan Amenajman Plan Program (APP) sonuçları ile karģılaģtırılmıģtır. Planlama birimine ait veriler (sayısal meģcere haritası, envanter karneleri ve plan bilgileri) Antalya Orman Bölge Müdürlüğündeki Orman Amenajman heyetinden temin edilmiģtir. Öncelikle Veri Girişi modülünde amenajman planı yapılacak planlama biriminin veri tabanı oluģturulmuģ ve sayısal meģcere haritası programa alınmıģtır. Daha sonra, envanter çalıģması sonucu elde edilen veriler ve ağaç hacim tabloları, Veri Girişi modülüne girilmiģ, planlayıcı tarafından kontrol edilerek gerekli değerlendirme ve düzenlemeler (örnekleme alanındaki meģcere tipi rumuzlandırması vs.) yapılmıģtır. Envanter verileri ve meģcere haritası kullanılarak, Hesaplama ve Karar Verme modülündeki örnekleme alanları meģcere tiplerine iliģkin; yaģ sınıfı, ağaç sayısı, göğüs yüzeyi, orta çap, silvikültürel eta, üst boy ve orta boy hesaplanmıģ ve sayısal meģcere haritasına ait veri tabanına aktarılmıģtır. Bu aģamalardan sonra Plan Çıktıları modülündeki meģcere servet ve artımına iliģkin amenajman plan tabloları (Tablo 13, Tablo 14, Tablo 15, Tablo 16, Tablo 17, Tablo 18 ve Tablo 24) üretilmiģtir. Ġbradı planlama birimine iliģkin iģletme sınıfı bilgileri ve planlama birimindeki ağaç türlerine iliģkin bonitet endeks tabloları Veri Girişi modülüne girilmiģtir. Bu veriler kullanılarak redüktif alan ve bonitet sınıfları hesaplanmıģ ve Plan Çıktıları modülündeki alansal bilgilere iliģkin tablolar (Tablo 1, Tablo 2, Tablo 3, Tablo 4, Tablo 5, Tablo 6 ve Tablo 7) üretilmiģtir. Alansal ve servete dayalı tablolar üretildikten sonra karar verme aģamasında kullanılacak tabloların düzenlenmesi için hasılat tabloları Veri Girişi modülüne girilmiģ, aktüel ve optimal kuruluģ (Tablo 25 ve Tablo 26) ortaya konulmuģtur. GençleĢtirmeye konu alanlar, plan verilerinden elde edilerek programa girilmiģ, ağaçlandırma sahaları ve bakım blokları CBS modülü kullanılarak belirlenmiģtir. Daha sonra meģcere bazında etaya karar verilerek karar verme aģamasında kullanılan tüm tablolar üretilmiģtir (Tablo 22/A, Tablo 27, Tablo 28 ve Tablo 23-1). Aktüel Durumun Ortaya Konulması; Üretilen tablo, grafik ve haritalara göre elde edilen veriler aģağıda verilmiģtir: Ġbradı planlama birimi toplam alanı ha dır. Orman Ġdaresi ve Planlama Dairesi tarafından kullanılmakta olan program kullanılarak elde edilen alansal sonuç ise ha olup iki model yazılım arasındaki alansal fark yaklaģık olarak 1.4 hektarlık bir fark ortaya çıkmıģtır. Bu farklılığın ana nedeni, geliģtirilen PMY de virgülden sonra kullanılan ondalık basamak sayısının iki olmasıdır. APP yazılımda ondalık basamak sayısı birdir ve yukarı doğru yapılan yuvarlamalar farkın oluģmasına neden olmuģtur. Planlama biriminde verimli ormanlık alan ha, bozuk orman alanı ha, orman toprağı (OT) ha ve orman rejimi dıģındaki alanların toplamı ise ha dır (Tablo 1). Planlama birimindeki bozuk orman alan miktarı verimli orman alanından çok fazladır. Tablo 1. Ġbradı planlama birimi ormanlık alan yapısı 1393

6 Orman Durumu Alan (ha) Verimli Orman Bozuk Orman Orman Toprağı (OT) Orman Rejimi DıĢındaki Alan Toplam Planlama açısından bakıldığında; plan ünitesi; En Yüksek Miktarda Endüstriyel Odun Üretimi (Çz), En Yüksek Miktarda Endüstriyel Odun Üretimi (Çk), En Yüksek Miktarda Endüstriyel Odun Üretimi (G+S+Ar), Gen Koruma Ormanı (Çk+M), Milli Parklar (Çz), Yaban Hayatı Kor. ve Gel. Sahası (G+Çz+Ar), YetiĢme Yeri Çok Kötü Alanlar (Ar+G+S), Tohum Bahçeleri (S), Özel Amaçlı Koruma Alanları (Geofit Bitki.) (S+G+Ar) ve Toprak Koruma (G+S+Ar) olmak üzere on adet iģletme sınıfından oluģmaktadır. Planlama ünitesinin yaklaģık hektarının yetiģme yeri çok kötü alanlar iģletme sınıfına ayrılmıģ olması dikkat çekicidir (Tablo 2). ĠĢletme Sınıfı Tablo 2. Planlama birimi iģletme sınıfları dağılıģı tablosu ĠĢletme Amacı Alan (ha) A (Çz) En Yüksek Mik. Endüs. Odun Üretimi B (Çk) En Yüksek Mik. Endüs. Odun Üretimi C (G+S+Ar) En Yüksek Mik. Endüs. Odun Üretimi D (Çk+M) Gen Koruma Ormanı E (Çz)Milli Parklar F (G+Çz+Ar)Yaban Hayatı Kor. ve Gel. Sahası G (Ar+G+S)YetiĢme Yeri Çok Kötü Alanlar H (S)Tohum Bahçeleri I (S+G+Ar)Özel Amaçlı Koruma Alanları (Geofit Bitki.) J (G+S+Ar)Toprak Koruma Optimal Durumun Ortaya Konulması; Faydalanmanın düzenlenmesinde; öncelikle yaģ sınıfları yöntemine göre odun üretimine ayrılan A, B ve C iģletme sınıfların optimal kuruluģları ortaya konulmuģ ve ardından aktüel ile optimal kuruluģlar karģılaģtırılmıģtır. Kızılçam iģletme sınıfının ortalama boniteti II ve idare süresi de bonitete bağlı olarak 80 yıl olarak belirlenmiģtir. Kızılçam iģletme sınıfının optimal kuruluģu ortaya konulurken; periyot ortaları asli meģcere serveti toplamı 1019 m 3, on yıllık ayrılan meģcere serveti toplamı 176 m 3 ve 10 yıllık ve 10 hektarlık peryotlar için optimal toplam servet miktarı m 3 olarak bulunmuģtur. Bu değerler Kızılçam iģletme sınıfı için hesaplandığında toplam asli meģcere serveti m 3 olarak hesaplanmıģtır. Ayrılan meģcere serveti 4924 m 3 ve tüm optimal servet miktarı ise m 3 tür. Aktüel ile optimal durumu servet bakımından karģılaģtırdığımızda; aktüel servet m 3 iken optimal servet m 3 olarak hesaplanmıģtır. A iģletme sınıfında gerek alan, gerek servet yönünden aktüel kuruluģla optimal kuruluģ arasında önemli farklar bulunmaktadır. Aynı yaģlı ormanlarda, faydalanmayı düzenlemede kullanılan yaģ sınıfları metodunun esası, alan unsuruna dayanmaktadır. Alan yönünden aktüel ve optimal dengesi sağlanmadan servet yönünden optimal duruma ulaģmak mümkün değildir. Bu konuda yapılacak ilk iģ gençleģtirme çalıģmalarının her plan döneminde mutlak tamamlanmasıdır. GençleĢtirme çalıģmalarındaki uzama ve aksamalar optimal kuruluģa ulaģma sürecini olumsuz yönde etkilemektedir. Aynı yaģlı ormanların planlanmasında kullanılan alan kontrolü, seçme ormanların planlanmasında kullanılan çap sınıfları dağılımın kontrolü, yalın haliyle kullanıldığı için artık toplumun orman ekosistemlerinden beklentileri doğrudan karģılayamaz duruma gelmiģtir. KararlaĢtırılan üretim düzeneğinin rasyonelliği ve sürdürülebilirliği de tartıģma konusudur. Artık günümüzde karar verme süreci ve planlama, biliģim teknolojilerinin ve yöneylem araģtırma tekniklerinin etkin kullanımıyla gerçekleģtirilmesi gerekmektedir. Amaçların çeģitlendiği taleplerin farklılaģtığı günümüz ormancılığında dinamik bir yapıya sahip orman ekosisteminin sürekliliğini ancak bu Ģekilde sağlayabiliriz. 1394

7 Planlama biriminde, gençleģtirmeye tabi tutulacak meģcereler dıģında kalan verimli alanlar bakıma tabidir. Bakım öngörülen her bir meģcerenin ara hasılat etası, envanter çalıģmaları esnasında belirlenen silvikültürel etası, yetiģme ortamı verim gücü, meģcere kapalılığı, hektardaki ağaç sayısı, serveti, meģcere yaģı, servetin yaģ sınıflarına dağılıģı, eğimi, iģletme sınıfının ana ve yan idare amacı gibi faktörler her bir meģcere için belirlenen artım miktarıyla karģılaģtırılması sonucunda yıllık etalar Ģeklinde kararlaģtırılmaktadır. Yazılımın test edilmesinde; son hasılat etaları, ara hasılat etaları, bakım blokları ve ağaçlandırmaya konu meģcerelere karar verilirken, Ġbradı orman amenajman planını hazırlayan amenajman heyetinin belirlediği alanlarda herhangi bir değiģiklik yapılmamıģ, aynen alınmıģtır. 6. ETÇAPKlasik Planlama Model Yazılımının Genel Değerlendirmesi Amenajman planının baģarısı plan yapım sürecinin baģarısı ile doğru orantılıdır. Plan yapımında kullanılan verilerin doğru ve güncel olması bu baģarıyı etkileyecek ana etmenlerdir. Bu bağlamda, model yazılım veri giriģinde hatalı ve/veya eksik veri giriģini önlemek için formlar mümkün olduğunca elle değil, fare kullanılarak bilgisayar ortamına girilecek Ģekilde düzenlenmiģtir. Veri giriģi yapılırken girilen veriler program tarafından doğruluk kontrolleri yapılmaktadır. Eğer girilen veriler hatalıysa (örneğin ağaç çapı< 8cm veya negatif değer ise veya rakam yazılması gereken alana metin yazılması gibi) program veri giriģine imkan tanımamaktadır. Ayrıca, tablolar üretilmeden önce program tarafından eksik ve hatalı verilerin olup olmadığını kontrol eden bir alt modül geliģtirilmiģtir. Bu kontrollerin yapılması, programın etkin çalıģmasını sağlamakta, sonuçların hassasiyetini ve amenajman planının uygulanabilirliğini artırmaktadır. APP yazılımında program tarafından gerçekleģtirilen böyle bir veri kontrolü mevcut değildir. ETÇAPKlasik model esnek bir amenajman planlama modelidir. Çünkü farklı veri standardı ve veri tablo desenine sahip veriler de program tarafından değerlendirilebilmektedir. PMY nesne tabanlı görsel programlama yazılımı olan Delphi de yazılmıģtır. Yazılım modüler bir yapıda tasarlanmıģ ve belli özellikler veri tabanında kullanıcılar tarafından değiģtirilerek güncellenebilecek Ģekilde gerçekleģtirilmiģtir. Veri tabanı tasarımı Microsoft ürünü olan Microsoft Office yazılımı içerisinde olan MS Access ortamında gerçekleģtirilmiģ olduğundan gerek PMY yi kullanarak gerekse doğrudan MS Access ortamındaki veri tabanına müdahale edilerek veri tabanının yapısı güncellenebilmektedir. Esnek bir yapı içeren yazılıma CBS fonksiyonlarının da eklenmesi ile geliģtirilen ETÇAPKlasik modeli planlamada önemli bir açığı gidermiģtir. CBS modülü sadece amenajman planını düzenleyen baģmühendisler tarafından değil, aynı zamanda orman iģletme Ģefleri tarafından da kullanılabilecektir. Planlama sürecinde ise özellikle son hasılat ve ara hasılata konu meģcerelere bu CBS modülü ile daha etkin, doğru ve kısa sürede karar verilebilecektir. APP yazılımında coğrafi bilgi sistemi kapsamında her hangi bir sorgulama, analiz, renklendirme gibi iģlemleri gerçekleģtirmek mümkün değilken, orman iģletme Ģefleri PMY nin CBS modülünü kullanarak planlama birimi hakkında detaylı bilgiye sahip olabilecek ve meģcere haritası üzerinde gerekli sorgulamaları ve analizleri gerçekleģtirebilecektir. GençleĢtirme alanları ve bakım blokları grafik ve öznitelik veriyi bir arada değerlendiren CBS modülünde görsel olarak gerçekleģtirilmektedir. Planlamacı karar verirken seçeceği meģcerelere iliģkin verileri (hektardaki servet ve artım, vs.) ve meģcerenin konumsal yapısını aynı anda görebilmektedir. Böylece planlamacı kararlarını daha etkin Ģekilde verebilmektedir. Bu model yazılımla meģcere tipi tanımlamada değiģikliğe gidilmiģtir. Klasik planlama anlayıģına göre planlama birimindeki aynı meģcere tipine sahip bölmecikler konumu, dağılımı ve yetiģme ortamı koģulları farklı olsa da aynı servet ve artım değerine sahipmiģ gibi değerlendirilmektedir. Ancak bu geliģtirilen ETÇAPKlasik planlama model yazılımı sayesinde yeni meģcere tipi tanımında ağaç türü, geliģim çağı ve kapalılık yanında bonitetin de dikkate alınması belirlenen olumsuzluğu ortadan kaldırmaktadır. Bu sayede, aktüel kuruluģ daha gerçekçi bir Ģekilde hesaplanabilmektedir. Buna bağlı olarak ara hasılat 1395

8 etaları daha doğru bir Ģekilde belirlenebilecek ve ormanların sürdürülebilirliğinin sağlanmasına ciddi katkı sağlanabilecektir. 7. Sonuç ve Öneriler ETÇAPKlasik planlama model yazılımı ETÇAP karar destek sisteminin bir modülüdür. ETÇAPKlasik, mevcut amenajman yönetmelik esaslarını dikkate alarak aynı yaģlı, değiģik yaģlı ve baltalık iģletme Ģekillerine göre iģletilen ormanların planlanmasında kullanılmak üzere geliģtirilmiģtir. Coğrafi bilgi sistemleriyle desteklenmesi, meģcere tipi tanımlamada yetiģme ortamı faktörünü dikkate alması model yazılımın en önemli avantajları olarak karģımıza çıkmaktadır. Bu model yazılım uygulamada (amenajman planlarının düzenlenmesi), eğitim-öğretimde ve araģtırmalarda kullanılabilecektir. Uygulamacı yönetmelik gereği gerekli olan Ģartlarda planlama yazılımını kullanarak planda değiģiklik yapabilmektedir. Örneğin, yangın görmüģ bir alanda sayısal meģcere haritasında gerekli değiģiklikler yapılarak amenajman planındaki tüm tablolar (özellikle alan döküm tablosu, planlama biriminin toplam servet ve artım değerleri, bakım blokları ve gençleģtirme alanları) yeniden düzenlenebilmektedir. GeliĢtirilen yazılım hem planlamacılara hem de uygulayıcı konumundaki iģletme Ģeflerine hizmet etmektedir. Genelde taktiksel plan kapsamındaki orman amenajman planlarının yapımında kullanılmak üzere CBS destekli bir planlama model yazılımının geliģtirilmesi ülke ormancılığı açısından önemli bir açılımdır ve bu açılım geliģtirilen planlama model yazılımı ile gerçekleģtirilmiģtir. Ancak, bu açılımın devam etmesi için, meģcerelerin üstlendiği fonksiyonu optimum Ģekilde gerçekleģtirecek bakım etalarına karar vermek ve son hasılata iliģkin konumsal düzenlemeyi bilimsel kriterlere uygun Ģekilde planlayabilmek için yöneylem araģtırma teknikleri planlama sürecine ve planlama yazılımlarına entegre edilmelidir. Bu kapsamda geliģtirilen ETÇAPSimülasyon ve ETÇAPOptimizasyon modelleri karar verme sürecinde klasik yaklaģım yerine kullanılmalı ve hatta konumsal düzenlemeleri içeren modeller geliģtirilmelidir. 8. Kaynaklar BaĢkent, E.Z., KeleĢ, S., Kadıoğulları, A.Ġ Orman amenajman planlarının hazırlanmasına yönelik karar destek sisteminin geliģtirilmesi, Tübitak Projesi, TOVAG 104O355. Kadıoğulları A.Ġ Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasında Konumsal Yapının Kombine Optimizasyon Teknikleri Ġle Kontrolü: Konumsal Planlama. Doktora Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Karahalil, U., Toprak Koruma ve Odun Üretimi Fonksiyonlarının Doğrusal Programlama ile Modellenmesi. Yüksek Lisans Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. KeleĢ, S., Ormanların Su ve Odun Üretimi Fonksiyonlarının Doğrusal Programlama Tekniği ile Optimizasyonu (Karanlıkdere Planlama Birimi Örneği). Yüksek Lisans Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. KeleĢ 2008, Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasına Yönelik Karar Destek Sisteminin Tasarımı ve Prototip Modelinin GeliĢtirilmesi. Doktora Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Köse, S., Orman ĠĢletmelerinin Planlanmasında Yöneylem AraĢtırması Yöntemlerinden Yararlanma Olanakları, Mart, Trabzon. Laudon, K. C. ve Laudon, J. P., Management Information Systems: Organization and Technology in the Networked Enterprise. 6th ed. Upper Saddle River, NJ : Prentice Hall. Mısır, M., 2001.Yöneylem AraĢtırması Teknikleri ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Yardımıyla Orman Amenajman Planının Düzenlenmesi. Doktora Tezi, K.T.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Mumcu, D., Yalnızçam Ormanlarının Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlanması ve Orman Dinamiğinin Ekonomik ve Ġdare Süreleri Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Sivrikaya, F., Türkiye de Orman Amenajman Planlama Model Yazılımının GeliĢtirilmesi, Doktora Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Yolasığmaz, H. A Orman Ekosistem Amenajmanı Kavramı ve Türkiye de Uygulanması (Artvin Merkez Planlama Birimi Örneği). Doktora Tezi. K.T.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. 1396