BEŞİNCİ BÖLÜM DENGE HASILA DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ; BASİT KEYNESYEN MODEL

Transkript

1 BEŞİNCİ BÖLÜM DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ; BASİT KENESEN MODEL 5.1. BASİT KENESEN MODEL BASİT EKONOMİLERDE (İKİ SEKTÖRLÜ MODELDE) DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ Tüketim Fonksiyonu Tasarruf Fonksiyonu Tüketim ve Tasarruf Fonksiyonlarının Birlikte Değerlendirilmesi Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Belirlenmesi Denge Hasıla Düzeyinin Değişmesi; Basit Çarpan yada Çoğaltan Süreci Tasarruf Paradoksu 5.2. DEVLETİN DAHİL OLDUĞU EKONOMİLERDE (ÜÇ SEKTÖRLÜ MODELDE) DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ Tüketim Fonksiyonu Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Belirlenmesi Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Değişmesi Çarpan Katsayılarına İlişkin Açıklamalar Kamu Harcamalarındaki Değişmenin Etkisi Transfer Harcamalarındaki Değişmenin Etkisi; Vergilerdeki Değişmenin Etkisi Bütçe Politikası Uygulamalarının Etkisi Otomatik İstikrarlandırıcılar / Stabilizatörler 5.3. DIŞA AÇIK EKONOMİLERDE (DÖRT SEKTÖRLÜ MODELDE) DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep Denge Hasıla Seviyesinin Belirlenmesi Denge Hasıla Seviyesinin Değişmesi 5.4. BASİT KENESEN MODEL VE MİLLİ GELİRİN FARKLI DENGE SEVİELERİ Milli Gelirin Tam İstihdam Denge Seviyesi Milli Gelirin Eksik İstihdam Denge Seviyesi Deflasyonist Açık ve Maliye Politikası Kullanımı Milli Gelirin Aşırı İstihdam Denge Seviyesi Enflasyonist Açık ve Maliye Politikası Kullanımı apısal Bütçe Açığı - apısal Bütçe Fazlası 5.5. GEÇMİŞ DÖNEM SORULARI 5.6. ÇALIŞMA SORULARI

2 GSİH VE BAZI ÖZDEŞLİKLER BEŞİNCİ BÖLÜM Makro ekonomik analizler yapılırken genelde dört oyuncuyla (kesimle) çalışılır. Bunlar; birey, firma, devlet ve dış alem dir. Konular açıklanırken basitten karmaşığa doğru giden modellemeler yapılır. Bu modeller; a. sadece birey ve firmalardan oluşan basit ekonomi modeli (iki kesimli model) b. basit ekonomiye devletin dahil edildiği ancak dışa kapalı model (üç kesimli model) c. dış alemin de eklendiği en gerçekçi model (dört kesimli model) şeklindedir. Bu kitapta da konular anlatılırken bu yöntem tercih edilecektir. Özdeşlikler ifade edilirken anlatım kolaylığı için birtakım varsayımlarda bulunulur. Bunlardan bazıları; üretilen çıktının satışlara eşit olduğu, Kullanılabilir gelir ( d) ile GSİH ve GSMH nın birbirine eşit olduğu, yenileme yatırımları (amortisman), dolaylı vergiler ve transfer harcamalarının ihmal edilebildiği şeklindedir. GSİH, GSMH ve d, olarak birbirinin yerine kullanılabilir. Bu varsayımlar yapıldıktan sonra GSİH ile ilgili olan en önemli özdeşlik tasarruf-yatırım(s=i) özdeşliğidir. Bütün modeller itibariyle bunu ortaya koyalım Basit Ekonomide Tasarruf- atırım Özdeşliği Kullanılabilir gelir tasarruf ve yatırım arasında bölünmektedir. d = C+S Basit Ekonomide toplam talep, tüketim ve yatırımdan oluşur. = C+I C + S = C + I eşitliği gereği S = I olur Devletin Olduğu Dışa Kapalı Ekonomide Tasarruf-atırım Özdeşliği Devlet sisteme katıldığı için kullanılabilir gelir hesabı değişmektedir. Kişiler devletten transfer yardımı (T R) alır ve devlete vergi (T) öder. Makro düzeyde kullanılabilir gelir milli gelire transferlerin eklenip vergilerin çıkartılmasıyla bulunur. d= +T R T d= C + S ve (1) (Eğer transferler ihmal edilirse veya sıfır kabul edilirse d = -T olur) +T R-T = C+S olur. Eşitlik C ye göre düzenlenirse; C= +T R-T-S olur. Diğer taraftan toplam talep tüketim, yatırım ve kamu harcamalarından oluşur. = C + I + G Bu denklem C ye göre düzenlenirse; C= -I-G olur. (2) 1 ve 2no lu tüketim fonksiyonları (C ler) birbirine eşitlenirse; +T R-T-S = -I-G S-I = G + T R T olur. Sadeleştirilirse özdeşlik haline dönüşür. T R ihmal edilirse S-I = G T özdeşliği elde edilir. Burada S-I özel tasarrufu, G-T de kamu tasarrufunu temsil etmektedir. Buna göre, G; kamu harcamalarını, T; vergileri (gelir) temsil ettiğinden bütçe dengesi ilişkisi ortaya çıkar; G = T ise bütçe denkliği, G>T ise bütçe açığı, T>G ise bütçe fazlası var demektir.

3 Transfer harcamaları da dikkate alınırsa gösterimler; G+T R=T, G+T R>T ve T > G+T R şeklinde olur. Bu gösterimlere bağlı olarak, (G + T R) T bütçe açığını ve T (G+T R) bütçe fazlasını ifade eder Devletin Olduğu Dışa Açık Ekonomide Tasarruf-atırım Özdeşliği Devletin olduğu ekonomide toplam talep; = C + I + G + (X-M) yada (X-M = NX ise) = C+I+G+NX dir. Buradan C= -I-G-NX yazılır. (3) Bu eşitlik, (1) nolu eşitlikle çözülürse; +TR-T-S = -I-G-NX ve S-I = G + T R T + (X-M) yada S-I = (G + T R T) + NX elde edilir. orumu; Dışa açık ekonomilerde özel sektör tasarruf ve yatırımları arasındaki fark, bütçe açığı ile net dış ticaret fazlasının toplamına eşittir. (Burada bütçe açığının bütçe dengesini, net dış ticaret fazlasının da dış dengeyi temsil ettiğini unutmayınız) Burada; X>M ise; dış ticaret fazlası, M>X ise; dış ticaret açığı var demektir. Bir ekonomide hem bütçe açığı hem de dış ticaret açığı varsa bu iki açık birlikte ikiz açıklar olarak adlandırılır. Eşitliği yorumlayalım; özel kesim tasarruflarının yatırımları aşan kısmı (S-I); devletin bütçe açığı ile (G-T) yada transferler verilmişse, ( G+T R-T) ile net dış ticaret fazlasının (NX) toplamına özdeştir. Bütçe dengesi ve dış ticaret dengesi sağlanmış ise, özel kesim tasarruf-yatırım eşitliği sağlanmış olur. Genel anlamdaki tasarruf yatırım eşitliği ise şu şekilde ortaya konulabilir; S-I = G + T R T + NX denkleminde; (G+T R-T)yi denklemin soluna, I yı ise denklemin soluna alırsak; (S+T) (G+T R) = I+NX olur. Burada; (S+T)-(G+TR)= milli tasarrufları, I+NX = milli yatırımları ifade etmektedir Tasarruf-atırım Özdeşliğinin Sızıntılar ve Enjeksiyonlar Cinsinden İfade Edilmesi ukarıda ifade edilen özdeşlikler(transfer harcamaları ihmal edildiğinde), ele alınan modele göre özet ifadesi şu şekildedir; İki kesimli; S = I Üç kesimli; S-I = G - T Dört kesimli; S-I = G-T + (X-M) Sıralanan bu özdeşlikler sızıntılar ve enjeksiyonlar cinsinden de ifade edilmektedir.

4 Sızıntılar; toplam yurtiçi harcamaları düşüren dolayısıyla da milli gelirin azalmasına sebebiyet veren unsurlara sızıntılar denir. En önemli sızıntılar; gelirin harcanmayan kısmı olan ve ekonomiye döndürülmeyen tasarruflar, devletin toplamış olduğu vergiler ile ithalat için yapılan harcamalardır. Söz konusu bu sızıntılar toplam yurtiçi talebin azalmasına neden olduklarından milli geliri azaltıcı etkide bulunurlar. Enjeksiyonlar; toplam yurtiçi harcamaları artıran dolayısıyla da milli gelirin artmasına katkıda bulunan unsurlara enjeksiyonlar denir. Sızıntıların neden olduğu gelir azalması enjeksiyonların katkısıyla dengelenir. En önemli enjeksiyonlar; tasarrufların tekrar ekonomik sisteme dönüşünü sağlayan yatırımlar, devletin yapmış olduğu kamu harcamaları ile ihracat yapılmasıyla elde edilen gelirlerdir. Söz konusu bu harcamalar toplam yurtiçi talebi artırdıkları için milli geliri artırıcı etkide bulunurlar. Sızıntılar Enjeksiyonlar MG Azaltan Unsurlar MG Artıran Unsurlar S = I S + T = I + G S + T + M = I + G + X DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ; BASİT KENESEN MODEL MG hesaplamalarında GSİH, GSMH ve MG kavramları farklı anlamlar içermekte ve farklı şekilde hesaplanmaktadırlar. Bununla birlikte ekonomide denge hasıla düzeyinin belirlenmesinde milli gelir, toplam hasıla, toplam çıktı, reel çıktı ve GSMH kavramları aynı anlamı içermekte ve birbirinin yerine kullanılmaktadırlar. Hasıla düzeyinin belirlenmesi demek toplam hasılanın potansiyel hasılanın neresinde olduğunun yada ekonomide denge hasıla seviyesinin belirlenmesi demektir. Denge seviyesi ile tüketim, tasarruf, yatırım, faiz oranı, fiyatlar genel seviyesi, istihdam-işsizlik ve ödemeler bilançosu gibi temel makro büyüklükler arasında karşılıklı nedensellik ilişkisi vardır. ani, söz konusu makro değişkenlerde meydana gelecek bir değişme denge hasıla düzeyini değiştirmekte yada denge hasıla düzeyinde meydana gelecek bir değişiklik söz konusu makro göstergeleri etkileyebilmektedir. Hasıla düzeyi ile söz konusu temel makro değişkenler arasındaki ilişkileri analiz eden 3 model söz konusudur. Bu modeller; 1. Basit Keynezyen Model; toplam talep ile üretim ve gelir seviyesi arasındaki ilişkiyi analiz eder. 2. IS-LM Modeli; faiz oranı ile üretim ve gelir seviyesi arasındaki ilişkiyi analiz eder. 3.Toplam Talep Toplam Arz Modeli (AD-AS); fiyatlar genel seviyesi ile üretim ve gelir seviyesi arasındaki ilişkiyi analiz eder. Bu modeller sırasıyla ele alınacak ve hasıla düzeyinin nasıl belirlendiği ortaya konulacaktır.

5 5.1. BASİT KENESEN MODEL J.M Keynes in 1936 yılında yayınlamış olduğu Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi adlı kitapta ifade edilen teori, gelir-harcama modeli olarak ta bilinir. Model geniş kapsamlı birçok varsayım üzerine oturtulmuştur. Modelin belli başlı varsayımları; -(Temel iki varsayım) a. Fiyatlar genel seviyesi (FGS) sabittir. ani enflasyon/deflasyon söz konusu değildir. b. Geçerli faiz oranı sabittir. - Diğer varsayımlar a. FGS sabit kabul edildiğinden modelde kullanılan bütün değişkenler reeldir. b. Net dış faktör geliri sıfır kabul edilmiştir. Buna bağlı olarak GSİH = GSMH eşitliği söz konusudur. c. Amortismanlar, dolaylı vergiler ve sübvansiyonlar sıfır kabul edilmiştir. GSİH = GSMH = SMH = SİH = NİG = MG = eşitliği söz konusudur. d. Dağıtılmamış karlar, sosyal güvenlik katkıları, kurumlar vergisi, kamu borç faizleri modele katılmamıştır. Modele sadece transfer ödemeleri (TR) dahil edilmiştir. Bu durumda harcanabilir gelir ( d) şu şekilde bulunur; (T : gelir vergisi olmak üzere) D = + TR T olur. Bu durumda kişisel gelir; GSİH + transfer ödemeleri ile vergiler (T) arasındaki farka eşit olur. Transfer ödemeleri sıfır ise D = T olur. e. Denge hasıla (çıktı) düzeyi toplam talep (toplam planlanan harcama) tarafından belirlenir. Basit Keynesyen Model esasında tek bir model olmakla birlikte daha iyi kavranılabilmesi için basitten karmaşığa doğru giden bir yol izlenir. Makro ekonomide dört temel iktisadi birim(sektör) vardır. Bunlar; birey, firma, devlet ve dış alem dir. Birey ve firmadan oluşan model iki sektörlü, bunlara devlet eklendiğinde oluşan model üç sektörlü (dışa kapalı), bunların üzerine ekonominin dışa açılmasını temsil eden dış alem eklendiğinde dört sektörlü model (dışa açık) tesis edilmiş olunur.

6 İKİ SEKTÖRLÜ MODELDE DENGE HÂSILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ-MODEL I İki sektörlü model tüketici ve firmalardan oluşur. Devletin olmadığı dışa kapalı bu modelde toplam planlanan harcama, tüketin harcamaları ve yatırım harcamalarından oluşur. Keynesyen modelde planlanan tüketim harcamaları daima gerçekleştirilir. Ancak planlanan yatırımlarla gerçekleşen yatırımlar birbirinden farklı olabilir. Bu nedenle Keynes, özel sektörü istikrarsız kabul eder. Modelde yatırım harcamaları otonom olarak alınmıştır. AE = Toplam Planlanan Harcama, C = Tüketim I 0 = Otonom atırım olmak üzere toplam talep fonksiyonu şu şekilde ifade edilir. AE = C + I Tüketim Fonksiyonu Tüketim, hanehalkları tarafından mal ve hizmet alımı için yapılan harcamalardır. Keynes e göre tüketim, harcanabilir reel gelir düzeyine bağlıdır, yani harcanabilir gelirin bir fonksiyonudur. C=f( D). Aralarında doğru yönlü ilişki vardır, gelir arttığında tüketim de artar. Keynes'in tüketim ile ilgili fikirleri tüketimin mutlak gelir hipotezi olarak bilinir. Buna göre bir dönem tüketimi, o dönemin (cari) gelirin bir fonksiyonudur, gelir düzeyi yükseldikçe tüketim talebi yükselir. Harcamaları ile gelir arasındaki bu ilişki tüketim fonksiyonunca belirlenir. Tüketim Fonksiyonu C=f( D) yazıldığında bireyin yada toplumun gelir 0 iken hiç tüketimde bulunmadığı varsayılmıştır. Oysa gerçekte bireyler, gelir düzeyleri sıfır iken tüketim yapmakta, bu amaçla borçlanmakta yada eski tasarruflarını kullanmaktadırlar. Aynı durum toplum içinde geçerli olmaktadır. Milli gelir sıfır iken mevcut sermaye stoku tüketime harcanabilir. Ancak bu durum uzun dönem için gerçekçi değildir. O halde özetle; D=0 C > D yazılabilir. Harcanabilir gelirden bağımsız olarak yapılan tüketim harcamasına otonom tüketim denir ve C 0 ile gösterilir. Hiç tüketim yapılmaması durumunda c=0, gelirin tamamının tüketilmesi durumunda c=1 olmakta, gerçekte ise 0< c< 1 değerlerini almaktadır. C = C 0 + c D C 0 = Otonom tüketim; gelirden bağımsız tüketim ( D=0 iken borçlanılarak yapılan tüketim) c= Marjinal tüketim eğilimi c. D = Uyarılmış tüketim: Harcanabilir gelire bağlı olan tüketim harcamalarını ifade eder. Ancak tüketimin artış hızı C C C 3 = C 0 + c 3 d C 2 = C 0 + c 2 d C = C 0 + c d C 3 C 0 α Δ ΔC tg α = c= ΔC/Δ C 2 C 1 C 0 C 1 = C 0 + c 1 d c 3 > c 2 > c 1 0 Tüketim Fonksiyonu ve Marjinal Tüketim Eğilimi 0 Marjinal Tüketim Eğiliminin Artması Durumunda Tüketim Fonksiyonları

7 Ortalama tüketim eğilimi ( ); Belirli bir gelir düzeyinde tüketimin harcanabilir gelire oranıdır. Keynes e göre bu oran, harcanabilir gelir arttıkça, azalır. Marjinal tüketim eğilimi (c= birimlik değişmeye yol açtığını gösteren orandır. ); Harcanabilir gelirdeki bir birimlik değişimin, tüketimde kaç Bu kavramlar Tüketim fonksiyonunu gösteren bir grafik üzerinde geometrik olarak gösterilebilir. tanα= AB DB =Marjinal tüketim eğilimi tanβ= A D O D =ortalama tüketim eğilimi Tüketim Fonksiyonuna İlişkin Bazı Bilgiler 1. Tüketim harcamaların reel gelirin kısa dönemli bir fonksiyondur. 2. Marjinal tüketim eğilimi sıfırla bir arasında değer alır. (0<c<1) c=0 ise artan gelirin tamamı tasarruf edilmiş (harcama artışı yok) c=1 ise artan gelirin tamamı harcamaya gitmiş demektir. 3. Marjinal tüketim eğilimi daima ortalama tüketim eğiliminden küçüktür. C=C O +c. D Tüketim fonksiyonunda tüm terimleri ile bölelim

8 APC = C O D +c Buradan görüldüğü gibi APC, marjinal tüketim eğiliminden (c) ortalama otonom tüketim eğilimi (C O/ D) kadar büyük olmaktadır. Keynes e göre APC nin MPC den büyük olmasının nedeni otonom tüketim eğiliminin (C O) varlığıdır. 4. Gelir arttıkça marjinal tüketim eğilimi azalır, marjinal tasarruf eğilimi artar. Bu durum Temel Psikolojik asa olarak adlandırılır. 5. Tüketim fonksiyonun eğimi, marjinal tüketim eğilimi tarafından belirlenir. Marjinal tüketim eğilimi arttıkça fonksiyonunun eğimi de artar yani daha dik hale gelir. Bu durum aynı gelir düzeyinde daha fazla tüketim yapıldığını ifade eder. 6. Analiz, kısa dönemli statik bir analiz olduğundan marjinal tüketim eğilimi sabit kabul edilmiştir. Bu nedenle tüketim fonksiyonu pozitif eğimli düz bir doğru şeklindedir. 7. Otonom tüketimin artması, tüketim fonksiyonunu paralel sola kaydırır, azalması paralel sağa kaydırır. 8. Marjinal tüketim eğiliminin artması aynı gelir düzeyinde daha fazla tüketim yapıldığı anlamına gelir bu durumda tüketim fonksiyonunun eğimi artar, daha dik hale gelir. Tersi de doğrudur. (Vice Verca) Bazı Soru/Çözüm Örnekleri 1. = 500 TL, c= % 80 ve C 0=30 TL ise tüketim harcaması ne kadardır? C = C 0 + c d C = 30+ 0,8 (1000) = 830 TL olur. 2. Gelir 600 TL arttığında tüketim harcamaları da 450 TL artıyorsa marjinal tüketim eğilimi ne kadardır? c = C/ olduğuna göre c= 450/600 = 0,75 yani %75 olur Tasarruf Fonksiyonu Kullanılabilir gelirin tüketim harcamaları sonrası kalan kısmı tasarruf olarak adlandırılır. Tıpkı tüketim gibi tasarruflar da gelirin doğru yönlü bir fonksiyonudur. Tasarruf fonksiyonu; S S= -C 0 + s d. 0 tg α = s= ΔS/Δ -C 0 Tasarruf Fonksiyonu ve Marjinal Tasarruf Eğilimi

9 -C 0 = Otonom tasarruf yada otonom tüketim harcamalarına giden tasarruf s = Marjinal tasarruf eğilimi s d = Gelire bağlı tasarruf S = -C 0 + s d Ortalama tasarruf eğilimi ( Mevcut tasarrufun gelir düzeyine bölünmesiyle bulunur. ); Herhangi bir gelir düzeyinde yapılmış tasarrufları ifade eder. Marjinal tasarruf eğilimi (s= ); Gelirdeki bir birimlik artışın ne kadarlık kısmının tasarruflara gideceğini gösterir. s= 0.20 yada %20 olması demek; gelir 100 TL arttığında tasarrufların da 20 TL artacağını ifade eder. Tasarruf Fonksiyonuna İlişkin Bazı Bilgiler; 1. Mutlak değer olarak otonom tüketim ve otonom tasarruf birbirine eşittir. = S 0 Bu nedenle tasarruf fonksiyonu; S= D=C + S D=C O +c. D + S S= D - C O- c. D S=- C O (1-c) D S=- C O +s. D 0<s<1 C 0 + s d şeklinde de yazılabilir. 2. Marjinal tasarruf eğilimi, 0 < s < 1 arasında değer alır. 3. Marjinal tasarruf eğilimi, ortalama tasarruf eğiliminden büyüktür. 4. Tüketim ve tasarruf gelirin iki parçasıdır. Bu nedenle devletin olmadığı dışa kapalı ekonomilerde, ortalama tüketim eğilimi + ortalama tasarruf eğilimi = 1 ve marjinal tüketim eğilimi + marjinal tasarruf eğilimi = 1 eşitlikleri söz konusudur. (c+s=1) 5. c+s=1 eşitliği gereği; c=1-s ve s=1-c şeklinde hesaplanır. 6. Tüketim ve tasarruf fonksiyonlarının toplamından oluşan toplam gelir fonksiyonunun eğimi 45 0 olmalıdır. Çünkü 45 0 nin tanjantı 1 e eşittir. Bu nedenle toplam gelir doğrusunun eğimi 45 0 olmalıdır. 6. Soru GSİH Tasarruf Tabloya göre marjinal tasarruf eğilimini hesaplayınız. a.%80 b.%60 c.%40 d.%20 e. hiçbiri

10 Marjinal tasarruf eğilimi, tasarruflardaki artışın gelirdeki artışa bölünmesiyle hesaplanır. Gelirdeki artışlar hep aynı ve = 100 TL, tasarruflardaki artışlar da S= 20 TL dir. Dolayısıyla; s= S/ olduğuna göre; s=20/100= 0,20, yani %20 olur. Doğru cevap D Şıkkıdır. Tüketim ve Tasarruf Fonksiyonlarında Paralel Kaymalar ve Eğim Değişmeleri Otonom tüketim ve otonom tasarruflarda meydana gelen değişmeler tüketim ve tasarruf eğrilerini paralel kaydırırken, marjinal tüketim eğilimi ve marjinal tasarruf eğiliminde meydana gelen değişmeler ise eğrilerde eğim değişikliğine neden olur. Meydana gelebilecek olası durumlar aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Olası Değişiklikler Fonksiyonları Etkilemesi Otonom Tüketim ve Tasarrufta Değişme Olursa Tüketim Fonksiyonu Tasarruf Fonksiyonu Paralel yukarı (sola) kayar, eğim Paralel aşağı (sağa) kayar, eğim değişmez Otonom Tüketim Artışı değişmez Otonom Tüketim Azalışı Paralel aşağı (sağa) kayar, eğim değişmez Paralel yukarı (sola) kayar, eğim değişmez Paralel yukarı (sola) kayar, eğim Paralel aşağı (sağa) kayar, eğim değişmez Otonom Tasarruf Artışı değişmez Otonom Tasarruf Azalışı Paralel aşağı (sağa) kayar, eğim değişmez Paralel yukarı (sola) kayar, eğim değişmez Marjinal Tüketim ve Tasarruf Eğilimi Değişirse Marjinal tüketim eğilimi artarsa Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim artar yani daha dik hale gelir Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim azalır yani daha yatık hale gelir Marjinal tüketim eğilimi azalırsa Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim azalır yani daha yatık hale gelir Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim artar yani daha dik hale gelir Marjinal tasarruf eğilimi artarsa Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim azalır yani daha yatık hale gelir Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim artar yani daha dik hale gelir Marjinal tasarruf eğilimi azalırsa Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim artar yani daha dik hale gelir Başlangıç noktası değişmez, sadece eğim azalır yani daha yatık hale gelir Hem Otonom Değerler Hem de Marjinal Tüketim ve Tasarruf Eğilimleri Birlikte Değişirse Otonom tüketim artarken; marjinal tüketim eğilimi artarsa yada marjinal tasarruf eğilimi azalırsa Tüketim fonksiyonu, eğimi artarak (daha dik hale gelerek) otonom tüketimdeki artış kadar yukarı kayar Tasarruf fonksiyonu, eğimi azalarak (daha yatık hale gelerek) otonom tüketimdeki artış kadar aşağı kayar marjinal tüketim eğilimi azalırsa yada marjinal tasarruf eğilimi artarsa Otonom tüketim marjinal tüketim eğilimi artarsa yada marjinal tasarruf eğilimi azalırsa marjinal tüketim eğilimi azalırsa yada marjinal tasarruf eğilimi artarsa Tüketim fonksiyonu, eğimi azalarak (daha yatık hale gelerek) otonom tüketimdeki artış kadar yukarı kayar azalırken Tüketim fonksiyonu, eğimi artarak (daha dik hale gelerek) otonom tüketimdeki azalış kadar aşağı kayar Tüketim fonksiyonu, eğimi azalarak (daha yatık hale gelerek) otonom tüketimdeki azalış kadar aşağı kayar Tasarruf fonksiyonu, eğimi artarak (daha dik hale gelerek) otonom tüketimdeki artış kadar aşağı kayar Tasarruf fonksiyonu, eğimi azalarak(daha yatık hale gelerek) otonom tüketimdeki azalma kadar yukarı kayar Tasarruf fonksiyonu, eğimi artarak (daha dik hale gelerek) otonom tüketimdeki azalış kadar yukarı kayar

11 Örnek; C= ,7 d olarak ifade edilen tüketim fonksiyonu C= ,8 d olarak değişirse aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir? A) Tüketim fonksiyonu paralel olarak aşağı kayar B) Tüketim fonksiyonu yukarı kayarken eğimi artar C) Tasarruf fonksiyonu yukarı kayarken eğimi artar D) Tüketim fonksiyonu aşağı kayarken eğimi artar E) Tasarruf fonksiyonu aşağı kayarken eğimi azalır. Çözüm; Tüketim fonksiyonu, C= ,7 d iken tasarruf fonksiyonu S= ,3 d şeklinde olur. Tüketim fonksiyonu C= ,8 d şekline dönüştüğünde tasarruf fonksiyonu da S= ,2 d şekline dönüşür. Otonom tüketim 10 birim azalmıştır. Bu durum tüketim fonksiyonunun aşağı, tasarruf fonksiyonunun ise yukarı kayacağını gösterir. Diğer taraftan, marjinal tüketim eğilimi 0,7 den 0,8 e çıkmıştır. Bu durumda da, tüketim fonksiyonu eğimi artarak daha dik hale gelirken yatırım fonksiyonu eğimi azalarak daha yatık hale gelir. İki durum birlikte değerlendirildiğinde; a) Tüketim fonksiyonu aşağı kayarken eğimi artar b) Tasarruf fonksiyonu ise yukarı kayarken eğimi azalır. Doğru cevap D şıkkı olur. şekil çiziniz Tüketim ve Tasarruf Fonksiyonlarının Birlikte Değerlendirilmesi Tüketim ve tasarruf gelirin birer parçası olduğundan aralarında bazı ilişkiler vardır. C,S =C C< C = C 0 + c d C C> 0 S=0 ΔC S= - C 0 + s d ΔS S>0 0 S<0 -C 0 Grafiğin üst kısmında tüketim fonksiyonu alt kısmında ise tasarruf fonksiyonu yer almaktadır. Orijinden çıkan 45 C lik doğru geliri temsil etmektedir. Bazı özellikler; a. Bu doğrunun üzerindeki bütün noktalarda gelirin tamamı tüketime gitmektedir. b. gelir düzeyine kadar gelirden fazla tüketim yapılmaktadır. (C>) borçlanma söz konusu olduğu için tasarruflar negatiftir.(s<0) c. gelir düzeyinde gelirin tamamı harcamalar gitmektedir. (=C) Bu nedenle tasarruflar sıfıra eşittir. (S=0)

12 d. gelir düzeyi tasarrufa geçiş noktasıdır. Zira bundan sonra >C olmakta ve tasarruflar da pozitif değer almaktadır. (S>0) e. Tüketim eğrisi dikleştiğinde (marjinal tüketim eğilimi arttığında), tasarruf eğrisi yatıklaşır.(marjinal tasarruf eğilimi azalır). Bunun tersi de doğrudur. f. Otonom tüketim artıp, tüketim eğrisi paralel yukarı kayarsa, tasarruf eğrisi de paralel aşağı kayar. Tersi de doğrudur Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep Devletin dahil olmadığı iki sektörlü modelde toplam talep, bireylerin tüketim harcamaları ile otonom yatırım harcamalarından oluşur. AE= C + I 0 Bu denklemde tüketim fonksiyonu yerine konursa AE= C 0 + c + I 0 olur. Otonom kalemler bir araya toplanıp A 0 ile ifade edilirse denklem nihai haline ulaşır. AE= A 0 + c Burada AE: Toplam Talebi A 0. Otonum harcamaları, yani otonom tüketim harcamaları ile otonom yatırım harcamalarının toplamını (C 0+I 0) c: Marjinal tüketim eğilimini :Milli Geliri Göstermektedir. Toplam talep fonksiyonunu şekil üzerine aktarırsak toplam talep doğrusunu elde ederiz. Toplam talep doğrusu aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. AE AE= A 0 + c. A 0 c Toplam Talep Doğrusunun Paralel Kayması Toplam talebin otonom değişkenlerinde, yani otonom tüketim harcamaları (C 0) ve/veya otonom yatırım harcamalarında (I 0) bir değişme meydana gelirse, toplam talep doğrusu paralel olarak kayar. Otonom değişkenler arttığında toplam talep doğrusu paralel olarak yukarıya doğru; otonom değişkenler azaldığında ise toplam talep doğrusu paralel olarak aşağıya kayar. Paralel kaymalarda; 1.Toplam talep doğrusunun dikey eksen üzerindeki başlangıcını gösteren A 0 noktasının yeri değişir. 2.Toplam talep doğrusunun eğimini gösteren marjinal tüketim eğilimi c nin değeri değişmez.

13 AE A 01 AE 1 = A 01 + c. AE= A 0 + c. AE 2 = A 02 + c. A 0 A 02 Toplam Talep Doğrusunun Eğiminin Değişmesi İki sektörlü modelde, marjinal tüketim eğilimi c değiştiğinde toplam talep doğrusunun eğimi değişir. Dikey eksen üzerinde A 0 hareket noktası sabit kalmak kaydıyla, toplam talep doğrusu yukarıya ya da aşağıya kayar. Eğim değişmelerinde, 1.Toplam talep doğrusunun dikey eksen üzerindeki başlangıcını gösteren A 0 noktasının yeri değişmez. 2.Toplam talep doğrusunun eğimini gösteren marjinal tüketim eğilimi c nin değeri değişir. Marjinal tüketim eğilimi arttığında, toplam talep doğrusunun eğimi artar ve A 0 noktası sabit kalmak üzere, doğru yukarıya doğru dikleşir. Marjinal tüketim eğilimi azaldığında ise, toplam talep doğrusunun eğimi azalır ve A 0 noktası sabit kalmak üzere, doğru aşağıya doğru yatıklaşır. AE 1 = A 0 + c 1. AE AE= A 0 + c. AE 2 = A 0 + c 2. A Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Belirlenmesi Denge Hasıla Seviyesinin Matematiksel Olarak Gösterilmesi =C+I 0 (1) C=C 0+c. (2) Bu denklem sisteminde, 2 numaralı denklemi 1 numaralı denklemdeki yerine koyarsak = C 0+c.+ I 0 (3) Denklemini buluruz. (A 0= C 0+ I 0) olduğuna göre 3 numaralı denklem = A 0 + c olur. Bu denklem ye göre çözüldüğünde, denge gelir seviyesini veren eşitliğe ulaşılır. = yada = A 0 Denge Hasıla düzeyinin Geometrik Olarak Gösterilmesi Milli gelir dengesi şekil bazında aşağıdaki gibi ifade edilebilir.

14 AE AE = =AE AE < AE > A AE = A 0 + c d A 0 0 S, I I > S I < S S= - C 0 + s d A I 0 S=I 0 -C 0 Şekilde milli gelir dengesi hem toplam talep-toplam arz (üstteki şekil) hem de tasarruf-yatırım yaklaşımı (alttaki şekil) ile ortaya konulmuştur. Milli gelir dengesi Toplam Arz() ve Toplam Talep (AE) eğrilerinin kesiştiği A noktasında sağlanmaktadır. Bu denge düzeyinde alt şekilde de görüldüğü üzere tasarruflar da yatırımlara eşittir. A noktasının dışında herhangi bir yerde Milli gelir dengesinin sağlanması söz konusu değildir. A noktasının solunda, toplam talep toplam arzdan büyüktür. Toplam talebin toplam arzdan büyük olması durumunda yatırımlar da tasarruflardan büyüktür. atırım ve talep fazlalığı ekonomide üretim artışını teşvik eder, stoklar azalır ve ekonomide genişleme süreci ortaya çıkar. Süreç sonunda üretim- gelir ve tasarruf artar ve A noktasında denge oluşur. A noktasının sağında ise, toplam arz toplam talepten ve dolayısıyla tasarruflar da yatırımlardan büyüktür. Bu durumda stoklar artar, üretim azalma yönünde baskılanır ve ekonomi durgunluk sürecine girer. Neticede, üretim ve gelir düşer buna bağlı olarak tasarruflar da azalır. A noktasına kadar gerileyen ekonomide tekrar denge sağlanır. Örnek; C 0 = 30, I 0= 100, c=0,8 olan bir ekonomide denge gelir düzeyini hesaplayınız. A 0= C 0 + I 0= = 130 = A 0 = 130 = 130/0,2 = Denge Hasıla Düzeyinin Değişmesi; Basit Çarpan yada Çoğaltan Süreci Milli gelir dengede iken, otonom kalemlerde (C 0,I 0) meydana gelecek bir artış sanki bir katsayı ile çarpılıyormuş gibi gelir düzeyinde kendisinden daha büyük bir artışa neden olur. Aynı şey azalışlar için de geçerlidir. Literatürde bu süreç çarpan yada çoğaltan süreci olarak adlandırılır. Matematik ifadesi şu şekildedir; ΔA 0 = Otonom kalemlerdeki değişme k= çarpan yada çoğaltan katsayısı Δ = Gelirdeki değişme olmak üzere; ΔA 0 x k = Δ Çarpan/çoğaltan katsayısı k= yada 1-c=s olduğundan, k= formülüyle de hesaplanır.

15 Çarpan/çoğaltan katsayısı daima birden büyüktür. k e= > 1 Çarpan/çoğaltan katsayısının büyüklüğü marjinal tüketim eğilimi (c) tarafından belirlenir. Aralarında doğru yönlü ilişki vardır. Marjinal tüketim eğilimi ne kadar yüksekse çarpan/çoğaltan katsayısının değeri de o derece yüksek olur. Sadece tüketici+firmalardan oluşan bu modelde k e= basit harcama çarpanı olmak üzere iki tür çarpan vardır; 1.Otonom tüketim çarpanı ; ΔC 0 = Δ 2.Otonom yatırım çarpanı ; ΔI 0 = Δ Örnek; Marjinal tüketim eğilimi 0,75 iken otonom yatırımlarda meydana gelecek 100 TL lik artış milli geliri nasıl etkiler? c=0,75 ΔI 0 =100 Δ=? AE ΔI 0 = Δ 100 = = 400 A 0 +ΔI 0 ΔI 0 AE 2 AE 1 A 0 Δ=400 Milli gelir 400 birim artar. 0 Δ Tasarruf Paradoksu Keynes in öne sürdüğü bir olgudur. Milli gelir dengede iken, toplumun tasarruflarını artırması sonucunda milli gelirde meydana gelen azalmayı açıklamak üzere kullanılmıştır. Şöyle ki, toplumun tasarruf eğiliminin artması, tüketim harcamalarının ve dolayısıyla toplam talebin düşmesine neden olur. Toplam talebin düşmesi de milli gelir düzeyinin azalmasına neden olur. Bu duruma, yani tasarruflar arttığında milli gelirin azalması olgusuna tasarruf paradoksu denir. I,S s 2 s 2 > s 1 s 1 A 2 I 0 I 0 A C 0 Tasarruf eğiliminin s 1 olması durumunda milli gelir 1 düzeyinde dengededir. Ve A 1 noktasında tasarruf-yatırım eşitliği sağlanmıştır. Tasarruf eğilimin s 2 ye yükselmesi durumunda tasarruf eğrisi dikleşmiş, yeni denge gelir seviyesi 2 ye düşmüştür. Tasarruf-yatırım eşitliği de A 2 noktasında sağlanmıştır.

16 Bireyler için zenginlik yada servetin kaynağı olan tasarruf artışı, toplum için olumsuz sonuç doğurmaktadır. atırıma dönüşmeyen, gömüleme halinde kalan tasarruflar sızıntı etkisi yarattığından milli geliri azaltmaktadır. Tasarrufların yatırma dönüştürülmesi halinde ise söz konusu olumsuz sonuçlar oluşmayacaktır. Tasarruf paradoksu, bireysel açıdan yada mikro açıdan bakıldığında doğru olan davranışların makro ekonomi açısından yanlış olabileceğini ifade etmektedir. Bu tür çelişkiler terkip hatası olarak ta adlandırılır. Tasarruf paradoksunu her zaman kötü bir şey olarak düşünmemek gerekir. Enflasyonist dönemlerde tasarruf artışı, talebi düşürücü ve enflasyonu önleyici olumlu bir rol üstlenmektedir. Tasarruf paradoksu daha çok gelişmiş ülkelerde görülür. Zira, gelişmekte olan ülkelerde yatırımların kaynağı tasarruflar değil daha çok dış borçlar olmaktadır. Bu nedenle tasarruf paradoksu gelişmekte olan ülkelerde pek rastlanılan bir durum değildir DEVLETİN DAHİL OLDUĞU ÜÇ SEKTÖRLÜ MODELDE DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ MODEL II Bu model, tüketici + firma + devletten oluşan üç sektörlü bir modeldir. Devlet, bir taraftan kamu harcaması (G 0) ve transfer ödemesi (TR 0) yapan, yaptığı bu harcamaları karşılamak için de vergi (T) toplayan bir birimdir. Devletin olduğu Ekonomide vergilerin otonom ve uyarılmış olduğu duruma göre harcanabilir gelir, tüketim, tasarruf, toplam talep fonksiyonları ve milli gelir eşitliği değişir. T= vergi gelirleri, T 0 = otonom vergiler (gelirden bağımsız olan vergi) t=marjinal vergi oranı t= gelire bağlı vergiler T= T 0 + t Otonom vergiler sıfır olduğu zaman (T 0=0) denklem; T= t haline dönüşür. A. Vergilerin Gelir Düzeyinden Bağımsız (Otonom) Olduğu durum Devletin topladığı vergiler şu fonksiyonla ifade edilir; T=T Tüketim Fonksiyonu C= C 0 + cd olan tüketim fonksiyonunda d yerine d = + TR 0 T 0 değeri konulup çözülürse tüketim fonksiyonu elde edilir. C = C 0 + c(+tr 0 T) C = C 0 + c(+tr 0 T 0) C = C 0 + c+c.tr 0 ct 0 C= (C 0 + c.tr 0 ct 0 )+c C 0 + c.tr 0 ct 0 =otonom tüketim harcamalarını c=uyarılmış tüketim harcamalarını

17 Tasarruf Fonksiyonu S=-(C 0 + c.tr 0 ct 0)+s Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep I,G,TR ve T otonom kabul edilirse AE=C+I 0+G 0 AE= C 0 + c(+tr 0 T) +I 0+G 0 AE= C 0 + c+ctr 0 ct 0 +I 0+G 0 A 0= C 0 +ctr 0 ct 0 +I 0+G 0 AE= A 0+ c =AE Mal Piyasası Denge Şartı = A 0+ c - c = A 0 (1-c)= A 0 = A 0/(1-c) B. Vergilerin Gelir Düzeyine Bağlı (Uyarılmış) Olduğu Durum T=t. t =ΔT/Δ 0<t< Tüketim Fonksiyonu C= C 0 + cd olan tüketim fonksiyonunda d yerine d = + TR 0 (t) değeri konulup çözülürse tüketim fonksiyonu elde edilir. C = C 0 + c(+tr 0 T) C = C 0 + c(+tr 0 t) C = C 0 + c+c.tr 0 ct C= (C 0 + c.tr 0)+c(1-t) C 0 + c.tr 0 =otonom tüketim harcamalarını c(1-t)=uyarılmış tüketim harcamalarını c(1-t)= milli gelirdeki bir birimlik artışın ne kadarının tüketim harcamalarına gideceğini gösteren oranı ve tüketim fonksiyonunun eğimini vermektedir. C C= (C 0 + c.tr 0 )+c(1-t) C 0 + c.tr 0 c (1-t)

18 Tüketim fonksiyonu doğrusu, dikey eksen üzerinde C 0 + c.tr 0 noktasından başlayan ve c (1-t) eğimi ile sağ yukarıya doğru yükselen pozitif eğimli bir doğrudur. Model I ve Model II nin tüketim fonksiyonu doğruları arasındaki farkları görebilmek için her iki tüketim fonksiyonu doğrusunu aşağıdaki şekil üzerinde birlikte inceleyelim. C C= C 0 + c. C= (C 0 + c.tr 0 )+c(1-t) C 0 + c.tr 0 C 0 Model I ile Model II nin tüketim fonksiyonu doğrularını karşılaştırırsak; Model II!nin tüketim fonksiyonu doğrusunun Model I in tüketim fonksiyonu doğrusundan daha yatık olduğunu görürüz. Doğru yatıklaştıkça toplumun tüketim harcamaları azalmaktadır. Bunun başlıca iki nedeni bulunmaktadır. 1.Model I in tüketim fonksiyonu doğrusu, dikey eksen üzerinde C 0 noktasından başlarken, Model II nin tüketim fonksiyonu doğrusu (C 0 + c.tr 0) noktasından, yani daha yukarıdan başlamaktadır. Model I in otonom tüketim harcamaları sadece borçlanmaya dayanılarak yapılan tüketim harcamalarını kapsadığı halde, Model II nin otonom tüketim harcamaları yanında, devletçe sağlanan transfer ödemelerine dayanılarak yapılan tüketim harcamalarının yanında, devletçe sağlanan transfer ödemeleri ve otonom vergileri dayanılarak yapılan tüketim harcamalarını da kapsamaktadır. Bu durumda Model II nin otonom tüketim harcamaları, Model I e göre daha yüksektir. ani (C 0 + c.tr 0)> C 0 dır. 2. Model I in tüketim fonksiyonu eğimi, Model II nin tüketim fonksiyonu doğrusunun eğiminden daha yüksektir. Çünkü model I!de devlet yer almadığından tüketiciler vergi ödememektedir. Halbuki Model II de devlet modele dahil edilmiştir ve tüketiciler vergi ödemektedirler. Vergiler kullanılabilir geliri, dolayısıyla tüketim harcamalarını düşürmektedir. Model I in tüketim fonksiyonu doğrusunun eğimi c iken, Model II in tüketim fonksiyonu doğrusunun eğimi c(1- t) dir. c=0,90 ve t=0,10 olması durumunda Model I in tüketim fonksiyonu doğrusunun eğimi 0,90, Model II in tüketim fonksiyonu doğrusunun eğimi 0,90(1-0,10)=0,90(0,90)=0,81 dir. 0,90>0,10 olduğundan c >c(1-t) sonucuna ulaşabiliriz. Tüketim fonksiyonu doğrusunun eğiminin düşük olması, toplumun daha az tüketim harcaması yaptığı anlamına gelir Tasarruf Fonksiyonu Üç sektörlü modelde tasarruf fonksiyonu aşağıdaki yazılır: S=-(C 0 + c.tr 0)+s(1-t) Toplam Planlanan Harcama yada Toplam Talep Toplam talep, tüketim, yatırım ve kamu harcamalarından oluşur. atırım ve kamu harcamaları otonomdur. (I 0 ve G 0)AE= C+ I 0 + G 0 denkleminde tüketim fonksiyonu C = C 0 + c(1-t)+c.tr 0 yerine konursa AE= C = C 0 + c(1-t)+c.tr 0) + I 0 + G 0 olur. Otonom kalemler bir araya toplanıp A 0 ile ifade edilirse toplam harcama denklemi şu şekilde olur.

19 A 0 = C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 AE= A 0 + c (1-t) Burada A 0 milli gelirden bağımsız otonom toplam talebi, c(1-t) ise milli gelire bağımlı uyarılmış toplam talebi göstermekte olup, toplam talep otonom toplam talep ile uyarılmış toplam talebin toplamından meydana gelmektedir. AE AE= A 0 + c (1-t) A 0 c (1-t) Toplam harcama eğrisinin eğimi c(1-t) değerine eşittir. Toplam harcama eğrisinin dikey ekseni kestiği nokta ile orijin arasındaki uzaklık otonom harcamaları (A 0) gösterir. Planlanan harcama eğrisinin eğimi c(1-t) olduğuna göre, c ve t değerleri değiştiğinde eğrinin değişir: Marjinal Tüketim eğilimi arttıkça (c) AE eğrisi dikeye yaklaşır, eğimi artar. Marjinal vergi oranı (t) azaldıkça AE eğrisi dikeye yaklaşır, eğimi artar. AE AE 2 AE AE 2 AE 1 A 02 AE 1 A 0 A 01 0 I 0 II Şekil I de A 0 sabit iken c ve/veya t değerleri değiştiğinde AE eğrisi eğimi değişecek şekilde kaymıştır. II.Grafikte ise c ve t değişmez iken otonom harcamaların değişmezi (A 0) ile AE eğrisi paralel olarak kaymaktadır. Model I ve II nin toplam talep doğruları aşağıdaki şekil üzerinde karşılaştırılmaktadır. AE AE 1 = (C 0 + I 0 ) c. AE 2 = (C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 ) +c(1-t) C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 C 0 + I 0 Şeklin incelenmesinden anlaşılacağı gibi, Model II in toplam talep doğrusunun eğimi, Model I in toplam talep doğrusunun eğiminden daha küçük olduğu için, Model II in toplam talep doğrusu Model I inkine göre daha yatıktır. Toplam talep doğrusunun daha yatık olması, toplumun daha az harcama yaptığını gösterir. Bunun başlıca iki nedeni bulunmaktadır.

20 Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Belirlenmesi Basit keynezyen modelde, toplam planlanan harcama (AE) ile gerçekleşen milli gelir () eşitliği sağlandığında mal piyasası dengesine ulaşılır. AE= Mal Piyasası Dengesi AE =AE AE> D AE=A 0 +c(1-t) A S T I G I+G>S+T D S+T S+T > I+G I+G 1 Şekil Mal Piyasasında Dengenin Sağlanması Toplam planlanan harcamalar, reel gelir düzeyini aştığında (AE > ),firmalar üretim hacimlerini arttırırlar, stoklar erir, yatırımlar artar, reel gelir artar. AE>, I, Bu durumda I + G > S + T olur. Özel ve kamu kesimi harcamaları toplamı, özel kesim tasarrufları ile kamu kesimi geliri toplamından fazla gerçekleşir. Şekil'de D noktasının solunda bu durum görülmektedir. Eğer toplam planlanan harcamalar, reel gelire göre daha az olursa (AE < ), bu durumda firmaların satış hacimleri daralır, stoklar artar. Böylece planlanmayan (arzulanmayan) stok yatırımları oluşur. Harcama yetersizliği nedeniyle firmalar, üretim hacimlerini düşürürler. Böylece reel gelir azalır. AE<,I, ; I + G < S + T Görüldüğü gibi Keynesyen modelde toplam planlanan harcamalar, reel gelire eşit olduğunda mal piyasası dengeye gelmekte, fiili (gerçekleşen) yatırımlar da planlanan yatırımlara eşit olmaktadır. Firmalar planladıkları kadar yatırım yaptıkları için reel gelir istikrarlı olmaktadır. Planlanan yatırımların artması durumunda reel gelir artar, azalması durumunda da azalır, denge bozulur AE = I sabit, sabit.

21 Reel milli gelir dengesi ayrıca; I + G = S + T eşitliği ile sağlanır. Bu eşitliğe transfer harcamaları da eklenirse; I + G + TR = S + T yazılabilir. Ayrıca; I + G - S + T -TR I + G = S + TN eşitliği de yazılabilir. (T - Tr) şeklinde vergi geliri ve transfer harcaması farkına "net vergi" (T N)adı verilir. Planlanan yatırımlarda (I = Ip) ve hükümet alımlarında oluşan bir artış, reel milli geliri arttırır. Bu nedenle (I + G), reel milli gelire ilaveler (injections) olarak ifade edilir. Tasarruf ve vergi artışı ise, toplam planlanan harcamaları (AE) azalttığı için reel milli geliri de azaltır. Bu nedenle (S + T) sızıntılar (kaçaklar-leakages) admı alır. I, G, İlaveler S, T, Sızıntılar I + G = S + T İlaveler = Sızıntılar = AE eşitliğine göre = A 0 + c (1-t) olur. A 0 = C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 olmak üzere Bu denklem ye göre çözüldüğünde; = yada = A 0 denge değerine ulaşılır. Milli gelir dengede olduğunda tasarruf-yatırım özdeşliği de sağlanır. Devletin dahil olduğu bu modelde söz konusu özdeşlik; sızıntılar = enjeksiyonlar olmak üzere şu şekilde ifade edilir; Şekil Mal Piyasasında Dengenin Sağlanması Soru C 0 =20, TR 0=200, I 0=250, G 0=500, c=0,8 ve t=0,2 olan bir ekonomide denge gelir seviyesi aşağıdakilerden hangisidir? a.1500 b.2000 c.2583 d.3583 e. hiçbiri A 0 = C 0 + ctr 0 + I 0 + G 0 = 20 + (0,8x 200) = 930 = A 0 = 930 = =2583 Doğru Cevap C Şıkkıdır Denge Hasıla (Gelir) Seviyesinin Değişmesi Çarpan Katsayılarına İlişkin Açıklamalar Devletin dahil olduğu dışa kapalı ekonomilerde milli gelirin dengesi kamu harcamalarında, transfer harcamalarında, vergiler ve denk bütçe politikası uygulamaları neticesinde değişiklik gösterir. Bu harcama kalemlerine ilişkin olarak kullanılan çarpan katsayıları aşağıda sıralanmıştır. Söz konusu çarpan katsayılarının değerleri gelir vergisi alınmaması ve alınması durumuna göre değişiklik göstermektedir.

22 1. Harcama Çarpanı (k e); Bu çarpan yaklaşımı içinde üç ana harcama kalemi vardır. Bunlar, otonom tüketim, otonom yatırım ve otonom kamu harcamalarıdır. Bu kalemlerdeki değişmenin milli gelir üzerindeki etkisi hesaplanırken harcama çarpanı dikkate alınır. 2. Transfer Çarpanı (k TR); Transfer ödemelerinin milli gelir üzerindeki etkisinin hesabında kullanılır. 3. Vergi Çarpanı (k T); Otonom vergilerdeki değişmenin milli gelir üzerindeki etkisi hesaplanırken kullanılır. 4. Denk Bütçe Çarpanı (k BB); Bütçede açık yada fazlaya sebebiyet vermemek için kamu harcamaları ve vergilerin eşit oranda ve aynı anda artırılması/azaltılması durumunun milli gelir üzerindeki etkisini hesaplamada kullanılan bütçe çarpanıdır. Denk bütçe çarpanı, gelir vergisinin olmadığı durumda bire eşittir yılında Norveç li İktisatçı Trygve Haavelmo tarafından geliştirildiği için literatürde Haavelmo Kuralı olarak ta bilinir. Modelde, gelir vergisinin alınması ve gelir vergisinin alınmaması durumlarında çarpan katsayıları değişmektedir. Çarpan katsayılarının değerleri ve çarpan süreci bu iki farklı varsayım altında şu şekilde sıralanabilir; A. Gelir Vergisinin ALINMAMASI Durumunda Çarpan Süreci 1. Harcama Çarpanları; Otonom Tüketim Çarpanı; ΔC 0 = Δ Otonom atırım Çarpanı; ΔI 0 = Δ Otonom Kamu Harcamaları Çarpanı; ΔG 0 = Δ 2. Transfer Çarpanı; Transfer Ödemeleri Çarpanı; ΔTR 0 = Δ 3. Vergi Çarpanı Otonom Vergi Çarpanı; ΔT 0 = Δ 4. Denk Bütçe Çarpanı; + = = 1 B. Gelir Vergisinin ALINMASI Durumunda Çarpan Süreci 1. Harcama Çarpanları; Otonom Tüketim Çarpanı; ΔC 0 = Δ Otonom atırım Çarpanı; ΔI 0 = Δ Otonom Kamu Harcamaları Çarpanı; ΔG 0 = Δ

23 2. Transfer Çarpanı; Transfer Ödemeleri Çarpanı; ΔTR 0 = Δ 3. Vergi Çarpanı Otonom Vergi Çarpanı; ΔT 0 = Δ 4. Denk Bütçe Çarpanı; + = Çarpan Süreci ve Katsayılarına İlişkin Bazı Bilgiler 1. Transfer çarpanı her zaman harcama çarpanından küçüktür. k TR<k e < ve < 2. Gelir vergisinin alınmadığı durumda harcama çarpanı ile transfer çarpanı arasındaki fark bire eşittir. k e-k TR = 1 = = 1 3. Vergi çarpanı, transfer çarpanının negatif değerine eşittir. k TR =- k T = ve = 4. Denk bütçe çarpanı, harcama çarpanı ile vergi çarpanının toplamına eşittir. Sonuç, gelir vergisi alınmadığı ve alındığı durumlarda farklı çıkar. Şöyle ki; k BB= k e+k T a. Gelir vergisi alınmadığı durumda denk bütçe çarpanı; k BB = + = = 1 b. Gelir vergisi alındığı durumda denk bütçe çarpanı; k BB = + = olur Kamu Harcamalarındaki Değişmenin Etkisi Kamu harcamaları, devletin yapmış olduğu mal ve hizmet alımları yani tüketim harcamaları ve yatırım harcamalarından oluşur. Bu harcamalar milli gelir üzerinde otonom kalemler gibi direkt etki yaparlar. Soru

24 Tüketim fonksiyonu C= ,8 olarak verilen bir ekonomide denge milli gelir seviyesi 5000 birimdir. Kamu harcamalarının 1000 birim artırılması durumunda milli gelir düzeyi ne kadar artar? Soruda vergi oranından bahsedilmediği için verginin alınmadığı anlaşılmaktadır. Bu durumda kamu harcamaları çarpanı; ΔG 0 0,8= 0,2 = Δ olarak alınacaktır. c=0,8 olduğu tüketim fonksiyonundan anlaşılmaktadır. s=1- = = = 5 Δ = 1000 x 5 = 5000 birim artar. Şayet vergi oranı t=0,1 olsaydı milli gelirdeki artış ne kadar olurdu? ΔG 0 = Δ 1000 = = = 3571 birim artış olur. Not; Burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. Vergilemenin yapılması çarpan katsayısının değerini düşürmüş ve milli gelirdeki artışı azaltmıştır. Bu bağlamda içinde vergi olan bütün çarpan katsayıları vergi olmayanlardan daha küçük olur. Bu sorudaki çarpanlar için < durumu geçerlidir Transfer Harcamalarındaki Değişmenin Etkisi; Transfer harcamaları, devletin karşılıksız olarak yaptığı aktarımlardır. Bunların milli gelir üzerindeki etkisi kamu harcamaları gibi direkt değil dolaylı olur. Çünkü transfer harcamaları önce tüketimi etkiler, tüketimdeki değişmeler de milli geliri değiştirir. Peki, transfer harcamalarının tamamı tüketime gider mi? Hayır. Peki ne kadarı gider? TR 0 büyüklüğündeki bir transfer harcamasının tüketime giden kısmı ctr 0 kadardır. Kalan kısım ise tasarruf edilir. Örn.; c=0,8 olması halinde 100 TL lik transfer geliri elde eden bir kişi bunun 80 TL sini harcar, 20 TL sini tasarruf eder. Dolayısıyla 100 TL lik transfer harcamasının 80 TL lik kısmı milli geliri değiştirici etki yapar. Soru; Marjinal tüketim eğilimi %75, vergi oranı%20 olan bir ekonomide transfer harcamaları 30 birim artırılırsa milli gelirdeki değişme ne olur? ΔTR 0 = Δ 30 = 30 = 30 x 1,875= 56, Vergilerdeki Değişmenin Etkisi Vergiler milli gelir üzerinde olumsuz etki yaparlar. Vergilerin artırılması gelir düzeyinin azalmasına neden olurken vergilerin düşürülmesi ise gelir düzeyini artırıcı etki yapar. Vergiler de tasarruflar gibi sızıntı olarak değerlendirilirler. Vergiler otonom vergiler (dolaylı vergiler) ve gelire bağlı vergiler(dolaysız vergiler) olmak üzere gruplandırılırlar. Gelire bağlı vergilerin alınmadığı durumda otonom vergilerin etkisi vergi çarpanı ile çarpılarak hesaplanır. Gelire bağlı vergilerin alınması durumunda ise içinde vergilerin de yer aldığı çarpan katsayıları kullanılır.

25 Soru a)marjinal tüketim eğilimi 0,8 iken otonom vergiler 30 birim artırılırsa milli gelir üzerindeki etkisi ne olur? ΔT 0 = Δ 30 = 30 x (- 4) = -120 Milli gelir 120 birim azalır. b)marjinal tüketim eğilimi 0,8, vergi oranı 0,1 iken otonom vergiler 30 birim artırılırsa milli gelir üzerindeki etkisi ne olur? Bu durumda kullanılacak olan çarpan katsayısı, gelir vergisi oranını da içeren çarpan katsayısı olacaktır. ΔT 0 = Δ 30 = = - 85,7 Milli gelir 85,7 birim azalır. Görüldüğü üzere gelir vergisi oranının sürece dahil edilmesi milli gelirdeki azalmayı küçültmüştür Bütçe Politikası Uygulamalarının Etkisi A. Denk Bütçe Politikasının Etkisi Denk bütçe politikası, yapılan kamu harcaması kadar vergi alınmasıdır. Bu politikanın amacı, bütçe açığına sebebiyet vermeksizin ekonominin yönlendirilmesidir. Kamu harcamaları ve vergiler eşit miktarda ve aynı anda artırıldığında milli gelir üzerindeki etkisi şu şekilde olur; Kamu harcamaları artışı milli geliri artırıcı etki yaparken, otonom vergilerin artması milli geliri azaltıcı etkide bulunur. Δ = ΔG 0 + ( ) ΔT 0 Gelir vergisinin alınmadığı durumda denk bütçe çarpanı bire eşittir. Bu durumda (diğer faktörler hiç dikkate alınmadan) milli gelir, kamu harcamalarında meydana gelen artış kadar artar, azalma kadar azalır. Örneğin; kamu harcamaları ve otonom vergiler aynı anda 50 birim artırılırsa, sonuçta milli gelirde 50 birimlik artış olur. Bu durumda diğer faktörlere bakılmaksızın ifadesiyle kast edilen örn.: marjinal tüketim eğiliminin 0,8 olması yada 0,6 olması sonucu değiştirmez. Denk bütçe çarpanının işleyebilmesi için birtakım şartların varlığı gereklidir; Başlangıç itibariyle milli gelir dengede iken bütçenin de dengede olması gerekir, Ekonominin eksik istihdam durumunda olması gerekir, atırımların gelir değişikliklerinden etkilenmemesi, yani yatırımların gelir esnekliğinin sıfır olması gerekir. B. Kamu Harcamaları ve Vergilerdeki Değişimin Bütçe Fazlasına Etkisi Soru (KPSS 2007) Diğer koşullar sabitken, Keynesçi çarpan analizine göre, marjinal tüketim eğiliminin 0,75 olduğu bir durumda hem devlet harcamalarında hem de vergilerde ortaya çıkacak 5 birimlik bir düşüşün milli gelir üzerindeki net etkisi ne olur? a.20 birim artar b.20 birim düşer c. 5 birim artar d. 5 birim azalır e. değişmez Çözüm

26 Hem kamu harcamaları hem de vergiler aynı anda ve eşit miktarda (5 birim) azaltılmıştır. ani denk bütçe politikası güdülmektedir. Bu durumda soru iki yolla çözülebilir a.denk bütçe politikası uygulanmakta ve gelir vergisinden bahsedilmemektedir. Bu durumda Haavelmo Kuralı gereği denk bütçe çarpanı bire eşittir. Kamu harcamaları azaltıldığı için milli gelir azalacaktır. Azalma; Δ = - ΔG x 1 = -5 x1 =- 5 birim azalır. b. Eğer bu kural bilinmiyorsa (hatırlanmıyorsa) bu durumda yapılacak şey önce kamu harcamalarındaki azalışın milli gelir üzerindeki olumsuz etkisi hesaplanır. Sonra vergilerdeki azalışın milli gelir üzerindeki olumlu etkisi hesaplanır. Sonuçta aradaki fark bulunmak suretiyle net etki hesaplanır. Kamu harcamalarındaki azalmanın olumsuz etkisi; ΔG 0 = Δ -5 = -5 = - 20 birim azalır. Vergilerdeki azalmanın olumlu etkisi; ΔT 0 = Δ 5 = 5 = 15 birim artar. Net Etki ; = -5 Milli gelir 5 birim azalır. Doğru Cevap D Şıkkıdır Otomatik İstikrarlandırıcılar / Stabilizatörler Ekonomik istikrarın bir yorumu da, Reel GSİH nın çok fazla sapma göstermeden Trend Büyüme olu (Pot. GSİH) etrafında küçük salınımlar yaparak büyümesidir. Zira, yüksek oranlı büyüme ve depresyon dengeden aşırı sapmalar meydana getirdiği için arzu edilmeyen durumlardır. Şekilde de görüldüğü üzere, Reel GSİH2 büyümesi daha fazla istikrarı ifade etmekte olup her zaman Reel GSİH1 e tercih edilir. Reel GSİH Reel GSİH 1 Reel GSİH 2 Trend Büyüme olu 0 Zaman Ekonominin reel üretim hacminde gözlenen iniş ve çıkışlar iktisadi dalgalanma (konjonktür ) olarak adlandırılmaktadır. Reel üretim arttığında zaman işsizlik azalır, üretim azaldığı zaman işsizlik artar. Bu nedenle ekonomik hayatın dalgalanma göstermesi üretim ve istihdamın istikrarını bozar. Ekonomiyi yöneten karar vericiler, ekonomik hayatta dalgalanmaların en aza inmesini isterler. Otonom harcamalarda meydana gelen değişmeler çarpan etkisiyle Reel GSİH yı değiştirmektedir. İşte otonom harcamaların Reel GSİH üzerinde meydana getireceği değişikliğin etkisini azaltarak daha istikrarlı büyümeyi sağlayan unsurlara otomatik istikrarlandırıcılar yada otomatik stabilizatörler denir. Otomatik kelimesinin anlamı kendiliğinden demektir. Stabilizatör kavramı ise istikrara kavuşturucu, dalgalanmaları

27 önleyici anlamlarına gelmektedir. Buna göre otomatik stabilizatör kavramı ise kendiliğinde istikrara kavuşturucu anlamına gelmektedir. Belli Başlı Otomatik Stabilizatörler; 1.Gelir vergisi ; artan oranlı vergi 2. Transfer Ödemeleri, İşsizlik sigortası 3. Sigorta Primleri 4. Kurumlar Vergisi 5. Şirketlerin Kar Payı Ödemeleri 6. Sosyal Güvenlik Katkıları 7. Hane Halkı tasarrufları (özel Tasarruflar) 8. Tarımsal Destekleme Politikaları (Sübvansiyonlar) DIŞA AÇIK EKONOMİLERDE (DÖRT SEKTÖRLÜ MODELDE) DENGE HASILA DÜZEİNİN BELİRLENMESİ-MODEL 3 Modelin dışa açılmasıyla sisteme ihracat ve ithalat dahil olur. İhracat (X), otonom bir değişken (X 0) konumundadır. İhracat miktarı, diğer ülkelerin gelir seviyesi ve ihraç talebinin gelir esnekliği tarafından belirlenir. a. Milli Gelir Özdeşliği =C+I 0+G 0+(X o-m) b. Tüketim Fonksiyonu C= (C 0+c.TR 0) + c(1-t) C 0+TR 0=otonom tüketim harcamaları c(1-t)=uyarılmış tüketim harcamalarını c(1-t)=milli gelirdeki bir birimlik artışın ne kadarının tüketim harcamalarına gideceğini gösteren oranı ve tüketim fonksiyonunun eğimini vermektedir c. Tasarruf Fonksiyonu S= -(C 0+TR 0) + s(1-t) d. İthalat Fonksiyonu İthalat (M), yurt dışından satın alımlar için ödenen bedeldir. urtiçi geliri ve talebi azalttığı için tıpkı tasarruflar ve vergiler gibi sızıntılar içinde yar alır. İthalat fonksiyonu şu şekilde ifade edilir, Burada; M= M 0 + m M 0= Otonom ithalat (gelirden bağımsız ithalat) M= marjinal ithal eğilimi m= gelire bağlı ithalattır. İthalat ile gelir arasında doğru yönlü ilişki vardır. Milli gelir arttığında ithalat ta artar.