Hiper marketler þehir dýþýna, Popülizm nereye..? Her hakký Tüketiciler Birliði ne aittir. Kaynak gösterilmeden kullanýlamaz

Transkript

1 Hiper marketler þehir dýþýna, Popülizm nereye..? Her hakký Tüketiciler Birliði ne aittir. Kaynak gösterilmeden kullanýlamaz Ömer Keser Nisan/2001

2 Giriþ Türkiye, bu raporun hazýrlandýðý dönemde çok aðýr ekonomik koþullarýn baskýn olduðu bir ortamda bulunmakta. Tarihinin en büyük ekonomik krizini yaþayan ülkemizin bu durumdan kurtulmasý için birbiri ardýna ekonomik reçeteler öneriliyor. Büyük çöküþ kavramýyla insanýmýzý tanýþtýran bu krizin yarýnlara býrakacaðý bir çok dersin yanýnda, belki de toplumsal anlamdaki en önemli mirasý, bugüne kadar hiçbir zaman harekete geçmemiþ esnaf ve tüccarýmýzýn harekete geçerek sokaklara çýkmasý ve talepte bulunmasýdýr. Esnafýn yüzbinler halinde sokaklara çýkmasý ile ülkemiz tarihinde gerçekleþen bu ilk hareket karþýsýnda, siyasi iktidar tepki göstermekte gecikmedi ve esnafa destek paketi paketi adý altýnda bir dizi önlemler alýnacaðýný ilan etti. Esnafa destek paketi nin içinde yer alan önlemlerden biri de, süpermarket veya hipermarket diye adlandýrýlan büyük alýþveriþ merkezlerinin þehir dýþýna taþýnmasýdýr. Bu rapor, (raporun yazýldýðý tarihte) henüz taslak halindeki bu düzenlemeye iliþkin olarak Tüketiciler Birliði nin görüþlerini içermektedir. Taslaðýn Ýçeriði Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý tarafýndan hazýrlanan ve Bakanlar Kurulunda imzaya açýlan Tüketim Maddeleri ve Ýhtiyaç Malzemelerinin Satýþýyla Ýþtigal Eden Büyük Maðazalarýn Kurulmalarý Hakkýnda Kanun taslaðýna göre; Satýþ alaný itibariyle 400 m2 üzerinde olan büyük maðazalarýn kurulmasý ve çalýþmalarý Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý nýn iznine baðlýdýr. Bakanlýk bu izni verirken; nüfus yoðunluðu, arz-talep yoðunluðu, esnaf ve sanatkar ile küçük ve orta boy iþletme yoðunluðu, rekabet þartlarý, ulaþým, kent planý gibi kriterleri dikkate alacaktýr m2 üzerindeki büyük maðazalar ise, ancak belediye mücavir alan dýþýnda kurulabilecektir. Halen faaliyette bulunan büyük maðazalar da beþ yýl içinde kanun þartlarýna uygun hale gelerek izin almak zorundadýr. Taslaðýn Gerekçesi Bu yasa taslaðý için öne sürülen gerekçelerin baþýnda büyük maðazalarýn kent içinde bulunmalarý ile oluþan trafik ve insan yoðunluðu ve buna baðlý olarak gürültü ve hava kirliliðinin önlenmesi gelmektedir. Bu gerekçeler çarpýk kentleþme ile ilgilidir. Ancak asýl gerekçe küçük ölçekteki esnafýn, büyük alýþveriþ merkezleri ile rekabet edememesi nedeniyle uðradýklarý kazanç kaybý ve iflaslarýnýn önüne geçilmesidir. Nitekim tasarýya iliþkin genel gerekçede; Baþta bakkallar olmak üzere yaygýn olarak kullanýlan tüketim ürünlerinin perakende ticaretini yapan esnaf son yýllarda büyük ekonomik ve sosyal sýkýntý içine düþmüþ... ve pazar daralmasýyla birlikte iflasýna neden olmuþtur.... Bunun da büyük bir iþsizlik ve sosyal patlamalara neden olacaðý açýktýr. denilerek niyet açýkça ortaya konmuþtur.

3 Taslaðýn Deðerlendirilmesi Ülkemizde esnafýn, dev alýþveriþ merkezleri ile olan tartýþmalarý uzun bir süreden beri vardýr. Tiyatro oyunlarýna bile konu olan (Kahraman Bakkal Süpermarkete Karþý/Ferhan Þensoy) bu çekiþmenin temelinde, globalleþen dünya ekonomisinde mall center larýn gittikçe artan bir sayýda tüketicinin karþýsýna çýkmasý, sinema, çocuk oyunu, fast food gibi akla gelebilecek her türlü tüketici ihtiyacýnýn karþýlanmaya çalýþýldýðý bu dev alýþveriþ merkezleri karþýsýnda esnafýn rekabet edememesi ve dolayýsýyla kazanç kaybýna uðramasý yatmaktadýr. Gerçekten de, büyük alýþveriþ merkezlerinin esnafýn iþ hacmini daralttýðý uzunca bir süredir konuþulmakta olan bir konudur. Þu an yaþamakta olduðumuz kriz ile birlikte bu durum daha da açýða çýkmýþ ve zaten rekabetçi ekonomik sistem içerisinde kendisine yer bulamayan esnaf, siftah yapamadan dükkanýný kapatmak zorunda kalmýþtýr. Þarküteri, bakkal, manav, süt ve süt ürünleri satan dükkanlar gibi hemen hemen her sokakta bulunan bu tip iþyerleri, geleneðimiz içerisinde yer alan mahalle bakkalý veya mahalle esnafý gibi tanýmlamalar ile yaþamýmýzýn bir parçasý olmakta, veresiye defterlerinin yer aldýðý bir ticari iliþki içerisinde mahalle sakinlerinin alýþveriþlerindeki ilk durak olma özelliðini taþýmaktaydýlar. Ancak zaman içinde bu ilk durak olma özelliði deðiþmiþ, tüketici bu geleneksel ticari iliþki yerine bütün ihtiyaçlarýný bir arada görebileceði, dokunabileceði, etiketini görebileceði, fiyat ve kalite karþýlaþtýrmasý yapabileceði ortamlarý kendisine sunan büyük alýþveriþ merkezlerini tercih etmeye baþlamýþtýr. Bilinçli tüketici alýþveriþini nasýl yapar. Bilinçli alýþveriþin taraflarýndan birini oluþturan bilinçli tüketici alýþveriþini karþýlaþtýrma þartýný yerine getirerek, en ucuza, en kaliteliyi satýn alan kiþidir. Karþýlaþtýrma, tüketicinin satýn alacaðý mal veya hizmet için fiyat/kalite karþýlaþtýrmasý demektir. Tüketici, mümkün olabildiðince çok seçenek içinden en ucuz olan ve fakat en kaliteli mal veya hizmeti satýn almalýdýr. Bunun için de tüketiciye satýn alacaðý mal veya hizmet için çok sayýda seçeneðin sunulmasý gerekmektedir. Çok seçenek nerede? Tüketicinin karþýlaþtýrma koþulunu yerine getirerek yapacaðý alýþveriþ için kendisine çok seçeneðin sunulduðu ortamlar, günümüzde büyük alýþveriþ merkezleridir. Bakkal, þarküteri, manav gibi mahalle esnafý mýzda ise, fiyat ve kalite karþýlaþtýrmasý yapýlabilecek kadar çok seçenek bulunmamaktadýr. Dolayýsýyla tüketicilerin alýþveriþlerini büyük alýþveriþ merkezlerinde yapmalarý kendi yararýnadýr. Zaman kazancý Öte yandan temel alýþveriþlerden lüks tüketime, eðlence hizmetine deðin uzanan geniþ ürün yelpazesi içinde tüketicinin büyük bir alýþveriþ merkezinde temel gýda maddelerini satýn almasý, giysi ihtiyacýný giderebilmesi, öðle yemeðini yiyebilmesi, alýþveriþten sonra sinemaya gidip film izlemesi mümkündür.

4 Normal koþullarda her biri için ayrý bir gün ayýrmasýný gerektirecek bu aktivitelerin tamamýný yarým günde yapabilen tüketici açýsýndan oluþacak zaman ve enerji kazancý da göz ardý edilemeyecek bir husustur. Hijyen Büyük alýþveriþ merkezlerinde tüketiciye sunulan ürünlerin genel olarak hijyen koþulunu saðladýðý ve bu bakýmdan güvenli olduðu söylenebilir. Öte yandan son kullanma tarihi itibariyle kullanýlmamasý gereken ürün denetimi ve/veya böyle bir ürün ile karþýlaþýldýðýnda anýnda bir yenisi ile deðiþtirilmesi mümkün olabilmektedir. Etiketi gördünüz mü? Büyük alýþveriþ merkezlerinin tüketici açýsýndan saðladýðý bir diðer yarar da etiket ve ürün içeriði hakkýnda detaylý bilgilerin kendisine sunulmasýdýr. Tüketiciye sunulan ürünlerin hemen hepsi etiketlidir. Bu durum, 4077 sayýlý Tüketicinin Korunmasý Hakkýndaki Yasanýn da içerdiði emredici bir hükümdür. Etiketin yaný sýra, ürün hakkýnda detaylý bilgi veren açýklamalar da etiket ile birlikte tüketicinin görüþüne sunulmaktadýr. Tüketicinin neyi, kaça alacaðýný bilmesi kendi çýkarýnadýr. Denetimi saðlayabilecek misiniz? Tüm dünyada yerelleþme kavramý etrafýnda, yerel yönetimlerin yetki ve sorumluluklarýnýn arttýrýlmasý yoluyla demokratikleþmenin koþullarý yerine getirilmeye çalýþýlýrken, ülkemizde ilgiliilgisiz yapýlan tüm düzenlemeler ile yerel yönetimlerin yetkileri kýsýlmaya çalýþýlmaktadýr. Bu taslakta da, büyük alýþveriþ merkezlerinin izin ve denetimi Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý na verilmektedir. Ancak þu anda bile denetim görevini tam anlamýyla yerine getirdiði söylenemeyen bakanlýðýn, taþra teþkilatlarý ile bu denetimleri yerine getirmesi ve özellikle hijyen ve diðer saðlýk kurallarý konusunda ilgili diðer bakanlýklar ile koordinasyonu saðlamasý zor görünmektedir. Fiþinizi sonra verelim Büyük alýþveriþ merkezlerinde satýn alýnan bütün mal ve hizmetler için hemen fiþ ve fatura tanzim edildiði bilinen bir gerçektir. Dolayýsýyla bu ortamlarda yapýlan tüm alýþveriþlerin devlet ekonomisine ve dolayýsýyla tüketicinin mutluluk ve refahýna yansýyacak vergisel bir boyutu olduðu da gözden kaçýrýlmamalýdýr. Evrensel tüketici haklarý ne diyor 1985 yýlýnda kabul edilmiþ ve ülkemiz tarafýndan da altýna imza konulmuþ bulunan Birleþmiþ Milletler Tüketici Haklarý Evrensel Bildirgesi ile tanýnan temel ve evrensel tüketici haklarýndan olan bilgi edinme hakký, ekonomik çýkarlarýn korunmasý hakký bakýmýndan da hazýrlanan yasa taslaðýnýn tüketici haklarýna aykýrý olduðunu ortaya koymaktadýr. Tüketicinin mal veya hizmeti satýn alýrken doðru karar verebilmesinin saðlanmasý için tüketicinin gerekli bilgiye ulaþabilmesini öngören içeren bilgi edinme hakký çerçevesinde yukarýda da açýklandýðý gibi- alýþveriþ merkezlerinin tüketicinin bu hakkýný kullanmasýna elveriþli bir ortam olduðu açýktýr.

5 Yine tüketiciye kýyaslama imkaný verecek çeþitte mal ve hizmetin en ucuz fiyattan sunulmasý, satýþ sonrasý her türlü teknik destek ve servisin tüketiciye ulaþtýrýlmasý olarak tanýmlanan ekonomik çýkarlarýn korunmasý hakký nýn da, alýþveriþ merkezlerinde kullanýmý mümkündür. Niye rekabet edemediler Yukarýda anlatýlan ve tüketici lehine olan tüm bu hususlarýn yaný sýra belki de en önemlisi alýþveriþ merkezlerindeki ürün fiyatlarýnýn nispeten bakkal ve diðer esnafa göre daha az olmasýdýr. Büyük alýþveriþ merkezlerindeki ürün satýmýnýn yoðun olmasý nedeniyle, tüketiciye ulaþtýrýlmak üzere satýn alýnan mal miktarý büyük olmakta ve satýn alma miktarý büyüdükçe, oluþan bu sürüm nedeniyle toptancý, alýþveriþ merkezlerine daha ucuz mal satabilmektedir. Bu durumda, mal alýmý çok küçük olan iþletmeler, daha yüksek fiyattan mal satýn almakta, bu maliyeti fiyatlara yansýtmakta ve böylelikle rekabet þanslarýný kaybetmektedirler. Ayrýca küçük iþletmelerde stok yönetimi nin olmamasý nedeniyle bu iþletmelerin stokla çalýþmasý mümkün olmamakta ve enflasyonist ortam içinde rekabetten kopmaktadýrlar. Rekabet edemeyen iþletmelerin de zor durumda olmasý, pazar paylarýnýn azalmasý kaçýnýlmazdýr. Rekabet gerekli mi? Bugün itibariyle gelinen noktada rekabet unsurunu içeren ekonomik sistemin en doðru sistem olduðu kabul edilmekte, koruyucu yaklaþýmlar içeren ekonomik tercihlerin geçici olarak fayda getirdiði, sonrasýnda ekonomik sistemi açmaza götürdüðü arz-talep dengesini bozduðu bilinmektedir. Öte yandan rekabet tüketici için her zaman tercih edilen bir ortamdýr. Üçüncü GSM. þebekesinin devreye girmesiyle oluþan rekabet ortamýnýn tüketiciye getirdiði faydalarý, ucuzluðu, ürün çeþitliliðini yaþadýðýmýz bugünlerde rekabetin, tüketicinin ihtiyaçlarýný en ucuza satýn almasýný saðlayan bir ortam oluþturduðu bir kez daha görülmektedir. Bu nedenle rekabet unsurunun baskýn olduðu ekonomik ortamlar tercih edilmekte ve ancak hazýrlanan bu yasa taslaðý ile bu yaklaþým sekteye uðratýlmaktadýr. Anayasaya ve yasalara aykýrý mý? Süpermarketlerin þehir dýþýna taþýnmasýna iliþkin yasa taslaðý; devlet, tüketicileri koruyucu ve aydýnlatýcý tedbirler alýr hükmünü içeren Anayasanýn 172. maddesine aykýrýdýr. Ayný þekilde bu taslak, bu kanunun amacý, tüketicinin saðlýk ve güvenliði ile ekonomik çýkarlarýný koruyucu, aydýnlatýcý önlemleri almak (týr) hükmünü içeren 4077 sayýlý Tüketicinin Korunmasý Hakkýndaki Yasaya aykýrýdýr. Yine yukarýda anlatýlan þekilde rekabeti engelleyici yaklaþým nedeniyle de, bu yasa taslaðý mantalite olarak 4054 sayýlý Rekabetin Korunmasý Hakkýndaki Yasa ile de çeliþmektedir.

6 Þehir dýþý neresi Büyük kentlerimizde þehir dýþýnýn neresi olduðu da pratikte sorgulanmasý gereken bir konudur. Tasarý taslaðýnýn bu konuyu da net bir þekilde belirlemediði görülmektedir Ben de isterim Bu tip popülist yaklaþýmlara ile ekonomik politikalarýn oluþturulmasýnýn bir diðer tehlikesi de, yaygýnlaþmasýdýr. Böyle bir taslaðýn ardýndan doktorlarýn özel hastanelerin, fýrýnlarýn büyük ekmek fabrikalarýnýn, ilh... þehir dýþýna çýkarýlmasýný istemeleri mümkün hale gelecektir. Rekabet edemeyenlere öneri Bu tasarý taslaðýna gerekçe olan rekabet edemeyen esnaflar için bir kýsmý halen kurulu bulunan ve fakat gerektiði gibi çalýþmayan ve halen bazý alanlarda da kurulu bulunmayan kooperatif ve birliklerin hýzla yaþama geçirilmesi önerisini kamuoyunun dikkatine sunuyoruz. Kooperatif ve birlikler eliyle yapýlacak mal alýmýnda, -aynen büyük alýþveriþ merkezlerinde olduðu gibi- alým miktarý arttýkça fiyatýnýn düþmesi olanaðý oluþacak ve bu nedenle oluþacak maliyet artýþýnýn önüne geçilmiþ olacaktýr. Ayný kooperatif veya birlikler eliyle de esnafýn iþyerlerinin denetlenmesi, uygun bulunmayanlarýn birlikten çýkarýlmasý gibi yaptýrýmlar ile geliþecek bir otokontrol sonucunda da, tüketicinin saðlýksýz koþullarda bekleyen ürünlere mahkum olmasýnýn önüne geçilecek, tüketici ayný raf koþullarýný taþýyan ürünü satýn almak için bu kez sokaðýndaki esnafý tercih edecektir. Bu basit önerinin bugüne kadar yaþama geçirilmemiþ olmasýnýn nedeni, bugünlerde çok sýk dile getirildiði gibi, bu esnaflarýn baðlý olduklarý örgütlerin yapýlanmasýndaki ve yönetim tarzýndaki aksaklýklar ve yanlýþlýklardýr. Üyesini korumayan ve rekabetçi piyasa þartlarýnda ayakta kalmasýný saðlamak için basit çözümleri bile üretmeyen meslek odalarýnýn iþlevi bu vesile ile bir kez daha gözden geçirilmelidir.

7 Sonuç olarak! Tüketiciler Birliði, yukarýda açýklanan nedenlerden ötürü bu yasa tasarýsý taslaðýný; Birleþmiþ Milletler Tüketici Haklarý Evrensel Bildirgesine, Anayasa ve yasalara aykýrý bulmakta, Kayýtdýþý ekonomiye verilen bir ödün olarak deðerlendirmekte, Tüketici tercihinin emrivakiyle yönlendirilerek bilinçli alýveriþin önüne geçen bir engel olarak görmektedir. Tüketiciler Birliði, rekabet ortamýnýn tam anlamýyla geliþtiði serbest ekonomiden yanadýr. Tüketiciler Birliði, bu tür popilist politikalar ile içinde bulunduðumuz krizden kurtulamayacaðýmýzý ve toplumun tüm kesimlerinin bu konuda duyarlý olmasýný beklemektedir. Sonrasýnda bir kandýrmaca olduðu açýkça ortaya çýkacak bu politikalarýn terk edilmesini istemektedir. Bu yasa tasarýsý taslaðýnýn TBMM. de kabul edilmesi halinde de, baþta sayýn Cumhurbaþkaný olmak üzere TBMM inde bulunan milletvekillerinin anayasaya aykýrýlýk hususunu dikkate almalarýný beklemektedir. Nisan 2001 Ömer Keser