ANAYASA YARGISINDA İLK İNCELEME

Transkript

1 I İPTAL ve İTİRAZ BAŞVURULARI BAKIMINDAN ANAYASA YARGISINDA İLK İNCELEME Özen ÜLGEN

2 II Yay n No : 2847 Hukuk Dizisi : Baskı - Mayıs 2013 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasar m : Beta Bas m A.fi. : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Seltifika No: 13723) Tel: ( ) : Müge Günbaş Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 III Heves ve Burhan ÜLGEN e

4 IV

5 V ÖNSÖZ Bu kitap yılları arasında Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde hazırlanan doktora tezimin güncellenmiş halidir. Tez çalışması sona erdiğinde yapılan Anayasa değişikliği (12 Eylül 2010) ve ardından Anayasa Mahkemesi Kanununda ve İçtüzüğünde yapılan değişiklikler bir güncelleme yapılmasını zorunlu kılmıştır. Tezin asıl haline büyük oranda sadık kalınırken, güncelleme sürecinde 1 Ocak 2013 e kadar yayınlanan Anayasa Mahkemesi kararları da eklenmiştir. Anayasa Mahkemesinin temel hak ve özgürlüklerin korunmasında çok önemli ve vazgeçilmez bir rolü olduğuna inanıyorum. Bu çalışmada, diğer birçok çalışmada olduğu gibi Anayasa Mahkemesi kararlarına ciddi eleştiriler yapılmışsa da, eleştirilerin bu rolün arttırılmasına yönelik olduğunu vurgulamak isterim. Elli yıllık içtihadın ilk inceleme kararları üzerinden irdelenmesi sonucunda, bazı konularda net veriler elde edilemese de, en azından mahkemenin tüm kararlarının siyasi ya da sonuca yönelik olmadığını saptamanın önemli olduğunu düşünüyorum. Her çalışma gibi bu çalışma için de teşekkür etmek istediğim pek çok kişi var. Aslında, tüm çalışmaların bir birikimin ürünü olduğu dikkate alınırsa, sadece o süreçte yer alanların değil, geçmişimizde iz bırakan herkesin bu emeğin ortağı olduğunu kabul edebiliriz. Bu geniş yelpaze içinde, Galatasaray Lisesi 129 devresi ve özellikle yatılı kızlarına, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi 2002 mezunlarına, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi nin başta araştırma görevlileri olmak üzere tüm akademik kadrosuna çok teşekkür ederim. Bu çalışma için somut katkılarından dolayı ise, danışmanım Prof.Dr.Necmi Yüzbaşıoğlu na; jürimde yer alan, Prof.Dr.Celal Erkut, Prof.Dr.Naz Çavuşoğlu, Prof.Dr.Sibel İnceoğlu ve Prof.Dr.Korkut Kanadoğlu na; aynı dönemde seçimlerin yönetimi ve denetimi üzerine çalıştığı için ortak konuları sürekli tartıştığımız eski kürsü arkadaşım Didem Yılmaz a ve kürsü arkadaşım Burak Çelik e; hukuki konularda tartışmaktan büyük keyif aldığım idare hukukçusu sınıf /ev arkadaşım Özge Aksoylu ya ve ulaşılması zor kaynaklar için Serap ve Bekir Aksoylu ya; samimi cevapları için Anayasa Mahkemesi üyesi Şevket Apalak a; doktora araştırma bursu için TÜBİTAK a ve Prof.Dr. Bertrand Mathieu ye; Beta Yayınevi çalışanlarına ve özellikle Nur Baylav ile Müge Günbaş a; her zaman sağladıkları koşulsuz destek için annem Heves Ülgen ve babam Burhan Ülgen e; tüm paylaşımlarımız için Özgür Adadağ a ve aramıza katılmak için bu çalışmanın bitmesini bekleyen Ece ye çok teşekkür ederim. Ocak 2013, Ortaköy 1 1 Bu kitap basıma hazırlanırken, 22 Ocak 2013 gecesi bu çalışmanın hazırlandığı Galatasaray Üniversitesi ana binasında yangın çıktı. 24 yıl önce evim olan ve o günden beri hayatımdaki her güzelliğin ve çirkinliğin tanığı olan bu tarihi esere de büyük bir teşekkür borçlu olduğumu hatırladım. En kısa sürede eski haline getirilerek, büyüleyici ortamında nice bilimsel çalışmaya ev sahipliği yapmasını diliyorum.

6 VI

7 VII İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... V İÇİNDEKİLER...VII KISALTMALAR...XV GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM İPTAL DAVASINDA BAŞVURU HAKKININ SINIRLARI I. İPTAL DAVASININ KONU BAKIMINDAN SINIRI A. Dava Konusu Normun Hukuki Niteliğinin Anayasa Mahkemesi Tarafından Belirlenmesi Kanun ve Kanuna Eşdeğer İşlemlerin Denetimi a) Özel Kanun Tiplerinin Anayasa Mahkemesince Denetimi i) Bütçe ve Af Kanunlarının Denetimi ii) Kanun Hükmünde Kararnamelere İlişkin Kanunların Denetimi iii) Milletlerarası Andlaşmaları Uygun Bulma Kanunlarının Denetimi b) Kanun Adı Verilmemiş Olmakla Birlikte Kanun Niteliğinde Olan İşlemlerin Denetimi i) Osmanlı Döneminden Kalma Kanun Niteliğinde İşlemlerin Denetimi ii) Kanun Niteliğinde Meclis Kararlarının Denetimi Kanun Hükmünde Kararnameler ve Eşdeğer İşlemlerin Denetimi a) Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Dönüştürülmesi b) Yetki Kanunu İptal Edilen Kanun Hükmünde Kararnamelerin Denetimi... 31

8 VIII 3. İçtüzük ve İçtüzüğe Eşdeğer İşlemlerin Denetimi a) Eylemli İçtüzük Değişikliği Niteliğinde Meclis Kararları i) Kararın Meclisin Çalışmalarıyla İlgili Yöntem ve Esaslara İlişkin Olması ii) Kararın Daha Sonra Uygulanabilir Nitelikte Olması b) Eylemli İçtüzük Değişikliğinin Uygulaması Niteliğinde Kararlar i) Uygulama İşleminin Ayrıca Anayasa Mahkemesi Denetimine Tabi Olmaması Hali ii) Uygulama İşleminin Anayasa Mahkemesi Denetimine Tabi Olması Hali B. Anayasa Mahkemesinin Şekil Denetimi İle Sınırlı Yetkisi: Anayasa Değişiklikleri Karşılaştırmalı Hukukta Anayasa Değişikliklerinin Denetimi a) Anayasasında Tali Kurucu İktidar İçin İçerik Sınırı Bulunan Ülkeler i) Fransa Anayasa Konseyinin Denetim Yetkisini Reddi ii) Alman ve İtalyan Anayasa Mahkemelerinin Denetim Yetkisini Kabulü b) Anayasasında İçerik Bakımından Sınırlama Bulunmayan Ülkeler i) Hindistan Yüksek Mahkemesi: Anayasa Değişikliğine Rağmen Denetim ii) Avusturya Anayasa Mahkemesinin Usulden İçeriğe Yönelen Denetimi Türk Hukukunda Anayasa Değişikliklerinin Denetimi a) 1961 Anayasası Dönemi i) 1971 Anayasa Değişikliğine Kadar Anayasa Değişikliklerinin Denetimi ii) 1971 Anayasa Değişikliği Sonrası Anayasa Mahkemesinin Tutumu b) 1982 Anayasası Dönemi i) Anayasa Değişikliklerinin Şekil Bakımından Denetiminin Kapsamı... 65

9 IX ii) Halkoylamasının Anayasa Değişikliklerinin Denetimine Etkisi II İPTAL DAVASININ YETKİ BAKIMINDAN SINIRI A. İptal Davasında Başvurana İlişkin Koşullar İptal Davasında Başvurma Yetkisinin Belirlenmesi a) İptal Davasında Genel Başvuru Yetkisi i) Parlamentodaki Azınlıkların Başvuru Yetkisi ii) Devlet Başkanlarının Başvuru Yetkisi b) İptal Davasında Sınırlı Başvuru Yetkisi i) Karşılaştırmalı Hukukta Sınırlı Başvuru Yetkisi ii) 1961 Anayasası Döneminde ve Anayasa Önerilerinde Sınırlı Başvuru Yetkisi Anayasasına Göre İptal Davası Açma Yetkisi a) Devletin Başı Olarak Cumhurbaşkanı i) Cumhurbaşkanının Başvurusunda Karşı-imza Kuralı ii) Cumhurbaşkanına Vekalet Halinde Başvuru Yetkisi b) İktidar ve Anamuhalefet Partisi Meclis Grubu i) Meclis Gruplarına Başvuru Yetkisi Tanınması ii) Başvuru Yetkisinin Kullanımına İlişkin Kurallar c) TBMM Üye Tamsayısının Beşte Biri i) Milletvekillerinin Başvuru Engelleri ii) Başvuru Yetkisinin Kullanımına İlişkin Kurallar B. İptal Davasında Başvuruya İlişkin Koşullar Başvuru Dilekçesine İlişkin Koşullar a) Başvurunun Açık ve Gerekçeli Olması i) İstemin Konusuyla Bağlılık-İstemin Açıklığı ii) Gerekçe İle Bağlı Olmama-Gerekçe Zorunluluğu b) Başvurunun Süresi İçinde Yapılması i) Başvuru Süresi ii) Süresi İçinde Başvurunun Genişletilmesi

10 X 2. Başvuru Dilekçesi Verilmesinden Sonrasına İlişkin Kurallar a) Eksikliklerin Tamamlanması İçin Ek Süre Verilmesi i) Ek Süre Verilmesini Gerektiren Eksiklikler ii) Anayasa Mahkemesinin Ek Süre Verme Yetkisinin Niteliği b) Başvuru Yapıldıktan Sonra Ortaya Çıkan Değişikliklerin Davaya Etkisi i) Başvurana İlişkin Değişikliklerin Davaya Etkisi ii) Başvuru Konusuna İlişkin Değişikliklerin Davaya Etkisi İKİNCİ BÖLÜM İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU HAKKININ SINIRLARI I. İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU YETKİSİ: DAVAYA BAKAN MAHKEME A. Başvurunun Sadece Mahkeme Tarafından Yapılabilmesi Mahkeme Başvurularında Tarafların Rolü a) Taraflardan Birinin Anayasaya Aykırılık İddiası i) Taraf Kavramının Kapsamı ii) Tarafların İtiraz Hakkını Kullanımına İlişkin Koşullar b) Mahkemenin Tarafların İddiasını Ciddi Bulması i) Mahkemenin İddiayı Ciddi Bulmasının Anlamı ii) Mahkemenin Ciddilik Değerlendirmesinin Sonuçları Başvuranın Mahkeme Niteliği a) Mahkeme Kavramının Kapsamı i) Karşılaştırmalı Hukukta İtiraz Yolu İle Anayasa Mahkemesine Başvuru Yetkisi ii) Türk Anayasa Mahkemesine Göre Mahkeme Kavramı b) 1982 Anayasası Döneminde Mahkeme Niteliği Kabul Edilmeyen Merciler i) Anayasa Mahkemesinin Seçim Yargısına Yaklaşımı ii) Anayasa Mahkemesinin Hakem Mahkemelerine/ Tahkime Yaklaşımı

11 XI B. Mahkemelerin Sadece Bakmakta Oldukları Dava Sırasında Başvuru Yapabilmesi Başvuran Mahkeme Önündeki Davanın Bakılmakta Olması a) Mahkemenin Önündeki İşin Dava Niteliği i) Başvuran Mahkeme Önündeki İşin Dava Niteliği ii) Anayasa Mahkemesinin Dava Niteliğindeki İşleri b) Başvuru Anında Davanın Sonuçlanmamış Olması i) Dava Sonuçlandıktan Sonra Başvuru Yapılamaması ii) Başvuru Yapıldıktan Sonra Davanın Sonuçlanmasının Anayasa Mahkemesi Önündeki Davaya Etkisi Davanın Görevli Mahkemede Usulüne Uygun Açılmış Olması a) Anayasa Mahkemesinin Başvuran Mahkemenin Görev ve Usulünü İnceleme Yetkisi i) Anayasa Mahkemesine Göre Yapılan İncelemenin Hukuki Dayanağı ii) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin Bağlayıcılığı b) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin Kapsamı i) Anayasa Mahkemesi Kararlarında Görev ve Usul İncelemesinin Sınırları ii) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin Sınırlandırılması II. İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU KONUSU: DAVADA UYGULANACAK KURAL A. Davada Uygulanacak Kuralın Belirlenmesi Uygulanacak Kuralın Denetimine İlişkin Anayasal Sınırlar a) Davada Uygulanacak Kural Olduğu Halde Anayasaya Aykırılığı İleri Sürülemeyen Normlar i) Belirli Dönemde Yapılan Kanunların Denetim Dışı Bırakılması ii) Yabancı Kanunların Uygulandığı Davalarda Anayasaya Aykırılık

12 XII b) Davada Uygulanacak Kural Olduğu Halde Belirli Bir Süre Anayasaya Aykırılığı İleri Sürülemeyen Normlar i) Anayasa Mahkemesinin Kararlarına Bir Tepki Olarak On Yıl Süreli Denetim Yasağı ii) On Yıl Süreli Denetim Yasağının Uygulanmasına İlişkin Sorunlar Somut Olayda Davada Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisi a) Başvuran Mahkemece Yapılan Belirleme Üzerinde Anayasa Mahkemesinin Denetim Yetkisi i) Avrupa da Anayasa Mahkemelerinin Uygulanacak Kuralın Belirlenmesinde Dava Mahkemelerine Müdahalesi ii) Türk Anayasa Mahkemesinin Uygulanacak Kuralın Belirlenmesinde Dava Mahkemelerine Müdahalesi b) Başvuru Yapıldıktan Sonra Ortaya Çıkan Değişikliklerim Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisine Etkisi i) İtiraz Konusu Normun Uygulanacak Kural Niteliğinin Anayasa Mahkemesi Kararına Kadar Devam Etmesi Zorunluluğu ii) Değişiklikten Sonra Uygulanacak Kuralın Belirlenmesinde Anayasa Mahkemesinin Dava Mahkemesi İle İlişkisi B. Davada Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisinin Kullanımı Uygulanacak Kural Ölçütünün Kapsamı a) Anayasa Mahkemesine Göre Davada Uygulanacak Kural i) Anayasa Mahkemesinin Davada Uygulanacak Kural Tanımı ii) Davada Uygulanacak Kuralın Yürürlüğü Sorunu b) Anayasa Mahkemesinin Uygulanacak Kural Tanımının Somut Olaya Uygulanması i) Davayı Dolaylı Olarak Etkileyen Kuralların Uygulanacak Kural Olması ii) Davayı Olumsuz Yönde Etkileyen Kuralların Uygulanacak Kural Olması Davada Uygulanacak Kuralın Sınırlanması Sorunu a) Gerçek Sınırlama Yöntemleri

13 XIII i) İtiraz Konusu Normun Belirli Kelimelerinin Seçilmesi Yöntemiyle Sınırlanması ii) İtiraz Konusu Normun yönünden Sınırlanması b) Uygulanacak Kuralın Sınırlanmasına Yönelik Kararların Etkisi i) Sınırlama Ölçütleri Çerçevesinde Sınırlamanın Gerekliliği ii) Sınırlamanın Olumsuz Sonuçları SONUÇ KAYNAKLAR I. KİTAPLAR II. MAKALELER III. İNTERNET KAYNAKLARI IV. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI

14 XIV

15 XV KISALTMALAR AAYMK : Avrupa Anayasa Mahkemeleri Konferansı AD : Adalet Dergisi AİD : Amme İdaresi Dergisi AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AİJC : Annuaire İnternational de Justice Constitutionnelle AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi ANAP : Anavatan Partisi AÜEHFY : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Yayınları AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜHFY : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi AYİM : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi AYM : Anayasa Mahkemesi AYMY : Anayasa Mahkemesi Yayınları AYMKD : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi Bkz. : Bakınız C. : Cilt CHP : Cumhuriyet Halk Partisi D. : Daire DİDDGK : Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu DİDDK : Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu DSP : Demokratik Sol Parti DTP1 : Demokrat Türkiye Partisi

16 XVI DTP2 : Demokratik Toplum Partisi DYP : Doğru Yol Partisi E. : Esas sayısı Et.al : et alia (ve diğer yazarlar) FP : Fazilet Partisi GSÜHFD : Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi GSÜY : Galatasaray Üniversitesi Yayınları HP : Halkçı Parti HSYK : Hakimler ve Savılar Yüksek Kurulu İn : içinde İÜHFD : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi İÜHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası İÜHFY : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları İÜMHAD : İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi JO : Journal Officiel K. : Karar sayısı Kt : Karar Tarihi KYY : Karar verilmesine yer olmadığına LGDJ : Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence m. : madde MDP : Milliyetçi Demokrasi Partisi MHP : Milliyetçi Hareket Partisi Myr : Mahkemenin yetkisizliği nedeniyle ret Örn. : Örneğin PUAM : Presses Universitaires d Aix- Marseille PUF : Presses Universitaires de France RFDA : Revue française de droit administratif RFDC : Revue française de droit constitutionnel RDP : Revue du droit public et de la science politique en France et à l étranger RG : Resmi Gazete

17 XVII s. : Sayfa SHP ss. Sy. SDÜSBED SÜHFD RP TBB TBMM TESEV TODAİE TÜSİAD vd. Vol. YİBK : Sosyal Demokrat Halkçı Parti : Sayfalar arasında : Sayı : Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi : Selçük Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Refah Partisi : Türkiye Barolar Birliği : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı : Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü : Türkiye Sanayicileri ve İşadamları Derneği : ve devamı : volume : Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kurulu

18 XVIII