Saraqo$ u Yerle$kes i' n i ikinci Ulusal Mimarllk ve

Transkript

1 $ehir Planolan Odasr Mimar, ODTU, Ankara Universitesi Sanat Tarihi YUksek Lisans Of rencisi rrr II lll Saraqo$ u Yerle$kes i' n i ikinci Ulusal Mimarllk ve Bon atz'la Oku mak Resim 1. SaragoQlu Mahallesinin Plan (Sayar,2., 1946,58) "Moholleye daha girerken, eski Tilrk evlerinin genig, ferah, yilrek agtcr hovost duyulmaktadtr. Krsoca evlere Tilrk ruhu hdkimdir ve SoragoQlu Mahallesi mimorlanmtzn kofostnt yormosrnt her flrsotto temenni ettigimiz modern milli Tilrk mimqrisinin gilzel bir 1rneQini vermektedir." Saragofl u Mahallesi'nin kullanrma agrldrfr ilk gr.inlerde, 1945 senesinde Ulus Gazetesi'nde tam sayfa yaylnlanan haber, yerlegkeyi boyle tantttyor ve ornek gosteriyor. Daha sonralarr, Fatih Metigil imzasr tagryan bu yazrnrn, yerlegkenin mimarr Paul Bonatz tarafrndan kaleme alrndt$r da iddia edilmig (Erkan, 1996). Yazarr her kim olursa olsun, bu cilmleler inga edildifi donemde Saragollu Mahallesi'ne yriklenen simgesel cinemi griglii bir gekilde ifade ediyor. Resim 2. Saragollu Yerlegkesi'ne ait 1945te gekilmig bir fotoqraf (ArkiteW 1946, n.3-4, s.56) gpo biillten 11

2 TII II Planolan odast $ehlr lll Yaprmrna yrhnda baglanan Saragoflu Yerlegkesi, do- nemin kentsel planlama ve mimarlrk anlayrgrnrn devletin siyasal ve toplumsal tutumu ile birlikte okunmasrnda onemli bir belge nitelilinde. Yerlegkenin bulundu$u, Krzllay'tn Bakanhklar bolgesinde; kuzeyde Kumrular Caddesi, batrda Necatibey Caddesi, gtineyde Yahya Galip Caddesi, dofuda ise Gtivenpark ile stntrlanan alanrn konut alanr olarak planlanmasr, HermannJansen tarafrndan hazrrlanan, 1932 tarihli imar planrna dayanrr. Ebenezer Howard'rn Bahge gehir planr ve CamilloSitte'nin insan 6lgepinde kentsel tasanm prensiplerinden etkilenen Jansen'in hazrrladrfir Ankara imar Planr'nda kent iglevsel bolgelere ayrrlmrgtrr (Tankut, L998). ida ri, ticari ve endr.istriyel alanlar b<ilgelegtirilerek birbirlerinden ayrr konumlandrrrlrrken, konut alanlarr da gelir ve meslek gruplarrna gore ayrrgtrrrlmrgtrr. Jansen, gehrin farkh iglevsel bolgelerinin ve konut mahallelerinin ye5il kemerler ile ayrrlmasrnr planlamr5trr. Bu bolge- leri ayrran genig yegil alanlarda ellence ve spor etkinlikleri cingdren Jansen'in, konut alanlarr igin, kendine ait bahgesi olan dofa ile iligkili mristakil evler cinerisi Bahge gehir planr ile uyumludur (Akcan, 2009). Jansen'in Ankara imar Planr, devletin ydnetsel yaptstndaki anlagmazlrklar sebebiyle tam olarak uygulanamamrg olsa da (Nicolai, 201L), planrn Bahge gehir gcindermelerinden biri olan Saragoflu Mahallesi, kent yaga mr ndaki yerini bugrine dek srirdu rm iigtri r. Alanla ilgili ilk mimari projeler, yine 30'lu ylllarda tiretilmigtir yrlrnda huktimetin bu arazide devletin rist dtizey memurlan igin bir toplu konut inga edecefini o[renen Jansen, Ankara Belediyesi'ne projenin kendisine verilmesini rica eden bir mektup yazmtsttr. Bunun yanlstra, 1937 yrhnda Bruno Taut, istanbul Akademisi'ndeki ofrencileri ile bu alanr galrgmrg, olrencilerden arazi igin bir toplu konut projesi riretmelerini istemigtir ('Arkitekt", L937). Ancak proje, 1944 yrlrnda, T[irkiye'ye Maarif Vekaleti'ndeki danrgmanlrk gorevi igin gelen Paul Bonatz'a teklif edilmigtir (Akcan, 2009). Herhangi bir yarrgma srireci igletilmeksizin yaprlan bu gorevlendirmeyi daha iyi anlayabilmek igin, Bonatz'a ve donemin mimarlrk orta- Resim 3. Taut'un dlrencileri tarafindan hretilmig projelere ait gizimler (Arkitekt 1937, n.8, s ) Paul Bonatz'rn mimarlrk anlayrgr tizerinde etkili olmugtur (May, 2009). Meslek hayatr boyunca donemin iki baskrn efilimi olan, gelenekselci milli bir mimari arayrgr ile mo- dern mimarlrlrn evrensel arayrglarr arastnda gidip gelen Bonatz'rn kendisine ozgti bir mimarlrk geligtirdifi soylenebilir. Roland May'in, 'amaca ozel' olarak tanrmladrlr bu yaklagtm, farklr iglevlerdeki yaprlar igin farklr mimari diller kullanrlmastnt ongdrmektedir. Konut yaprlarr igin geleneksel mimari formlarrndan esinlenen eserler riretirken, koprii gibi teknik yaprlar igin kullanrlan teknigi yansrtan modern yaprlar, kamu yaptlarr iginse klasik formlarrn modernizasyonu ile elde edilmig bir anrtsalltk; zaman zaman farklrlrklar gosterse de Bonatz'rn mimari yaklagrmrnr genel olarak tanrmlamaktadrr. mrna biraz daha yakrndan bakmak gerekiyor. Paul Bonatz, 1877 yrhnda Alsace - Lorraine bolgesinde bir kamu gahganrnrn gocufu olarak diinyaya gelmig, 1900 yrlrnda Mtinih Politeknik Universitesi'nde mimarhk e$i- timini tamamlamrgtrr. Olrenimi srrasrnda, mimarhk o[- bir yangmayl kazanarak mimar TheodorFischer'in yanrnda gahgmaya hak kazanmrgtrr. Fischer'in geleneksel el iggilili ve yerel rencileri arasrnda gergeklegtirilen formlar tlzerinden yeni bir mlmarlrk geligtirme araytgt- 12 gpo biilten Resim 4. Mahallenin Maketi (Sayar, 2., 1946, 57)

3 telrlr Plancrlan Odasr TII TT ill Bonatz'rn gelenekselciler ile modernistler arastnda kaldr$r bir difer alan akademidir. Stuttgart Politeknik Uni- versitesi'nde profesor olarak gorev yapan Bonatz, geleneksel ile modern arasrndaki farkrn keskinle$tigi ve mimarlarrn kamplagtrfr bu donemde her iki gruba ait organizasyonlar iginde yer almrg; gelenekselcileri gok muhafazakar; modern hareketi ise tarihsellikten gok kopuk bularak tam olarak benimsememigse de her iki grupla ballantrsrnr siirdiirmugtrir (May, 2009). Bonatz'rn bu iki kutup arasrndaki arabuluculu[u, bir arkadag toplanttsrnda soyledili Nazi aleyhtarr sozlerin duyulmasr sonucu Hitler'in ofkesini tizerine gekmesi ile son bulmugtur. Mimarlrk pratifini s[irdrirmeyi her zaman oncelikli tutmu$ olan Bonatz, kendisini tehdit altlnda hissederek gelenekselciler ile yakrnlagmrg, L yrllarr arasrnda Nazi tekno- tratlarrndan olugan bir kurum olan GBI'ya ballr olarak galrgmrgtrr. Fakat savagrn kaybedilecefinin agtk oldufu bir doneme yaklagrldrfrnda ve Nazilerin her alandaki diktatdrltifii mimarhk alanrnda da giderek daha zorlayrcr olmaya bagladrlrnda Bonatz Tiirkiye'den kendi- sine getirilen danrgmanlrk teklifini defierlendirmeye karar vermigtir (Nicolai, 20L1). Mimarrn onceden yakrn ballantrlar geligtirdi[i; Stuttgart'ta elitim gormii5 olan Hamit Kemali Sdylemezollu ve Arif Hikmet Holtay'rn Ankara'da cinemli pozisyonlarda olmasr, bu davetin gergeklegmesinde etkili olmugtur yrlrndan itibaren Maarif Vekaleti imar Bi.irosu'nun bagrnda olan Kemali Soylemezollu, aynr briroya danrgman olarak davet edilen Paul Bonatz'rn burada gahgtrfil donemde brironun gizli gefi oldu$unu belirtmigtir(nicolai, 2011). Mimari prati$inin yanrsrra, yrllarr a rasr nda istanbul Tekn i k U niversitesi'nde profescir olarak galrganbonatz buradaki elitimi ve kendi roliinri goyle anlatmaktadrr: "Burodaki pozisyonumun giicil, [...] gencligi Avrupo'yr ta kl it etm e m e k y6 n il n de ce so retl e nd i rm e m d e n kay na k- lonmoktodtr. Bunu kendi insa etmig oldugum orneklerle uygulamoyo goyret ediyorum. Sedad ile aynr gizgideyim [...], okuldo verdigim editimi, pratik alondoki yapilonm il ze ri n de sil rd ii rilyo ru m." (akta ran; N icolai, 201 1) Paul Bonatz'rn yrllarr arasrnda Tr.irkiye'de ge- girdifi on yrllrk stireg, TUrkiye'nin ddnem mimarlrfr a9rsrndan biiyuk onem tastr. Geleneksel formlarrn modernizasyonu rizerine yogunlagmrg olan mimann gaitgmalarrnrn ikinci Ulusal Mimarlrk Donemi'nin fikir ve idealleri ile paralelli[i, mimarrn bu donemde TiJrkiye'de mimarlar ve ycineticiler tarafrndan kabul grirmesini ve onemli igler almasrnr saflamrg, efiitimci ve teorisyen olarak donemi ydnlendirmesine olanak tanrmrgtrr. Dcinemin Resim 5. SaragoQlu Mahallesinden Fotofiraf 1 (Yazar, 2014) Anrtkabir gibi onemli projelerinde jriri 0yesi olarak gorev almasr da ddnem mimarh$rnda derin izler brrakmasrnr kolaylagtrrmtgttr. Cumhuriyetin ilk yrllarrnda batrdaki modern yagama entegre olmayr amaglayan yeni cumhuriyet, yabancr mimarlar davet ederek mimarlrkta da uluslararasr r.islup ile kendi yeni modern Trirk ulusu drigrincesini ozdeglegtirmeyi amaglamtgtrr. 1930'larrn sonlarrna gelindifinde ise, Ttirkiye siyasal ortamrnda 'gifte olumsuzlamaya dayalr milliyetgi bir gortig' giderek griglenmektedir. Sibel Bozdofan'rn ifade ettifi gekliyle, bu milliyetgilik'yeni ulusun medeniyet bakrmrndan otekisi' olan Osmanlr ve islami gegmig ile birlikte Batrtoplumu etkilenimini de reddetmeye baglamtgtrr. ilerleme ve modernlik ideali yerini kril- ttirde'ttirkltik' gereksinimi vurgusuna brrakmrgtrr (Bozdofian, 2002).Bu kogullarda dofian ikinci Ulusal Mi- marlrk Akrmr'nrn oncti mimar ve efitmeni olan Sedad Hakkr Eldem, L939'da Arkitekt dergisinde yayrnlanan 'Milli Mimari Meselesi' baglrklr gortlgme ddktimtinde goyle demektedir: "Bugilnkil mimoride enternqsyonolizmden ziyode, nosyonolizme dogru bir cereyan vordtr. Muhtelif milletler yeni yap zihniyet ve unsurlannt hep kabul etmig ve tatbik etmekte iseler de, fikir ve ideal hususunds kendi benliklerinin inkigaflno mani olmoyacak yollar aramoktadtr. [...] Ankoro'nn ilk imor devrinde, ecnebilere milrocaat edilmesine boglondrytnda, o devirdeki milstocel ihtiyoglan bir an evvel kargilamak lozm geliyordu. Bu itibarla, stil meseleleri ile mesgul olmak igin vokit bulunamadr Eru kabul etmek lazmdrr... Artrk bu mesele ile meggul olmak zamont gelmigtir. Milli mimariolabilir mi degil, olmoltdt r demek laz mdt r." Sibel BozdoEan, bu donemde uluslararasr mimarlrk ortamr n In rasyona list ve iglevci i lkelerinin reddedilmedi[inin, aksine 'Ttirk inga gelenekleri ile modern mimarinin rasyona list il keleri nin bafidagtrlr n r' gcisterme yon ii nde gpo biilten 13

4 TTI IT $ehir Planolan Odasl III bir gaba oldufiunun altrnr gizer. Devrimin gelecefe d6ntik ytizunti simgelegtiren 1930'lann Yeni Mimari dcinemini izleyen ikinci Ulusal Mimarlrk dcinemi, devrimin gereksinimi dofrultusunda kurgulanan 'ulus'a ait bir mimari igin tarihsel kimlik arayr5r igindedir. Osmanh ve islami donemin reddi tizerine kurulu yeni milliyetgilik drigiincesinin ycineldifi mimari miras Trirk Sivil Mimarlr$r'drr. Bolgesel iklim kogullanna uygun, geleneksel mimarllkla iligkili, yerel malzeme ve iggilikle yapr tiretimine d6niik bu efilimde savag sebebiyle drgarrdan malzeme getirilemiyor olmasrnrn da payr vardtr (Sozen, 1996). Bu noktada, Saragollu yerle5kesini Bonatz ve ikinci Ulusal Mimarlrk Ddnemi'nin gocu$u olarak delerlendirmemiz igin bize yardrmcr olacak iki temel kavramr ortaya koymak gerekiyor. Bunlardan bir tanesi Alman modernizminin Bahge gehir fikrine getirdifii bir toplu konut yorumu olarak dzetlenebilecek olan 'Siedlung'. Diferi ise Sedad Hakkr Eldem'in Ttlrk Sivil Mimarh[r'nrn modernizasyonu galrgmalarrnrn cinemli bir pargasrnr olugturan 'Trirk Evi'. Siedlung, Birinci Dr.inya Savagr sonrasr Weimar Almanya'srnda geligen bir toplu konut yaklagrmrdrr. Howard'rn Bahge $ehir kavramrnrn tartt$maya agrlarak modernize edilmesi ile ortaya gtkan siedlunglar,kira konutlarrna ve kent merkezinden uzakta inga edilen mustakil evlere bir kargr grkrgtrr. Kent merkezinde, gok aileli, ortak donatrlara ve agrk alanlara sahip, plan gemalarrnda akrgkan ve pratik, ucuz konutlar riretme niyetinden dofmugtur (Akcan, 2009). Almanya'daki siedlung tartr$ma ve uygulamalarrnrn onciileri olan Taut ve Wagner, kavramr Trirkiye'ye de tagrmak istemiglerse de, iirettikleri gegitli projeler uygu lanmamrgtr r. Bunun la birlikte, si ed I u ng kavramrnrn geligtifi donemde Almanya mimarlrk ortamrnrn etkin bir pargasr olan Bonatz'rn bu tarttgmalar igerisindeki yeri, Saragoilu'nun okunmasrnda onemlidir. Esra Akcan, Bonatz'rn donemdeki konumlanrgrnr, Miesvan der Rohe mimarlr$rnda gergeklegtirilen Siedlung- Weissenhof projesi iizerinde ytirriyen tartrsma aracrhfiryla sunmaktadrr. Siedlung tartrgmalarrnrn onemli bir pargasr olan 'dtiz gatr' polemi[i, bu proje ile ciddi bir kutuplagmaya dontigmligtr.ir. Bonatz ve Schmitthenner; dtiz gatryr, Alman kliltlirrine ait olmayan, Do$ulu kllltrirlerden altnmrg yozlastrrrcr bir unsur olarak de$erlendirerek projeye ka rgr kam pa nya baglatm rglardt r. T rtt$ma lar, Taut'un dr.iz gatrh Siedlung Onkel Toms Htiffe uygulamasr ile iyice giddetlenmig, kutuplagma salt diiz gatrdan ibaret olmayan, modern ve geleneksel egilimler arasrndaki bir gatr$maya dontigm i.igtur.bu n unla beraber, Bonatz'rn her daim iki kutup arasrnda kalan tavrr, 1933 yrlrnda Stutt- Resim 6. SaragoQlu Mahallesinden Fotolraf 2 (Yazar, 2014) gart'da dtizenlenen Alman Ahgap Ev Sergisi kapsamrnda katrldrlr toplu konut projesinde de kendisini gostermigtir. Schmitthenner tarafrndan dlizenlenen ve Akcan'rn belirttifi gekilde 'neredeyse Weissenhof kargrtr bir simge olarak tasarla nan'siedlung projesinde, Bonatz golu mtistakil ya da ikiz ev olan projeler arasrnda gok-aileli konut bloku tireten tek kigi olmugtur. Siedlung tartr$masrnr aklrmrzda tutarak Saragoglu'na baktrgrmrzda Bonatz'rn bu yarrgmada gosterdi$ine benzer bir tutum sergiledilini gortirtiz. Kent merkezinde, gok aileli, goiunlukla yatay bloklardan olugan yerlegke; okul, sosyal merkez gibi donatrlarryla birlikte tasarlanmrgtrr. Kuzey-gr.iney yonrinde uzanan r.ig ana cadde ile boltinen araziye,435 konut, girig cepheleri birbirlerine bakacak gekilde konumlandrrrlmrgtrr. 2, 3 ve 4 kath olmak r.izere rig farklr y0kseklikte konut birimlerinden olugan mahallenin, en yuksek krsmrna yrlksek katlr konutlar yerlegtirilirken, arazinin i9 bolgesinde kalan gukur krsma iki katlr yaprlar yerlegtirilmigtir (Nicolai, 2011). Siedlung anlayr- Srna uygun olarak, konutlar mristakil yaprlar olmaktan grkarrlmrg, bahgeler ortaklagtrrrl mrg, yerlegkenin merkezinde ortak bir park kurgulanmr5trr. Siedlung tartrgmalarrnda onemli bir yer tegkil eden plan Semalarrnrn iglevsellifii ve kompakthfir konusunda ise, donemin mimarhk yayrnlartnda yerlegkeye yonelik gegitli elegtiriler yer almrgtrr. Zeki Sayar, Arkitekt'teki yazrsrnda yerlegkenin arazi yerlegimini overken, plan gozrimlerini yetersiz bulmaktadrr (Sayar, L946). Yine Orhan Alsag, cephede milli mimari kaygtstnrn plan goztimlerinin oniine gegtigine de- $inmektedir (aktaran, Akcan, 2009). Donem mimarlarrnrn dikkat gektifi gekilde cephelere oncelik verenbonatz, cephe tasartmlarrnda Eldem'in TUrk Evi galrgmalarrndan faydalanarak; yaprlarda genig sagaklat cumbaya gdndermede bulunan grkmalar, ahgap geleneksel korkuluklardan esinlenen sac korkuluklar kullanmrgtrr. Plan gozrimlerinde de Trirk Evi'ne gonderme yaparak yer yer 14 gpo biilten

5 TMMoB:rr tehir Plancrlan Odasr lll Ii,ri n lulrllt fiil[[ Mrhrellf liplde a't ele?s:!0nla? ve plrtlar Resim 7. Arkitekt dergisinde yaytnlanan plan ve cephe gizimleri (Arkitekt 1946, n.3-4, s.58) 'sofa' benzeri dolagrm mekanlan kurgulanmrg oldulu gortilmektedir. Bunun yanrnda, merkezi tsttma ve tesisat sistemleri gibi teknik yenilikler yanrnda okul yaprsrnrn spor ve laboratuvar olanaklarr gibi Ttirkiye'ye pek Eok ilk getiren Saragoflu, kullanrcrlarrna dclnemin en ilst dtizey olanaklarrnr sunmayt amaglamrgtrr. Paul Bonatz'rn meslek ya$amt boyunca siirdrjrdrifri, geleneksel ile moderni bulugturmayr amaglayan araytgtnrn, ikinci Ulusal Mimarhk Akrmr ile uyumlu birliktelifinden dofia n Sara gollu Yerlegkesi, g0 ntimtize dek ku I la nrcr la rrnrn memnuniyeti ile ya5amt nt srirdi.irmiigtijr. Zamanla gehresi tamamen defigen Krzrlay'da ifadesinden higbir gey kaybetmeyen -cumhuriyetin ilk toplu konut projesi- Saragollu, donemin 'ulus' ile birlikte kurgulanan 'milli mimari'sini okunaklr ve canlr bir belge olarak grinilmr.ize tagrmaktadrr. Kaynaklar 1. Akcan, E. (2009) Qeviride Modern O/on, istanbul: YKY. 2. Bozdo$an, S. (2002) Modernizm ve ljlusun inposr(gev. T, Birkan),istanbul: Metis. 3. Eldem, S.H. (1939)Milli Mimari Meselesi, Arkitekt, , s Erkan, A. D. (1996) A confrontationbetweentradition a n d m od e rnity : Re p u b I ica ni d e ol ogy, Sa ra goq I u q u o rterand Poul Bonatz. Ytiksek Lisans Tez Qalrgmasr, Ankara. 5. May, R. (2009) Remigration: Postponed. New GermanCritique, Volume 36, Number 3 108: L Nicolai, B. (2011) Modern ve Silrgiln, Ankara:Mimarlar Odasr Yaytnlart. 7. Sozen, M. (1996) Cumhuriyet DdnemiTilrk Mimarlfir, Ttirkiye i9 Bankasr Ktiltrir Yayrnlarr. 8. Sayar, Z l. Sarago!lu Mahallesi. Arkitekt, 3-4, s.56-59, Tankut, G. (1998) Ankara'ntn Planlt imqn ve gehir Mimarisi. Mimarhk: 284, s.20-2t. 10. Tip ve Srra evler. (1937) Arkitekt, 8, s.27!-218. Resim 8. Saragollu Mahallesinden Fotolraf 3 (Yazar, 2014) gpo biilten 15