Kapak. Kültür Hatýralarla Güzel Koku Tomurcuklar

Transkript

1 Somuncu Baba Esselâm ey yâr-i ðârý bâ-safâ Esselâm ey cümle varý bâ-vefâ Esselâm ey cân-u gönlüm kýblesi, Esselâm ey cümle derdime devâ ES-SEYYÝD OSMAN HULÛSÝ EFENDÝ VAKFI Somuncu Baba KÜLTÜR-EDEBÝYAT ve ARAÞTIRMA DERGÝSÝ Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfý nýn Yayýn Organýdýr Ýki Ayda Bir Yayýnlanýr ISSN: YIL:6 SAYI:25 MART - NÝSAN 2000 ES-SEYYÝD OSMAN HULÛSÝ EFENDÝ VAKFI ADINA ÝMTÝYAZ SAHÝBÝ A.Þemsettin ATEÞ GENEL YAYIN YÖNETMENÝ A.Tacettin ATEÞ YAZI ÝÞLERÝNDEN MESUL MÜDÜR Av. Haki DEMÝR REKLAM ve HALKLA ÝLÝÞKÝLER Hamza CIBIL Yusuf MUTLU - Mehmet ÞEN Ali GENCAL - Yemliha GÖNCÜ Ali AYDOÐAN KAPAK??????????? FOTOÐRAFLAR Bekir SARI TEKNÝK YAPIM AJANS B / Darende Tel: GRAFÝK - TASARIM Aslan TEKTAÞ YAZIÞMA ADRESÝ Zaviye Mah. Hacý Hulûsi Efendi Cad. No: Darende / MALATYA e.mail: somuncubaba@somuncubaba.org. BASIM - YAYIM - DAÐITIM - PAZARLAMA Somuncu Baba Basýn-Yayýn Tic.San.Ltd.Þti. RENK AYRIM - FÝLM ÇIKIÞ Bizim Repro (312) BASKI Poyraz Ofset (312) Dergide Yayýnlanan Yazýlardan Yazarlarý Mesuldür Kaynak Gösterilerek Ýktibas Edilebilir. TEMSÝLCÝLÝKLER ADANA (322) AMASYA (358) ANKARA (312) ALANYA (242) BURSA (224) ÇAYCUMA (372) G.ANTEP (342) GÖLCÜK (262) GEREDE (374) ÝSTANBUL (216) ÝZMÝR (232) ÝSKENDERUN (326) KAYSERÝ (352) K.MARAÞ (344) ELBÝSTAN (344) KARABÜK (370) KARAMAN (338) KONYA (332) KARAPINAR(332) ILGIN (332) MALATYA (422) MERSÝN (324) OSMANÝYE(322) SAKARYA (264) SAMSUN (362) SÝNOP (368) SÝVAS (346) TOKAT (356) TURHAL (356) ZONGULDAK (378) Araþtýrma Baþyazý... 2 Hutbeler... 3 Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi... 4 Kapak Anadoluda Ýki Þehir Darende-Divriði... 6 Edebiyat Fürkat-nâme Buhara da Ziyaretler Basýndan Basýndan Belgelerle Es-Seyyid O. Hulûsi Efendi Altun Silsile Hâce Âli Râmiteni Kültür Kültür Hatýralarla Güzel Koku Tarih Darende nin Tarihçesi Þiir Bahar Muþtusu Ekonomi Ticaret, Tasarruf ve Cömertlik Bir Kitap BÝlinmeyen Dsmanlý Hadis Hadisler Iþýðýnda Tasavvuf Gençlik Almanyadaki Türk Çocuklarý Tomurcuklar Hanýmlara Özel Hak ve Özgürlük Adýna Çanakkale Çanakkale Geçilmez Hatýra Hatýra Fotoðraflarý ile Es-Seyyid O. Hulûsi Efendi Yerenlik Kurban ve Kurban Bayramý Dîvân-ý Hulûsi-i Darendevî Baharla Gelir Mutluluk Haberler... 53

2 Baþyazý Somuncu Baba Bahar ve Yeniden Diriliþ Bahar bir baþlangýçtýr, yeniden doðuþtur. Bütün mahlukatýn canlandýðý saðnak saðnak rahmet bulutlarýnýn altýn damlalar döktüðü mevsimdir. Kýþýn bereketli ve ak yüzlü kar tanelerinin öbek öbek kapattýðý, toprak ýsýsýný vererek kar tanelerini eritip sellere dönüþtürdüðü coþkunluk zamanýdýr bahar... Büyüleyici güzellik ve manzaralarýn gökkubbeyi tuttuðu, yeryüzünün bereketle dolduðu filiz filiz, yaprak yaprak yeþilliðin fýþkýrdýðý bir kutlu fasýldýr. Toprak ana olanca sýcaklýðýyla baðrýnda sakladýðý tohumlarý güneþe doðru uzatýr baharla... Güneþe ulaþacak gibi yücelere boy verir yeþillikler baþaklar. Türlü türlü çiçekler açar bahçelerde güller tomurcuktan yapraða dönüþürken bülbüller seher vaktinde ahu figan ile semâyý inletir. Her þey bir koþuþturma bir akýþ içerisindedir. Dereler deryalara, rüyâlar hülyalara, niyazlar dualara kavuþarak çaðýldar. Ses gelir daðlardaki aðaçlardaki kuþlardan yeni bir uyanýþla kýþýn soðuðunu üzerinden atan her canlý hareketlenerek didinmeye baþlar. Yeniden diriliþtir bahar... Ýlk bahar intibâha, irkilmeye, silkinmeye, inkardan kurtulmaða vesile bir mevsimdir. Ýlkbahar kovandan fýrlayan arýlarýn sistemli çalýþmasýný, karýncalarýn akýllara durgunluk veren azim ve gayretlerini gözler önüne sererek insanýnda bütün bu hadisâttan ibretler aldýðý bir zaman dilimidir. Bahar kutlu doðum zamanýdýr, alemlere rahmet olarak gönderilen kâinatýn efendisi Hz. Muhammed (S.A.V) bir nisan sabahýnda dünyayý þereflendirmiþtir. Onun için bahar daima kutlu doðumlara gebedir. Bu mevsimin güzelliði insanlýðýn ahlâkýnda fikriyâtýnda, Allah'a teslimiyyetinde, birlik ve beraberliðimizin tesisinde yön veren mevsimdir. Bahar neþe ve sevinç zamanýdýr, Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Dîvânýnda, büyük mutasavvýf Ýhrâmcýzâde Ýsmail Hakký Efendi'ye hitaben, belki de derin bir mâna ve düþünceyle Hz. Peygamber (S.A.V)'i kastederek yazmýþ olduðu bir beyitinde; Bâhâr-ý ömrümün neþ'eli çaðý Dîdemin kan yaþý, sînemin daðý Gülistân-ý hüsnün cânýmýn bâðý Mürüvvet kânýsýn câným efendim. mýsralarýnda sevgiliye vuslatýn en mesrur ve en mesut zamanlarýný yani gençlik dönemini bahar mevsimine benzeterek, çaðlayanlar misali gözünden akan yaþlarý ve volkan gibi sinesinden fýþkýran muhabbeti ile bahar mevsiminde açýlan gül bahçesi kadar güzel olan sevgilinin can baðý olduðunu belirterek insani hasletlerin güzelliklerin kaynaðýnýn onda olduðunu manzum olarak dile getirmiþtir. Rengârenk çiçeklerin nakýþ nakýþ iþlediði tabiat güzellikleriyle buram buram ýtýr râyihalý ve cennet misali bahar mevsiminin gönüllerimizin uyanýþýna ve ümitlerimizin zuhuruna vesile olmasý temennisiyle... Yayýn Heyeti 2

3 Þeyh Hamid-i Veli Camii Mimberinden Muhterem Cema'at-ý Müslimin! Hutbeler Bugün aziz vatanýmýzda saðlýk, selâmet ve huzur içinde dini bayramlarýmýzdan biri olan Kurban Bayramýný idrak etmiþ bulunuyoruz. Yalnýz bizler deðil Ýslam âlemindeki müslümanlar ýrk, dil, renk farký gözetmeden bir tek Allah'a inanmanýn, sevgili Peygamberimiz (S.A.V) in hidayet yolunda bulunmanýn sevinci içinde bu büyük günü kutluyorlar. Þu anda bütün Ýslam ülkelerinden gelen yüzbinlerce müslüman Allahý vecd ve ihlâsýyla kýblegâhýmýz Kâbe-i Muazzama etrafýnda tavaf etmekte Cenab-ý Hakk a hamdü senalarla hac farizasýný yerine getirmektedirler. Ýslamýn beþ rüknünü yerine getirdikten bu büyük þerefe erdikten sonra kurban keserek bayram yapan oradaki kardeþlerimize bizlerde keseceðimiz kurbanlarla iþtirak ediyor ve bayram yapýyoruz. Bayram sevinç ve neþ'e günü demektir. Öteden beri her milletin bir takým milli günleri, tarihi hatýralarýný canlandýran bayramlarý bulunmaktadýr. Ayný þekilde bir dine baðlý kimselerinde dini günleri, bayramlarý vardýr. Bayramlar inananlar üzerine çok büyük tesirler yapar, dini þuur ve duygularýný kuvvetlendirir. Yeni bir heyecan ve kuvvet þevki kazandýrýr. Peygamberimiz Efendimiz Medine'ye þeref verdikleri zaman Medine halkýnýn da bayramlarý vardý. Cahiliye devrinin bütün fena adetleri ile birlikte peygamberimiz bu bayramlarý da kaldýrmýþ buna mukabil müslümanlarýn iki dini bayramlarý olduðunu bildirmiþtir. Bayramlarýn bizlere yeni bir gayret, dini ve dünyevi çalýþmalarýmýza yeni hýz, inançlarýmýza ve iman nurumuza yeni bir parlaklýk kazandýrmasý bakýmýndan önemi büyüktür. Þu muhteþem manzaraya bakýnýz; Allaha inanan ayný gayeye yönelen müminlerin bir anda ayný yerde toplanmalarýnýn manasý ne kadar büyüktür. (Kitabýnýn yolundan ayrýlmayacaðýmýza söz veriyoruz) Muhterem kardeþlerim. Hak Te'âlâ Ýyilik ve takvada yardýmlaþýnýz, günahta ve düþmanlýkta yardýmlaþmayýnýz buyuruyor. Bu yardýmlaþmalar neticesinde fakir, zengin bütün müslümanlarýn dini baðlarý kuvvet bulur. Fakir ile zengini birbirine düþman etmek suretiyle vatanýmýzý anarþiye götürmek isteyen (Komünizm) gibi þer kuvvetli kötü niyetli kimseler emellerinde muvaffak olamaz-lar. Hülâsa: Bayram günlerinde kin ve intikam hislerini býrakarak birbirimizle kaynaþmalý, yardýmlaþýp dayanýþmalý hali vakti yerinde olan zenginler fakir ve muhtaçlara her zamankinden daha fazla yardým etmeli yek diðerine karþý samimi hislerle müthiþ olarak tenasüd-ü islamiyeyi takviyeye çalýþmalýdýr. Aziz Müslümanlar! Hutbemi kurbana ait bazý hükümleri kýsaca beyanla bitireceðim. Bilindiði gibi dinen zengin sayýlan mukim müslümanlara kurban kesmek vaciptir. Nitekim Peygamber Efendimiz iktidarý olupta kurban kesmeyen kimse camimize yaklaþmasýn buyurmuþtur. Kurban, bayramýnýn birinci gününden itibaren üçüncü gününün akþamýna kadar kesilebilir. Daha önce kesmek ve dini olarak tasadduk etmekle kurban borcu üzerimizden sakýt olmaz. Kurban ancak Allah rýzasý için ve Allah adý ile kesilir. Kurban; deve, sýðýr, manda, koyun ve keçiden olur. Devenin beþ, sýðýr ve mandanýn iki, koyun ve keçinin de asgârî bir yaþýný bitirmiþ olmasý gerekir. Þu kadar var ki altý ayýný geçmiþ kurban kesilecek hayvanýn ayýpsýz ve besili olmasý lazýmdýr. Mendup olan kurban etini üç kýsýma ayýrmaktýr. Bir kýsmýný fakirlere tasadduk etmeli, bir kýsmýný eþe dosta hediye etmeli ve bir kýsmýný da ev halkýna yedirmelidir. Kurban kesildikten sonra tamamý bir hayýr müessesesine verilebilir. Aziz Müslümanlar! Netice itibariyle buraya kadar izahýna çalýþtýðýmýz bayram ve kurbana ait hükümler mealini vereceðimiz þu sureden mülhemdir. Habibim biz sana hakikaten kevseri verdik o halde Rabbin için namaz kýl, kurban kes. Seni ayýplayan (ebter diyen yok mu?) iþte asýl zürriyetsiz olan þüphe yok ki odur. (Kevser Suresi) Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi (K.S)

4 Araþtýrma Somuncu Baba Prof.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Geçen Sayýdan Devam SOMUNCU BABA KÝTABI ÝLE ALAKALI BAZI ÝTÝRAZLARA CEVAPLAR "Arþiv Belgeleri lþýðýnda Somuncu Baba Ve Neseb-i Alisi" adlý eserimizin birinci baskýsý tükendi. Konuyla ilgilenen herkes, eserin ikinci baskýsýnýn yapýlmasýný ve eserin bu konuda önemli bir boþluðu doldurduðunu sözlü ve yazýlý olarak ifade ettiler. Birinci baskýnýn çok acele hazýrlanmasý ve basýlmasý, bazý imla hatalarýný da beraberinde getirdi. Ancak eserin arþiv belgeleri ýþýðýnda ortaya çýkardýðý hakikatler, bu küçük hatalarý okuyucuya göstermiyordu. Eser, ister Somuncu Baba'ya manevi bað ile baðlanan ve isterse neseb baðý ile baðlanan kimseler arasýnda raðbet gördüðü gibi, konuyla alakalý arþiv belgelerini bugüne kadar bekleyen ilim çevresini de memnun etti. Ancak her eserde olduðu gibi, bunda da ilk olmasý hasebiyle bazý noksanlarýn bulunmasý tabii karþýlanmalýydý ve öyle de oldu. Bazý baský hatalarýný bu ikinci baskýda düzeltmek imkanýný bulduk. Gelen takdir ve teþekkürlerin yanýnda yapýcý manada biri iki tenkit de geldi. Bu yapýcý tenkitlerden saydýðým grubun baþýnda, eserlerinden her zaman istifade ettiðim Prof. Dr. Ýsmail Erünsal Bey'in, bazý tenkitleri ihtiva eden bir makalesi bulunmaktadýr. Hocamýz, bazý yapýcý tenkitlerinin yanýnda bir kýsým meselelerde yanlýþ yorumlara gittiðinden, yaptýðý tenkidin tarafýmýzdan tahlili zaruri hale geldi. Kitabýn ikinci baskýsý yapýlýrken, bu tenkitleri tahlil etmemin ilmi bir zaruret olduðuna inandýk. Evvela, Þunu ifade etmeliyim ki, "Fenn-i Âdâb ve Ýlm-i Munâzara'nýn alimleri arasýndaki hakperestlik ve insaf düsturu olan þu: "Eðer bir mes'elenin münâzarasýnda kendi sözünün haklý çýktýðýna taraftar olup ve kendi haklý çýktýðýna sevinse ve hasmýnýn (Sayýn Hocam bilinen manada Hasmýmýz deðildir ve zaten burada hasýmdan kasýt da farklý görüþü ileri süren taraf demektir) haksýz ve yanlýþ olduðuna memnun olsa, insafsýzdýr. Hem zarar eder. Çünkü haklý çýktýðý vakit, o münâzarada bilmediði bir þeyi öðrenmiyor. Belki gurur ihtimaliyle zarar edebilir. Eðer hak hasmýnýn elinde çýksa, zararsýz, bilmediði bir mes'eleyi öðrenip menfaattar olur, nefsin gururundan kurtulur. Demek insaflý hakperest, hakkýn hatýrý için nefsin hatýrýný kýrýyor. Hasmýnýn elinde hakký görse, yine rýza ile kabul edip taraftar çýkar, memnun olur." 1 Yukarýda zikrettiðimiz düstur bizim de ilmi araþtýrmalarda esas aldýðýmýz düsturdur ve Sayýn Hocamýzýn ilimde bayrak yarýþý olarak ifade ettiði de bu mananýn deðiþik bir tarzý olsa gerektir. Ýlimde esas olan hakkýn ortaya çýkmasýna gayret göstermesidir. Sâniyen, önemle ifade edelim ki, bahsi geçen kitabýmýz, ilim aleminde çok yankýlar meydana getirdi ve en azýndan konuyla ilgili çalýþmalarýn, bu zamana kadar ihmal ettiði arþiv vesikalarýný ilk defa ciddi manada deðerlendirmiþ oldu. Zaten bu hususu hocamýz da ifade etmektedir. Bu çalýþmaya kadar olan araþtýrmalar, elbette ki bizim de temel kaynaðýmýz olmuþtur ve onlarý yapanlara þükran borçluyuz; ancak sadece teracim-i ahval kitaplarýndaki bilgileri tekrar mahiyetinde kalmýþtýr. Þunu de ehemmiyetle belirtelim ki, Prof. Dr. Ýsmail Erünsal Hocamýzýn Ekrem Hakký Ayverdi Hâtýra Kitabý, sh 'de yer alan "Yeni Bir Kaynaðýn lþýðýnda Somuncu Baba" adlý makalesi, doðru ve bizim de istifademize vesile olan yeni ve haklý bilgilerin yanýnda, bazý yanlýþ ve aþýrý tenkit manasýný taþýyan bilgileri de ihtiva etmektedir. Her iki yönünü de ele almak insaf düsturunun gereðidir. I) Haklý Olan Hususlar: Hocamýzýn makalesinde haklý olan noktalar ve hatta bilmediðimiz konularla ilgili yeni kaynakta yer alan çok önemli hususlar mevcuttur. 1) Somuncu Baba'nýn Kâbe'ye ne zaman gittiði, Bursa'dan ne zaman ayrýldýðý, Kâbe dönüþü nereye geldiði ve benzeri konularla ilgili gerçekten orijinal ve yeni bilgiler mevcuttur. Bunlarý Hocamýzýn Makalesinden istifade ederek Kitabýmýzýn yeni baskýsýna almýþ bulunuyoruz. Kendisine de teþekkür ediyoruz. 2) Hocamýzýn "...% 90 ve % 95 ihtimalle durum þudur veya budur..." tarzýnda sosyal bilimlerde kesin hükümlere varmayý tenkit etmesi yerindedir. Bu sebeple bu tip ifadeleri kuvvetli bir ihtimalle, zann-ý gâlible ve büyük bir ihtimalle þeklindeki ibarelerle deðiþtirmiþ bulunuyoruz ve Hocamýza teþekkür ediyoruz. II) Yerinde Olmayan Tespitler: Hocamýzýn bazý tespitleri ise, yapýlan çalýþmanýn ehemmiyetine gölge düþürecek mahiyettedir. Bunlarý da kýsaca özetleyeceðiz 1) Hocamýzýn bazý kelime hatalarýný teker teker bulup çýkarmasýna teþekkür etmekle ve haklý bulmakla birlikte, hemen þunu ifade ediyoruz ki, yanlýþ gibi görülen bu ifadeler, evvela kitabýn üç ay gibi kýsa bir zamanda telif edilmesinden ve arkasýndan da gün gibi kýsa bir müddet içinde Sempozyum'a yetiþmek üzere acele basýlmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bu hususu önsözünde ifade etmiþ bulunuyoruz: "Dizgi ve baský iþlemlerinin hýzlý neticelendirilmesi hasebiyle vâki bir kýsým hatalarýmýzý, okuyucunun anlayýþla karþýlayacaðýný beklediðimizi ifade etmek istiyorum.". Bunu Hocamýz da makalesinde ifade etmektedir. Eðer hocamýz daha sonra ilave olarak çýkardýðýmýz hata-savab cetvelini görseydi, "iniler"i "ikiler", "belânun"u "belâ anun" okuduðumuzu iddia etmezdi ve þiir okumada acemi olduðumuzu da her halde belirtmezdi. Zira bizi tenkit etmek üzere hazýrladýðý ve iki sayfalýk yazma metnin okunmasýndan ve tahlilinden ibaret olan kendi makalesinde öylesine hatalar yapýlmýþtýr ki, nüshada böyle yazýlý demek dahi insaný mazur kýlmaz. Mesela aslýnda ism-i mekan olan "mevlid (doðum yeri)" kelimesini, tamamen yanlýþ olarak ve manayý deðiþtirerek ismi mef`ul tarzýnda "mevlûd (doðan çocuk)" diye okumasýný, biz Hocamýzýn okuma za`fýna deðil baský hatasýna hamletmiþ bulunuyoruz (sh. 304). Ayrýca "izhâr taleb"in "izhâr-ý taleb" olduðunu (sh. 300) ve hele hele "`allemnâ min ledünnâ (ledun ilmini biz öðrettik)"nýn "ullimnâ min ledünnâ (Bize ledün ilmi öðretildi)" (302) þeklinde olmasýný Arabça kâidelerin icabettiðini Hocamýza hatýrlatmaya bile gerek görmüyoruz. Zira bunlarýn da imla hatalarý olabileceðini düþünüyoruz. Hocamýza, bahsedilen imla hatalarýmýzý, ikinci baskýda tashih ettiðimizi de hatýrlatmak istiyoruz. "Eydür"ü daima "eder" okumamýz ise, Osmanlý Kanunnameleri ve diðer eserlerimizde de bilerek ýsrar ettiðimiz okuma tarzý olduðunu ifade etmek isteriz. Ayrýca Baba Yusuf Hakiki'nin Divan'ý elimizde bulunmasýndan dolayý "Ne çalkanur idi berr ü bahr kahr-i Hak cünbüþ" þeklindeki okuyuþun da doðru olduðu ve aksine okuyuþun doðru olmadýðý kanaatini taþýdýðýmýzý tekrar belirtmek isteriz. 2 2) Konunun uzmaný olmamamýza raðmen bu konuya eðilmemin sebebini ise, bu zamana kadar konunun uzman saylan ilim adamlarýmýzýn hem terâcim-i ahvâl ve hem de arþiv vesikalarýný deðerlendirerek böyle bir çalýþma yapmayýþlarýdýr. Bu zamana kadar 4

5 Somuncu Baba Araþtýrma yapýlan araþtýrmalarda sadece Teracim-i Ahval Kitaplarýndaki bilgiler tekrarlanmýþ; hem Darende ve hem de Aksaray kolunun elindeki belgeler deðerlendirilememiþ; Osmanlý Arþivindeki vesikalar araþtýrýlamamýþ; hatta hem Somuncu Baba'nýn ve hem de oðlu Baba Yusuf Hakiki'nin eserleri ciddi manada kaynak olarak kullanýlamamýþtýr. Her ne kadar Hocamýz, bizim kitabýmýzý Somuncu Baba'nýn Darende'de olduðunu isbat için kaleme aldýðýmýzý iddia etse de eseri inceleyenler bunun böyle olmadýðýný çok açýk bir þekilde göreceklerdir. Zira Darende'ye gidip oradaki Þeyh Hamid-i Veli Kütüphanesini ve bilinen tarihi mekanlarý gezdiðimiz ve incelediðimiz kadar, Aksaray'da bulunan kabirleri, kitabeleri ve Aksaray kolunun son temsilcilerinden olan Muhterem Sadi Somuncuoðlu'nun elindeki belgeleri de inceledik ve deðerlendirdik. Bize Aksaray kolunun verdiði bilgilerde, onlarýn iki üç dede sonra neseblerini bilmediklerini ve sadece rivayet yoluyla Somuncu Baba'nýn torunu olduklarýný bildiklerini ifade ettiler. Ancak araþtýrmalarýmýz sonucu, hem Darende kolunun ve hem de Aksaray Kolunun bütün nesebleri ortaya çýkmýþ oldu ve arþiv vesikalarý ile isbat edilmiþ oldu. Bu durum, her iki tarafý da sevindirdi ve Kitabýn özetinin teblið olarak sunulduðu Sempozyum'da Somuncu Baba'nýn her iki kolunun son temsilcileri buluþtular ve tanýþtýlar. Yani Kitabýmýz, iki kol arasýnda muhasemeti deðil muhabbeti celbetti. 3) Somuncu Baba'nýn vefat ettiði yer ve kabrinin bulunduðu belde hakkýnda þu sonuçlara ulaþtýðýmýzý tekrar özetlemek istiyorum: A) Arþiv belgeleri ile ispatlanmýþtýr ki, Somuncu Baba denilen maneviyat erinin, maddi açýdan yüce nesebini devam ettiren torunlarý, her ikisi de günümüze kadar gelmek þartýyla, hem Darende'de ve hem de Aksaray'da bulunmaktadýr. Ne Aksaray'dakilerin Darende'dekileri ve ne de Darende'dekilerin Aksaray'dakileri inkar etmelerine, vesikalar ve Osmanlý Devleti'nin her iki kolu da vergiden mu`af tutarak ehemmiyet vermesinden doðan arþiv belgeleri musa`ade etmemektedir. Önemli olan da o mübarek zatýn neslinden gelmedir. B) Somuncu Baba da denilen Þeyh Hamid veya Seyh Hamiduddin adlý zatýn Halil Baba adý verilen oðlu ve bunun torunlarý, Darende'de mevcuttur. Bu mevcutluk, ta Memluklu Sultaný Kansu Gavri'ye kadar uzanan bir belgeler zinciriyle isbat olunmuþtur. Somuncu Baba nýn Anadolu daki hayat safahatý Darende de son bulmuþtur. C) Somuncu Baba, Bursa seyahatinden önce ve sonra Darende'ye gelmiþ ve buradaki Halvethanesi ve Zaviyesi, kendisinin bir hatýrasý olarak asýrlarca devam etmiþtir. Osmanlý Devleti Padiþahlarý, bu zaviyede kalan Halveti derviþlerine ve Somuncu Baba'nýn evlatlarýna, bunlara ait bütün vakýflarý avarýz-ý divâniyye denilen örfi vergilerden mu`af tutarak ve son zamanlarda ise, bu vakýflarý müstesna evkafdan ilan ederek gereken ehemmiyeti vermiþ bulunmaktadýr. D) Kabrinin nerede olduðu ise tartýþmalýdýr. a) Bir kýsým araþtýrmacýlara ve tabakat kitaplarýnýn ekseriyetine göre, Somuncu Baba, Hacý Bayram Veli ile birlikte Aksaray'a gelmiþ ve burada vefat etmiþtir. Þu anda kabri Aksaray'dadýr. Gerçekten tabakat kitaplarýnýn en erken tarihlisi olan kitaplardan Molla Cami'nin Nefehat 3 adlý eseri Taþköprüzade'nin Eþ-Þakaýk'un-Nu`maniyye adlý eseri 4 ve Mecdi Efendi'nin Tercümesi 5 ; bunlardan iktibasda bulunan Katip Çelebi 6 ; son dönem tabakat kitaplarýndan Sefine-i Evliya 7 ve mu`asir araþtýrmacýlarýn bir kýsmý 8, Somuncu Baba'nýn Aksaray'da ömrünün sonuna kadar ikamet ettiðini ve burada defn olunduðunu iddia etmektedirler. Hatta bir kýsým kaynaklar, Aksaray Kasabasýnda bulunduðu için bu sebeble Aksaray dendiðini ve Aksaray'ýn Baðdad gibi burc-ý evliya olduðunu ifade etmektedirler 9. Halbuki, Aksaray isminin Somuncu Baba ile alakasý olmadýðýný tarih kaynaklarý kaydetmektedirler 10. Önemli ifade edelim ki, bu kaynaklarýn yani tabakat ve tarih kitaplarýnýn bir kýsmý susarak bu kanaate katýlmamaktadýrlar. Mesela Ali, "Bu riyaset, bana mekr u siyasetdür" deyü terk edüb Kasaba-i Aksaray'a gitti." 11 demekle iktifa ederken, büyük muhakkik Bursalý Ismail Hakký'nýn "Þeyh Hamid ol gece, merkebine suvar olub Aksaray tarafýna gitmiþ ve orada ihtifa etmiþdir ve Bursa'da kendine muzaf bir mescid i Þerifi vardýr' 12 diyerek, meseleyi fevkalade bir neticeye baðlamaktadýr. Bizim kanaatimize göre, Ýsmail Hakký, en doðru sonuca gitmiþtir ve Somuncu Baba'nýn Aksaray'a gittikten sonra gözden kaybolduðunu ve gizlendiðini ifade etmiþtir. D E V A M E D E C E K DÝPNOTLAR 1- Bediuzzaman Said Nursi, Lem`alar, Ýstanbul, sh Krþ. Karabulut, Ali Rýza, Mevlana'nýn Hocasý Seyyid Burhaneddin Hz.leri Ve Kayseri Ýlmiye Tarihinde Meþhur Mutasavvýflar, Kayseri Tarihsiz, sh Lâmi`i, Nefehât'ül-Üns Tercümesi, Þakaik, sh Hadâik, I, Süllem'ül-Vusûl Ýlâ Tabakâtil-FuhûI,Vrk. 73/a 7- Hüseyin Vazssâf, Sefine-i Evliya, II, sh Konyal, Aksaray Tarihi, II, 2408 vd.; Yurd, Ali Ýhsan, Akþemseddin, sh ; Müjgan Cumbur, Þeyh Hamiduddin, Türk Ansiklopedisi ve diðer Türkçe kaynaklarýn bir kýsmý 9- Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, II, Bkz. Þemseddin Sami, Kamus'ül-A`lam, Aksaray Maddesi, c. I; Ýslam Ansiklopedisi, Aksaray Maddesi 11- Ali, Künh'ül-Ahbar, c. I, sh Ýsmail Hakký, Silsile-i Tarik-i Celveti, Vrk. 56/b; Burada þunu kaydetmeliyiz ki, Cengiz/Adýgüzel/Gülseren üçlüsünün kaleme aldýðý Somuncu Baba adlý eser, gerçekten önemli hatalarla doludur. Bundan istifade eden ve bu sefer kendisi de ifrata giden Ali ihsan Yurd Aðabeyimiz, haklý olarak bu üç yazarýn Silsile'den yaptýklarý iktibasý hatalý ve kasýtlý bulmuþtur. Zira Silsile'deki bilgiler bizim naklettiðimiz, þekildedir ve orada Darende'ye gittiðine dair bir kayýt yoktur. Biraz sonra belirteceðimiz gibi, arþiv belgeleri ile sabit bir hakikati, olmayan kayýtlarla müdafaa etmeye lüzum yoktur (Bkz. Cengiz/Adýgüzel/Gülseren, Somuncu Baba, 44-45; Yurd, Akþemseddin, 83). Yani her iki taraf da deðerlendirmelerinde hatalar yapmýþlardýr. 5

6 Kapak Anadolu da Ýki Þehir Somuncu Baba D A R E N D E -D Ý V R Ý Ð Ý D A R E N D E - D Ý V R Ý Ð Ý Darende den Genel Görünüm *Resul KESENCELÝ Ülkelerin fethedilmesinde þüphesiz kýlýcýn inkar edilemez bir payý vardýr. Fakat milletler birbirleriyle her zaman kýlýç ile savaþmazlar. Milletler arsýndaki asýl büyük mücadeleler kültür ve medeniyet meydanlarýnda yapýlýr. Bir millet düþmanlarýyla yaptýðý savaþlarýn çoðunu kazansa bile bir kýsmýný kaybedebilir. Bu bakýmdan bir milletin büyüklüðünü kazandýðý askeri zaferlerden ziyade inançlarýndaki samimiyet, ahlakýndaki üstünlük ve ulvi bir gayeye baðlýlýk zeminlerinde aramak gerekir. Fazileti amaç edinmiþ ve ahlaki kemali gaye edinmiþ bir hayat yaþayan atalarýmýz her hizmeti i lay-ý kelimetullah için yapýp Allah'ýn rýzasýný gözetmiþlerdir. Kültür ve medeniyetimizin mimarlarý olan Kýlýçarslanlar, Osman Gaziler, Þeyh Edebaliler, Fatihler, Akþemseddinler, Orhan Gaziler, Geyikli Babalar, Alparslanlar, Hacý Bayram Veliler, Yýldýrým Bayezýtlar, Þeyh Hamid-i Veliler hep bu gayelere matuf hareket etmiþlerdir. Devlet idaresinden hasta ziyaretine, maiþet için çalýþmaktan serhatte nöbet tutmaya kadar tüm hizmetleri ibadet neþesi içinde yapýp, yalnýzca Allahýn rýzasý gaye edinilmiþtir. Elde edilen baþarýlarýn en önemli sýrrý bu gayenin altýnda gizlidir. Atalarýmýzýn üç kýtaya hakim olup þehirler ve beldeler oluþturmasýndaki sýrrýn kaynaðý; Kuranýn sýrrý içerisindeki gizli manevi deðerlerdir. Bu deðerlerin meydana getirdiði milli kültür ve bu kültürle elde edilen baþarýlar ve insanýmýzýn oluþturduðu yapý apaçýk ortadadýr. Ýþte ancak bu oluþturulan kültür ve medeniyete sahip çýkýldýkça gerçek fetihler yapýlabilir. A)ANADOLU ÞEHÝRLERÝNÝN TÜRKLEÞMESÝ VE ÝSLAMLAÞMASI Anadoluya yönelen Türk akýnlarý birkaç asýr devam etmekle birlikte iki büyük devreye ayrýlýr. Selçuklu fetihleriyle 6 *KSÜ Fen -Edebiyat Fak. Tarih Böl. Öðretim Görevlisi.

7 Somuncu Baba Kapak baþlayan birinci devrede Türkler bütün Anadoluya daðýlýrlar fakat nüfus kesafeti bakýmýndan yerli halka nazaran çoðunluðu teþkil etmezler. Yalnýzca orta Anadolu bundan müstesnadýr. Türkleþme ve Ýslamlaþmanýn ceryan ettiði yer orta Anadoludur. Moðol istilasýyla ikinci devre baþlar. Selçuklu Türklerinin yönlendirmesiyle göçebe kitleler Anadolunun garb, cenub ve þimal sahillerine gelirler. Bu hareketler sayesinde fetih ve iskanda baþarýlar saðlanýr. Böylece hýzlý bir þekilde Anadolunun Ýslamlaþmasý ve Türkleþmesi baþlamýþ olur. 1 Anadolu þehirlerinin Türkleþmesi ve Ýslamlaþmasýnýn üç cephesi vardýr. Eski þehirlerin geliþmesi ve yeni bir þehir fizyonomisinin oluþmasý yeni þehirlerin kurulmasý veya meydana geliþi, göçebelerin þehirli oluþu. 2 Yeni fethedilen þehirlere emir veya komutan yollanýyor, birkaç idari, adamý gidiyor surlar yeniden tamir ediliyor, dini ve sosyal tesisler yapýlýyor, askerlere iktalar daðýtýlýyor böylece þehirler hayata açýk hale getiriliyordu. 1)ASKERÝ HAREKET ÖNCESÝ TARÝKATLAR YOLUYLA ÞEHÝRLERÝN ÝSLAMLAÞMASI Tarikat mensuplarý arkalarýna aldýklarý halk kütlelerini sosyal nizamlarý için yalnýzca düzenli ve sistemli ordularla hareket edilmediði bunun yanýnda Derviþlerin baþarýlý faaliyetleri, sistemli çalýþtýklarý bir hakikatdir. Derviþler yapmýþ olduklarý baþarýlý propaganda ve faaliyetler neticesinde sosyal ve siyasi alanda büyük yenilikler yapmak için müsait kaynaþmayý oluþturma, fütuhat ve hakimiyet iþlerini kolaylaþtýrmada çok etkili olduklarý muhakkaktýr. Hrýstiyan (Rum) alanlarýnýn Ýslamlaþmasýnda derviþlerin almýþ olduklarý rol büyüktür. Hatta dahada ileri giderek þunlarý söyleyebiliriz; Orta zaman hristiyan hukukiyatýna karþý yeni bir sosyal nizam ve adalet telakkisi taþýyan esrarengiz bir din propagandasý þekline bürünen Türk Derviþlerinin telkinat ve faaliyetleri ordularla birlikte hatta onlardan evvel futuhata çýkmýþ, hrýstiyan alanlarý daha önce manen fethetmiþ bulunmaktadýr. 3 Bu þekilde gönüllerin fethinden sonra baþarýlý ordularla Coðrafi alanlarýn üzerine gidilmesi bölgelerin alýnmasýný çok kolaylaþtýrdýðý gibi kýsa süre içerisinde Coðrafi sahalarýn islamlaþmasýný saðlamýþtýr. Anadolunun deðiþik bölgelerine bir çok Þeyhler gelerek faaliyetler göstermiþlerdir. Derviþlerin bir kýsmý Gazilerle birlikte fütuhat yapmakla meþgul olurken bir kýsmýda civar yer ve köylerde tamamen boþ ve tenha yerlere yerleþmiþler oralarda müridleriyle birlikte ziraatle ve hayvan yetiþtirmekle meþgul olmuþlardýr. Anadolunun hemen hemen her yerine daðýlmýþlardýr. Onlarýn özellikle boþ topraklar üzerine kurduklarý zaviyeleri kültür, imar ve din merkezleri haline gelmiþtir. 4 Þeyhler ve derviþler hem topraklarý iþlemekte hem sosyal tesisler vücuda getirerek coðrafi sahalarý hayta açmakta hemde ordularýn fetih hareketlerini kolaylaþmaktadýr. Bu sayede coðrafi alanlar kýsa sürede islamlaþmakda, hristiyan halk üzerindeki tesirleri görülmektedir. Anadolu Türk þehirlerinin inkiþafýnda Þeyh ve Derviþlerin çok önemli rolleri vardýr. Bir þehre gelen Þeyh tarafýndan kurulan zaviyenin etrafýnda daha sonra kendi adýyla zikredilecek müslüman Türk mahallesi teþekkül etmekteydi, ayrýca bu zaviyeler önemli yekun tutan vakýflar ile yaþatýlmaktaydý. Bu tür faaliyet ve mahallelerin sayýsýz örnekleri arþiv belgelerinde bulunmaktadýr. Hatta Þeyh ve Derviþlerin adýný taþýyan mahalleler günümüze kadar gelmiþtir. 5 Buna bir örnek verecek olursak Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli (K.S)'nin H.720/M1320 tarihli Vakfiyesinden anlaþýldýðýna göre; Darende bir zaviye kurmuþ bölgenin islamlaþmasý ve Türkleþmesinde önemli faaliyetler yapmýþtýr. Darende'de günümüzde Zaviye önü adlý mahallenin olduðu ve bu mahallenin adýnýn Taceddin-i Veli hazretlerinin zaviyesine nispet ettiði anlaþýlmaktadýr. 6 Divriði Ulu Cami ve Genel Görünüm Þeyhler ve Derviþler coðrafi sahalara, beldelere bir kýsým sosyal tesisler inþa etmiþlerdir. Bu sosyal tesislerle hem halkýn daha rahat yaþamasýný hem eðitimini hemde o beldelerin kýsa sürede islamlaþmasýný saðlamýþlardýr. Yapýlan bu sosyal tesislerin en önemlileri; Vakýflar, Camiler ve Zaviyelerdir. Þimdi kýsaca bu sosyal tesisler hakkýnda bilgiler verelim. a) VAKIFLAR: Fethedilen memleketleri hayata açmak, iskan ve imar için idari-mali birer müessese mahiyetinde vakýflar tesis edilmiþtir. 7

8 Kapak Somuncu Baba Vakýf sistemi yoluyla hýrsýz yataðý, ýssýz ve bataklýk yerler birer mamure yapýlmýþ, araziler gerek yolcular ve gerekse o civara gelip yerleþecek olanlar için güvenli hale getirilmiþtir. Ýnþa edilen vakýf hanlar civarýnda daima muhafaza edilen bir insan kalabalýðý görülmektedir. Bu sayede hem yolcularýn tüm ihtiyaçlarý karþýlanýp hizmet verilmiþ 7 hemde bölgenin güvenliði tesis edilip devletin eriþemediði yerlerde etkili olunmuþtur. Tüm yol ve köprü baþlarýna bu gibi tesisler yapýlmak suretiyle o civarýn emniyet ve asayiþi temin edilirken o arazilere insanlar iskan edilerek amme hizmetleri yapýlarak yeni fethedilen yerler hayata, yaþamaya açýlmýþtýr. Bu þekilde bölgeler islamlaþmýþ ve Türkleþmiþtir. b) CAMÝLER: Cami yeni kurulacak bir þehrin yeni semtinin çekirdeðini temsil eden bir sosyal tesisdir. Bu yapýnýn etrafýna mektep, medrese, imaret gibi yapýlar yapýlýyor. 8 böylece bölgeye iskan edilmiþ olan halka yeni sosyal tesisler sunularak rahat bir hayat yaþamasý saðlanýyordu. Bunu bir misalle kuvvetlendirecek olursak Divriði Ulu Cami'ne bitiþik darü'þ-þifa (hastahane), medrese ve türbe vardýr ki 9 o belde halkýna hizmetler sunmuþtur. Yani bu sosyal tesisler iskan edilen halka ve yerli halka (hrýstiyan halka) hizmetler vermiþ bu sayede bölgenin islamlaþmasý hýz kazanarak tamamlanmýþtýr. c) ZAVÝYELER: Zaviyelerin çoðu yeni fethedilen yerlerde kurulmaktadýr. Zira yeni açýlan veya boþ bulunan topraklar üzerinde zaviyelerin tesisi oralarý þenlendirmek imar ve iskan etmektir. Ýskan edilmesi zor ýssýz ve tenha yerler seçilerek zaviyeler kuruluyor bu ise devlet tarafýndan teþvik ediliyor ve destekleniyordu. 10 Böylece hem bölgelerin güvenliði saðlanýyor hemde baþarýlý bir iskan ve islamlaþma siyaseti izleniyordu. Kurulan zaviyelerdeki Þeyhler ve onlarýn müridleri çevrelerindeki topraklarý ekip ziraatle uðraþýyorlar evler, mescidler, ahýrlar inþa ederek sosyal yapýlanmayýda saðlýyorlardý. 11 Yaþanamayacak þekilde olan kuytu ve ýssýz yerler yeni hayat sahalarý þekline geliyordu. Hatta Türk devleti bu þekildeki yapýlanmayý resmi olarakda destekliyor, bu sayede bölge halkýnýn refah ve zenginliði süratle artýyor. 12 Yeni yerleþim sahalarý açýlýyordu. Bu sistemle bölgelerin kolanizasyon saðlanýp islamlaþmasý tamamlanýrken coðrafi sahalarýn güvenlikleri de temin edilmiþ oluyor bu ise Anadolu Türk devletlerinin inkiþafýna zemin hazýrlýyordu. B) ANADOLUDA ÝKÝ ÞEHÝR DARENDE, DÝVRÝÐÝ 1) DARENDENÝN FETHÝ, YAPISI VE ÝSLAMLAÞMASI Darende kazasý Sivas vilayetinin münteha-i cenubunda (en güney ucunda) olup þimal ve garp yönleriyle Gürün kazasýyla, cenuben Maraþ þarken Malatya sancaklarýyla çevrilidir. 13 Darende Emeviler döneminde Halife Abdulmelik bin Mervan 8 Divriði Ulu Camii Kapý giriþlerindeki taþ iþçiliðinden bir detay zamanýnda Ýslam topraklarýna katýlmýþtýr.(702) Bundan bir müddet sonra tekrar Bizans hakimiyetine girmiþ Halife I.Velid zamanýnda yeniden alýnmýþtýr.(711) Bizansýn baskýsýndan çekinen Emeviler bir müddet sonra Darende deki müslüman halký Malatya'ya iskan etmiþlerdir. Darende bir ara merkezleri Divriði olan Pavlikanlarýn dinine geçmiþ ise de Bizans tekrar bu bölgede etkili olmuþtur. 14 Darende'ye bir kýsým Türk akýnlarý yapýlmýþsa da bölge üzerindeki tam manasý ile hakimiyet Malazgirt zaferinden sonra olmuþtur. Selçuklu hükümdarlarýnýn Anadolu'nun Türkleþmesi ve Ýslamlaþmasý için faaliyetleri olurken Anadolu'da ilk Türk beylikleri ortaya çýkmýþtýr. Bunlardan Daniþmentliler Sivas. Tokat ve Amasya'yý fethetmiþler, Daniþment Melik Gazi Malatya'yý alýrken Darende'yi de almýþ.(1101) 15 Bu coðrafi saha böylece Türk iskanýna açýlmýþtýr. Darende II.Kýlýçarslan döneminde Anadolu Selçuklu devletinin hakimiyetine girmiþtir. 16 II.Gýyaseddin Keyhüsrev zamanýnda moðollarýn Anadoluya istilasýyla (1243) birlikte bölgede karýþýklýklar baþlamýþ ve baðýmsýz ikinci Türk beylikleri kurulmuþtur. Bu beyliklerden Eratnalýlar Darende'ye haki olmuþlarsa da Coðrafi ve siyasi açýdan önemli bir sahada olduðundan dolayý burasý Memluklü, Osmanlý, Dulkadirli ve Eratnalýlar arasýnda mücadele sebebi olmuþ, sýksýk el deðiþtirmiþtir. Yýldýrým Bayezit 1399'da Darende'yi Elbistan Malatya ve Divriði þehirleriyle birlikte Osmanlýya katmýþ fakat Timur tehlikesi sonrasý burasý memlüklülere býrakýlmýþtýr. Bundan sonra þehir Memlük, Dulkadir, çatýþmasýna sahne olmuþtur. Yavuz Selim'in 1516 Mercidabýk zaferinden önce Darende tam olarak Osmanlý hakimiyetine girmiþtir. 17 Eski Darende bu günkü Darende'nin hemen yakýnýnda bulunan Zengibar kalesi içindeydi den sonra kalenin eteðindeki düzlükte yerleþim baþlamýþtýr. Eski Darende tarihi eserler bakýmýndan zengindir. Þeyh Hamid-i Veli zaviyesi (Somuncu Baba) ile Ulu Cami önemli eserlerindendir. Buradaki tarihi eserlerin ise bir kýsmý yýkýlmýþ yalnýzca minareleri ayakta kalmýþtýr. 18 Günümüzde ise bu yýpranmýþ tarihi eserler Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi vakfý tarafýndan restore edilmekte bakýmý yapýlmakta bu tarihi deðerler koruma altýna alýnmaktadýr. Tabi ki tarihi süreç içerisinde Darende'ye Türk nüfusunun iskaný ve bölgenin islamlaþmasý Selçuklular, Memluklüler ve Osmanlýlar tarafýndan yapýlmýþtýr. Darende'de kurulan zaviyelerin aldýklarý tarihi rol, mürþid ve derviþlerin faaliyetleri sayesinde bölge daha kolay islamlaþma ve Türkleþme sürecini tamamlamýþtýr. Darende'nin Türkleþme ve islamlaþma sürecini tamamlamasýnda Mürþid ve derviþlerin aldýklarý rollerle ilgili olarak þu örnekleri verebiliriz.

9 Somuncu Baba Kapak a) Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli hazretlerinin H.720/m.1320 tarihli vakfiyesinde kayýtlý olduðu üzere burada bir Zaviyenin bulunmasý ve faaliyet göstermesi. 19 b) Memluklü hükümdarý Kansu Gavrinin Þeyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) ye bir kýsým gelirler vakfettiði ve desteklediðinin görülmesi. Vakfýn gelirinin ise toplam senelik 700 akçe olmasý. 20 c) H 876/M.1492 tarihli olan ve Darende emirlerinden Balaban beyin arþivlerinde bulunan Balaban bey zaviyesi vakfý ve Gerimter köyünde Abdurrahmaný Erzincan-i vakfýnýn bulunmasý ve faaliyet göstermesi. d) H. 897/M.1492 tarihli olan ve Dulkadir beyi Alauddevle beyin Gürün'de Abdurrahmaný Erzincan'ý vakfýnýn bulunmasý. 21 2)DÝVRÝÐÝNÝN FETHÝ, YAPISI VE ÝSLAMLAÞMASI Divriði, Sivas vilayetinin hudud-u þarkiyesinde 126 km þark-ý cenubunda bulunur. Etrafý daðlarla çevrili geniþ bir vadinin içindedir. 22 Divriði için Sasanilerle-Bizans ve Bizansla Pavlicanlarýn mücadelesi ve muharebesi olmuþ, bölgede Bizans üstünlüðü görülmüþtür. Divriði'ye yönelen islam akýnlarýnýda Bizans engellemeye çalýþmýþ Türklerle mücadeleler yapmýþlardýr. Bölgeye ilk ciddi Türk akýný 1066 da Büyük Selçuklu emiri Gümüþtegin tarafýndan yapýlmýþtýr. 23 Divriðinin Türk'ler tarafýndan ele geçirilmesi ise 1071 Malazgirt zaferinden sonra olmuþtur. Yukarý Fýrat ve Çaltý nehirleri vadilerinin fethine Mengücek Ahmet Gazi memur edilmiþ bu coðrafi sahada onun tarafýndan fethedilmiþtir. Ahmet Gazi Divriði, Kemah, ve Erzincan'ý almýþ böylece buralarda Mengucek hakimiyeti kurulmuþtur. Mengücek Beyliðinin Türkiye Selçuklu sultanlarýyla da iliþkisi düþünülürse bölge iskaný ve nüfus hareketinin 1080 lerde olduðu anlaþýlýr. 24 Bu þekilde bu coðrafi sahaya Türk kütleleri iskan edildiði gibi bu bölgenin Ýslamlaþma ve Türkleþme süreci de baþlamýþtýr. Divriði'de kurulan Mengücikler siyasi tarih sahasýnda deðil daha çok payitahtlarý Divriði'de býraktýklarý cami, medrese, hastahane, türbe gibi yüksek medeniyet ve sanat abideleri ile ün kazanmýþtýr. 25 Divriði'de 13 cami-i þerif, 10 mescid, 3 medrese, 1 kütüphane, Mekteb-i Rüþtiye, 9 Ýslam Sýbyan Okulu, 1 Hýristiyan Sýbyan Okulu, 13 han, 3 hamam bulunmaktadýr. 26 Divriði'de yapýlan bu mimari eserler düþünülürse, bölgenin Ýslamlaþma süreci kýsa süre içinde tamamlanmýþtýr. Müslüman - Türk nüfus için hayat sahasý oluþturulmuþtur. Uçlara gelen kolanizatör Türk derviþlerinde baþarýlý çalýþmalarý sayesinde hýristiyan halkta Ýslamlaþtýrýlmýþtýr. Divriði tarih süreci içersinde Mengücekler, Eratnaoðullarý, Dulkadirliler, Memlüklüler ve Osmanlýlarýn hakimiyeti altýna girmiþtir. Yýldýrým Bayezid 'da Sivas, Malatya, Besni, Darende ve Divriði almýþ ancak 1401 Timur tehdidi sonucu Memlüklülere býrakýlmýþtýr Mercidabýk zaferinden sonra Yavuz Selim zamanýnda kesin olarak Osmanlý hakimiyetine girmiþtir. 27 Divriðin Ýslamlaþma ve Türkleþmesindeki iskaný ile þehrin mamur hale gelmesinde büyük rolü olan Mengüceklerdir. Mengücekler Siyasi faaliyetlerinden çok kültür, sanat ve medeniyete önem vermiþlerdir. Türk-Ýslam Kültürünün geliþmesinde önemli rol almýþlardýr. Yapýlan sanat Divriði Ulu Camii Genel Görünümü 9

10 Kapak Somuncu Baba 10 eserleri arasýnda en meþhurlarý Divriði Ulu Cami, þehrin kalesi, Daru'þ-Þifa, Medrese ile sitti Melek, Kamareddin ve Kemankeþ türbeleridir. 28 Bu yapýlan eserlerin içerisinde ise Divriði Ulu Caminin ayrý bir yeri ve önemi bulunmaktadýr. Bir sanat þahaseri olan bu camii hakkýnda biraz geniþ bilgi verelim. a) DÝVRÝÐÝ ULU CAMÝÝ: Divriði Ulu camii bu dönemdeki Anadoluda yapýlan en önemli þaheserlerden biridir. Anadoluda en ziyade dikkati çeken bir yapýttýr. 1228'de inþa olunan bu eser Süleymanþah oðlu Ahmetþah'a ait olup kitabesinde Anadolu Selçuklu Hükümdarý I. Alaâddin Keykubat'ýn ismi geçmektedir. Eserin mimarý ise Ahlatlý Hürremþahtýr. Günümüze kadar gelen Ulu Cami'ye ait 1243 tarihli bir vakfiye bulunmaktadýr. Vakfiyede caminin akarlarýndan bahsedilmiþ böylece cami ve çevresi mamur edilirken deðiþik sosyal tesisler yapýlmýþtýr. Caminin çevresinde medrese, Darüþ'-Þifa ve türbeler vardýr ki Mengüceklere ait pek çok mezar buradadýr. 29 Caminin etrafýna yapýlan bu sosyal tesislerle Müslüman ve gayri müslim halkýn ihtiyaçlarý karþýlanmýþ bu matutla bölgenin Ýslamlaþmasý tamamlanmýþtýr. Güzel bir kireç taþý ile inþa edilmiþ olan caminin güney tarafýnda Turan Melik Darü'þ-Þifa'sý bulunmaktadýr. Ulu Cami birkaç defa tamir görmüþ yýkýlan kemerler yerine künbedler yapýlmýþ, istinad duvarlarý çekilmiþ böylece günümüze kadar gelmiþtir. 30 Caminin ana giriþi kuzey cephesinin orta kýsmýndaki taç kapýdýr. Bütün yüzü oyma, yüksek ve alçak kabartma teknikleri ile yapýlmýþtýr. Yüksek kabartma tekniði ile yapýlan ve ýþýk-gölge etkisiyle birbiri içine girmiþ desenler taç kapýya müthiþ bir güzellik vermiþtir. Camiye açýlan ikinci taç kapý doðudadýr. Bu Divriði Ulu Camii Kapýsý Taþ iþlemelerinden detaylar kapýdan doðrucu hünkar mahfiline geçilir. Batý cephesindeki taç kapý üçüncü giriþtir. Burada da diðer kapýlar gibi mükemmel süslemeler bulunmaktadýr. Mihrabýn solunda bulunan hünkar mahfili ahþaptýr. Günümüze yalnýz ahþap dikme kiriþleri gelebilmiþtir. Mihrabýn sað yanýnda bulunan minberde maun aðacýndan yapýlma zengin desen iþlemeleriyle devrin ahþap iþçiliðinin en güzel örneklerindendir. 31 Divriði Ulu Cami Türk- Ýslam Sanatýnýn en þayaný dikkat eserlerinden biridir. Evliya Çelebi, harikulade zarif bir þekilde yapýlmýþ, asýrlarca ziyaretçileri hayran býrakmýþ bu þaheser hakkýnda þöyle der; "Ne Ayasluk (Selçuk)taki Sultan Yakup (Ýsa Bey), ne Bursa'daki Ulu Cami, ne Sinop'taki Minberi Munakkaþ, ne Atina'daki Ebu'l-Feth (Fatih) Cami, ne Budun Serhaddindeki Estergon Kalesi Cami buna hemta (benzer, deng, taydaþ) olamazlar. Elhasýl methine diller kasýrdýr. (anlatmaya gücü yetmez)" 32 diye mukayese yaparken Divriði Ulu Cami'nin muhteþemliði, mükemmelliði, zarifliði ve Türk-Ýslam Sanatýnýn ulvî, mümtaz eserlerinden birisi olduðunu ve diðer eserlerle kýyasýnýn da mümkün olmadýðýný bu þaheserin kendine has güzelliklerle dolu olduðunu yazmaktadýr. Bu eserin mükemmelliði ve muhteþemliði bölgenin Ýslamlaþmasýný yapýp tamamlayan sultanlarýn, beylerin, mürþidlerin, derviþlerin ve gazilerinde mükemmelliðini tüm dünyaya ispatlamaktýr. c) DARENDE DÝVRÝÐÝ BAÐLANTISI Yýldýrým Bayezit 'da Darende, Divriði, Besni, Sivas ve Malatya'yý almýþ Timur Tehdidi üzerine bu topraklar Memlüklülere býrakýlmýþtýr. 33 Yavuz Selim'in 1516 Mercidabýk Seferinden önce Darende tam olarak Osmanlý hakimiyetine girmiþ 34 Divriði ise Yavuz Selim'in 1516 Mercidabýk Zaferinden sonra tam olarak Osmanlý hakimiyetine girmiþtir. 35 Bu tarihi geliþmelerden de anlaþýldýðý üzere Darende ve Divriði'nin siyasi kaderleri ayný olmuþ, bir coðrafi bölge (Darende) hangi devletin denetimine girdiyse diðer coðrafi bölge (Divriði) ayný devletin hakimiyetine girmiþtir. Bu ise bize fetih, yapý, özellik, jeopolitik ve stratejik olarak ayný konumda olduklarýný gösterirken sanki iki il tarih ve kader birliði yapmýþtýr. XVI. yüzyýlda Osmanlý devletinin fetihleri sonrasýnda Divriði sancaðýnýn Divriði ve Darende adlý iki kazasý ve oniki nahiyesi bulunmaktadýr. 36 Bu ise bize Darende ve Divriðin siyasi açýdan ayný coðrafi sahayý eþdeðer þekilde paylaþtýklarýný ispatlamaktadýr. Þimdide arþiv belgeleri ýþýðýnda Darende ile Divriði

11 Somuncu Baba Kapak baðlantýsý nasýldýr? Bunu izaha çalýþalým. Darende ile alakalý Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Tapu Tahrir Defteri 156 nolu Defterde Þeyh Abdurrahmani Erzincani'nin kabri ile ilgili þu kayýtlar vardýr. Abdurrahmani Erzincani'nin Darende'de bulunan mezarý ile ilgili vakfýn dökümünü yazmakta, Ovacýk nahiyesine baðlý Uluviran Köyü ile Kýzýlkoyu Mezrasýnýn buraya ait vakýf olduðu belirtilmekte, bu vakfýn Þeyhin oðlu Muhammed tarafýndan yapýldýðý ifade edilmekte, vakfýn geçirliliðini ise Yavuz Selim Han'ýn tasdik ettiðini yazmakta, üstelik memleketin ileri gelenlerinin þahitlikleriyle deftere kaydolduðu belirtilmektedir. Ayný þekilde yukarýdaki tabirler 1530 tarihinde Kanunî Sultan Süleyman Devrinde de deftere kaydedilmiþtir. Yukarýda vermiþ olduðumuz bilgilerin aynýsýnýn 1566 tarihinde hazýrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyûd-i Kadime arþivinde bulunan 153 nolu Divriði Defterinde bulunmaktadýr. 37 Ayrýca hazýrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyûd-i Kadime arþivinde ki 153 nolu Divriði Defterinde Þeyh Abdurrahman-i Erzincani'nin Darende'de sakin olduðu ve kesin olarak Seyyidler zümresinden olduðu ibaresi bulunmaktadýr. 38 Y u k a r ý d a yazdýðýmýz arþiv belgelerinde de anlaþýldýðý üzere Abdurrahman-i Erzincani'nin Vakfýna ait hükümlerin aynýsý hem Darende Defterinde hem de Divriði Defterinde bulunmaktadýr. Bu ise Darende ve Divriði illerinin siyasi, coðrafi ve sosyal olarak iç içe, birlikte olduðunu bize gösterir. Üstelik Darende'de sakin olan Þeyh Abdurrahmani Erzincani ile ilgili belgelerin ve bilgilerin Tapu Kadastro Kuyûd-i Kadime arþivindeki 153 nolu Divriði Defterinde bulunmasý Darende ile Divriði'nin birbirlerini tamamlar özellikte olduðunu bir þehirle ilgili bilgilerin diðer þehir defterinde bulunduðunu bu ise Divriði ile Darende'nin bir bütünlük arzettiðini ispatlar. Bu açýdan da Darende ile Divriði siyasi, sosyal, stratejik, jeopolitik, coðrafi açýdan da tarihden günümüze kader birliði yapmýþ iki ilimizdir. Nasýl ki Darende'nin iskanýnda, Ýslamlaþmasýnda ve Türkleþmesinde kolanizatör Türk Derviþleri ve mürþidlleri görev, rol almýþlarsa ayný ve özellik ve yapý Divriði içinde geçerlidir. Yani bu iki þehir maddi ve manevi açýdan ayný deðerleri paylaþmýþlar ayný özelliðe sahip olmuþlardýr. D E V A M E D E C E K DÝPNOTLAR (1) Osman Turan Türkler Anadoluda, Ýstanbul Sayfa:50 51 (2) Doðan Kuban "Anadolu-Türk Þehri Tarihi Geliþmesi, Sosyal ve Fiziki özellikleri üzerine bazý geliþmeler, VD, C.7 ( Ankara 1968) Sayfa: (3) Ö. Lütfi Barkan, "Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolanizasyon Metodu olarak Vakýflar ve Temlikler I- Ýstila Devirlerinin Kolan,izatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler."VD, C. II, (ANKARA1942) SAYFA: (4) Barkan, a.g.e SAYFA 290 (5) H. Basri Karadeniz. "Seydiþehirin Kurucusu Seyyid Harunun Evlatlarý" BELLETEN, C.L 8, SAYFA: 23 (ANKARA 1998) SAYFA (6) Resul Kesenceli, "Darendede Medfun Büyük Zatlar, Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli Hazretleri", Somuncu Baba, sayfa:12, (Ýstanbul 1997) sayfa: (7) Ö. Lütfi Barkan, "Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolanizasyon Metodu olarak Vakýflar ve Temlikler II-Vakýflarýn Bir Ýska ve Kolanizasyon Metodu olarak kullanýlmasýnda Diðer Þekiller."VD, C.II, (ANKARA 1942) SAYFA: (8) Kuban, a.s.e., sayfa:71 (9) Osman Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi.(ÝSTANBUL 1980) SAYFA:68 (10) Barkan, "Ýstila Devirlerinde Kolanizatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler" (11) Kuban a.s.m. sayfa: 61. (12) Barkan "Ýstila Devirlerinde Kolanizatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler"s: (13) Þemseddin Sami, Kamusul-Alam, C.3 ANKARA 1996,(Týpký Basým) s:2087 (14) E. Haningman, "MALATYA"Ý.A, C7, S:233 (15) Osman Turan, Selçuklular Zamanýnda Türkiye, Ýstanbul 1974,s: (16) Osman Turan, Selçuklular Zamanýnda Türkiye s:203 (17) Ersin Gülsoy, "16. Asýrda Darende Þehri" Somuncu Baba, s:22, Ýstanbul 1999 s:32 (18) Anna Britannica, c. 6, s:610 (19) Bkz geniþ bilgi için; "Darende'de medfun büyük zatlar þeyh Ýbrahim Taceddin-i veli hazretleri" Somuncu Baba, s: 12 (20) Ahmet Akgündüz arþiv belgeleri ýþýðýnda Somuncu Baba ve nesebi alisi Ýstanbul 1995 s: (21) Yaþar Baþ "915/1549 tarihli evkaf tahrir defterine göre Darende'de bulunan resmi görevliler " Somuncu Baba, s: 10 Ýstanbul 1996, s: (22) Þemseddin Sami, a.g.e. s (23) Türkiye Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, c.9, s: 452 (24) Osman Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ýstanbul 1980, s. 55 (25) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 66 (26) Þemseddin Sami, a.g.e, s (27) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 68; Türk Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi, s. 452, 453 (28) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 69 (29) Ýslâm Ansiklopedisi (MEB), C. 3, s. 598, 599.; Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 69. (30) Ýslâm Ansiklopedisi, s (31) Ana Britannica, s. 327, 328.; Ýslam Ansiklopedisi (MEB), s (32) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 70, 71. (33) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 452 (34) Ersin Gülsoy, a.g.m, s. 32. (35) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 453 (36) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 454 (37) Akgündüz, a.g.e., s. 30. (38) Akgündüz, a.g.e., s. 33. (Geniþ bilgi için bkz. Arþiv Belgeleri Iþýðýnda Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi adlý eser.) 11

12 Edebiyat Somuncu Baba 15.YÜZYIL ÞAÝRÝ HALÝLÎ VE ORÝJÝNAL BÝR MESNEVÝ: Fürkat-nâme Yrd. Doç. Dr. Cemil GÜLSEREN* Aslen Diyarbakýrlý olan Halilî, Fatih Sultan Mehmet devri þairlerindendir yýllarýnda yaþadýðý tahmin edilmektedir. 1 Ünlü mesnevisi Fürkatnâme'de de açýkça belirttiði gibi tahsilini Acem diyarýnda tamamladýktan sonra tasavvuf yolunu seçerek bilgisini artýrmak için arkadaþýnýn ýsrarý üzerine Anadolu'ya geldiðini görürüz. Mesnevisinde Acem mülkünden Ýznik'e ve oradan da Ýstanbul'a gittiðini söylemekle yetinmiþtir. 2 'acem mülkinde idüm 'ilme meþgûl okurdum gâh fýkh ü gâh ma'kûl yirüm gâh medrese gâh cami' idi dilümde nûr-ý kudret lami' idi dün ü gün 'ilm okumak piþem idi 'amel kýlmak müdâm endîþem idi (3.a / 53-57) Ýran'dan devrin önemli bir ilim merkezi olan Ýznik'e geliþini de Halilî þöyle ifade ediyor; Der sefer kerden u residen be Ýznik benüm varýdý bir yar-ý enîsüm ol idi künc-i halvetde celîsüm anu?la bile okurdum 'ulûmý ki gâh ma'kul gâh 'ilm-i nücûmý gelüp vakt-i seherde ol vefâdâr didi tahsil olunmaz bunda iy yâr tur imdi ta sefer azmin kýlalum varalum rûma ve meþgûl olalum eger kim þehrümüzde kalavuz biz 'acep ger 'ilm zevkýn alavuz biz bize gitmekdürür gâyet münâsib husûsa olavuz yâr-ý musâhib (3.a / 64-4.a / 69) Ýznik de Bursa gibi o devrin ilmi ve edebi merkezlerinden sayýlmaktadýr. Hayatýnýn geri kalan kýsmýný, Ýstanbul'da bulunduðu bir yýl hariç, Ýznik'te kurduðu tekkenin þeyhi olarak geçirmiþ ve (890) 1485'de burada vefat etmiþtir. Devrinin Ahmed Paþa, Þeyhi, Necati gibi önde gelen bir þairi olmamakla beraber, çaðdaþlarý arasýnda þöhreti yayýlmýþ þairlerindendir. Latifi, Halili'nin sanatlý kafiye kullanmakta yetenekli bir þair olduðunu söyler. (Tezkire s.147) Ölümünden sonra tertib olunan þiir mecmualarýnda bir çok þiirine yer verilmesi þöhretinin ne kadar yaygýn olduðunu gösterir. 3 Her þair için kaçýnýlmaz olan, kendisinden öncekilerin az çok tesiri Halilî'de de görülebilmektedir. Yetiþtiði çevre bakýmýndan eserlerinde Azerî Türkçesi'nin dil özelliklerine de rastlamaktayýz. 4 Özellikle Seyyîd Nesîmî'nin tesirinde kalmýþ olduðu görülür. Buna karþýlýk o da bazý þairler üzerinde etkili olmuþtur. Azerî þairi Habibî buna örnek gösterilebilir. Belki bir tesadüf, belki de bir tesir sonucu Halilî ve Fuzûlî'de bazý ortak mýsralara rastlanmaktadýr. 5 FÜRKÂT-NÂME'NÝN ÖZELLÝKLERÝ Kýnalý-zâde Hasan Çelebi'den baþka, bütün tezkireciler bu mesnevinin adýný "Firak-nâme" diye kaydetmiþlerdir. 6 Ancak bu tamamen bir yanýlmadýr. (46.b-1221); (46.b-1223)'de; tamam it nazm-ý Fürkat-nâmeyi sen çü bî-harf eyleye ehl-i tevârih kitab ismin bulur gendüye târih mýsra ve beyitlerine dayanarak eser adýnýn "Fürkat-nâme" þeklinde zikri, bu kelimenin, ebced hesabý ile, eserin tamamlandýðý 876 (1471-2) yýlýný karþýladýðýný görmekteyiz. Konu, Þekil ve Vezin Özellikleri Halilî'nin hayatýnýn Ýznik devresini anlatan eser, yarý mistik, yarý romantik bir üsluba sahiptir. Eserin tasavvufî veya dünyevî aþkýn ifade ettiði konusunda görüþler vardýr. Ancak hikâyenin bitiþ þekli mesnevide anlatýlmak istenen aþkýn, tasavvufi bir aþk olduðunu düþündürmektedir 7 yani "mahbubçuluk"tan farklý bir aþk. Eseri görmeden hüküm verenlerin sadece bir aþk mesnevisi sanmasý hem haksýzlýk hem de yanlýþlýk olur. Görünüþte "mecazî" olan bu aþk gerçekte "vahdet-i vücûd" felsefesine dayanan ilahî bir aþktýr. Yanlýþ zan, biraz da XVI. Yüzyýl þairlerinden olup, gönül maceralarý ile tanýnmýþ olan ve sonunda bu yüz kýzartýcý hareketleri sebebiyle memleketini terke mecbur kalan Halilî-i Zer (Sarý Halilî) ile karýþtýrýlmaktan kaynaklanýyor diyebiliriz. Þeklin ve veznin verdiði monotonluðu önlemek için araya yeri geldikçe çeþitli vezinlerde 18 gazel, 10 þiir ve 3 münacaat da ilave edilen hikâye, mesnevi nazým biçimiyle ve aruzun; (mefâîlün / mefâîlün / fa'ûlün) vezniyle yazýlmýþtýr. XV. Yüzyýlýn son çeyreðine ait bu eserin Eski Anadolu Türkçesi ile Klasik Osmanlý Türkçesi'ne geçiþ devresi arasýnda bir köprü eser durumunda olacaðýný düþünebiliriz. Orijinal bir mesnevi olmasý yanýsýra eserin bir önemli özelliði de þairin baþýndan geçenleri kendi aðzýndan anlatmasý ve hikâyede baþtan aþaðý birinci þahýs kullanmasýdýr. Bu þekil divan þiirinde ilk örneklerdendir. Herþeyden önemlisi de ifadenin canlý, sade ve tabii oluþu, 12 * Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uþak Eðitim Fakültesi.

13 Somuncu Baba Edebiyat süslemeden uzak, mýsralar samimi, içten duygularla yüklü olmasýdýr. Derinlik bakýmýndan üstün bir þiir deðeri görülmemekle beraber devrin klasikliðinden sýyrýlýp "özel buluþ"a yöneliþin bir iþareti kabul edilebilir. FÜRKATNAME'NÝN NÜSHALARI 1- Ýstanbul Millet Ktp., Ali Emirî Efendi, Manzum Eserler Bölümü, nr : 912/ zilkâde'de istinsah edilen bu nüsha talikle yazýlmýþtýr. Her yapraðýn bir yüzünde 15 beyt vardýr. 46 yapraktan ibaret olan mesnevinin baþtan iki, yapraðý eksiktir. Toplam 43 beyit olan eksiklerin biri kaside, diðeri mesnevi þeklinde iki tevhidden ibaret olduðunu Günay Kut tesbit etmiþtir. 9 Baþlýklar kýrmýzý mürekkeple yazýlmýþ olup Farsça'dýr. Bu nüsha yine aradan iki sayfa kadar eksiktir, fakat sonradan bu kýsýmlar yazýlarak eklenmiþtir.(4.a-5.b) Bu eksikliklerin muhtemelen Ali Emirî Efendi tarafýndan tamamlandýðýný zannediyoruz. Kitap ufak boylu, meþin kaplý ve kenarlarýnda kýrmýzý çizgiler vardýr. Kapakta; (Gurbetnâme-yi Halilî Diyarbekri) (Fürkatnâme-yi Halilî Amidî) yazýlýdýr. 2- Ýst. Ünv. Ktp., T.Y, nr.3770 : Yazarýn adý yanlýþlýkla Celilî olarak yazýlmýþ. Bir manzume mecmuasý içinde, varaklar arasýnda 19x12 cm. ebadýnda, her sahifede 19 beyit var. Harekesiz, divanî hatla yazýlmýþ. Tamamý yok. Seçme yapýlmýþ. 3-Ank. Milli Ktp. Nüshasý (Yz.F.B.334) : 10 Eylül 1976'da Fahri Bilge varislerinden intikal. "Divan-ý Halilî" baþlýklý, 32 yaprak, 176x x88 mm. ebadýnda, 17 satýr (beyit), talik, harekesiz. Cetveller kýrmýzý, kýrmýzý pandizot cilt. Ali Emirî Nüshasý, bu nüshanýn 33. satýrýndan baþlar. Ancak bu nüsha da Ali Emirî Nüshasý'na göre hayli eksik. Nedense bu nüshadan söz eden bir kaynaða rastlayamadýk. 4- Günay Kut (Alpay)'ýn Özel Nüshasý : Bu nüsha ile ilgili bilgileri kendi makalesinden öðreniyoruz. Yýpranmýþ, ciltsiz, 20x140 mm. boyutunda 45 yapraklýk bu yazma, divanî kýrmasý ile yazýlmýþtýr. Her yaprakta 14 beyit vardýr. Eser sondan 106 beyit kadar eksiktir. Okunaklý olmadýðý da belirtilmiþ. Fürkat-nâme nin el yazmasý nüshasýndan bir sayfa 5- Ank. TDK Yazmalarý, nr.263 : Kapakta "Fürkat-nâme-Diyarbekirli Halilî" yazýlý. Tek sýra 16 satýr, 76 sahife. Ancak bu bir yazma deðil. 9 Eylül Dehri Dilçin el yazýsýyla ve imzasýyla. Muhtemelen Dehri Dilçin'in özel kitaplýðýndan veya Anadolu kitaplýklarýnda bulunan bir yazmanýn yakýn zamanda kopya edilmiþ hali. 6- Paris, Bibliotheque Nationale Nüshasý : A.F. 286 : Bu nüshanýn da baþýndan dört yaprak eksik olduðunu Günay Kut makalesinde belirtiyor. Yazý Ýran Nestaliði olup 64 yapraktýr. 7- Berlin Umumi Ktp. Nüshasý : W.Pertsch, Handschriften, Verzeichnisse der Türkischen, Königlichen Bibliothek zu Berlin, VI, s.370, nr.377 : Eserin tamamý 197 yaprak. Boyutlarý; 17x9,5 cm. Çok güzel harekeli nesih ile yazýlmýþ, her sahifede 9 satýr bulunuyor. Müstensihi Derviþ Hamza Ýbn Hakký Murat'týr. Eser Þaban ayýnda 890(1485)'de tamamlanmýþ. Bu tarih Halilî'nin de vefat ettiði tarihdir. 8-Manisa-Muradiye Ktp. nr.3201/2, 9-Ankara-DTCF Ktp.,nr FÜRKAT-NÂME'DE TASVÎR Halilî ve mesnevisi Fürkat-nâme'yi tanýtan yazýmýzýn son bölümünde þairin üslubunu, içtenliðini ve gözlemlerini yansýtmak amacýyla "Fürkat-nâme'de Tasvir" konusunu ele almayý uygun gördük. Çünkü 15. Yüzyýldaki Ýznik ve Ýstanbul þehirlerini dile getiren beyitler, oldukça ilginç. Üstelik Fürkat-nâme, tek baþýna bir "þehrengiz" deðilse de, birçok Türk þairinin yaptýðý gibi bu tanýnmýþ mesnevide de Halilî, "þehrengiz" türüne yakýn þiirlere yer vermiþtir. 15. Yüzyýlýn son çeyreðinde yazýlmýþ Fürkat-nâme'- den sýralayacaðýmýz kýsýmlar, genellikle edebiyatýmýzda XVI. Yüzyýldan itibaren görülmeye baþlanan müstakil þehrengiz türüne geçiþin daha da önceden baþladýðýnýn iþareti kabul edilebilir. 15.Yüzyýlda Ýznik ve Ýstanbul (Memleketinden ilim için ayrýlýp Ýznik'e gidiþi) Der sefer kerden u residen be Ýznik / / / Mef 'û lü / fâ 'i lâ tü / me fâ 'î lü / fâ 'i lün nice þehr ol ki râhat-gâh-i cândur kenârý sebze-zâr ü bustândur nola medh itsem ol þîrin makâmý a dâr'üs-selam ider selâmý müzeyyen her tarafta merg-zârý kýlur her merg-zârý merg-zârý 13

14 Edebiyat Somuncu Baba husûsa ol leb-i deryâsý ânu? ferah-bahþidürür rûh-ý revânu? içi toptoludur mahbûblardan melek-sîmâ peri-veþ hûblardan velîkin her birisidür cefâkâr kýlurlar yârý düþmen düþmeni yâr gönül çok sevdi ol nazik diyârý eline virdi anu? ihtiyârý adýn iznik dirler ol makâmu? sanasýn 'aynýdur dâr'üs-selâmu? dutunduk ol diyâr-ý hoþda mesken kim olur 'andelîbü? yiri gülþen hemân-dem baþladum tahsile eyyâm ne bilürdüm nolur âhir serencâm velîkin ben garib-i zâr ü giryân cefâ odýna yanmýþ sîne büryân gurûr itdikçe gurbet odý cânda bulýnurdum kenâr-ý bûsitânda gehi deryâ kenârýn seyr iderdüm ten-i tenhâ olup bî-gayr iderdüm gönül deryâsý itdikçe temevvüc varup bâzâra iderdüm teferrüc (4.a /74-5.a /87) Ýznik'te gezerken bedestende gördüðü bir güzele aþýk olmasý üzerine sýkýntýlý bir duruma düþtüðünü anlatan þair, bundan kurtulmak için Ýstanbul'a gider; Sýfat-ý râh ve residen be Ýstanbul / / Me fâ 'î lün / Me fâ 'î lün / fa 'û lün Giderdüm yola düþüp yane yane Gözümden yaþlar akup dâne dâne... eyledüm 'azm-i sefer ey þâhhûbân elvedâ uþ beni ayýrdý senden çarh-ý devrân... gitdi þehrümden Halîlî haste iy nâmihrüban dil pür-ez hun dîde pür-hem zâr-ý giryan elveda bir iki gün ki çekdüm mihnet-i râh 'inâyet irdi çün râh old(ý) kütâh leb-i deryâya irdüm ben kemîne irüp bâd-ý sabâ-veþ bir sefîne kazâya çünki vermiþdüm rýzâyý görüp deryâya yâd itdüm hüdâyý çü keþti-bân gözetdi bâd-bâný revâne oldý bu keþti revânî iki gün dahi deryâ seyrin itdüm üçünci günde Ýstanbul'a yitdüm temâþâ eyledüm ol þehr içini didüm kim rûma gelmiþ þehr-i çînî içi toptoludur bâg u gülistân leb-i deryâsý râhat-bahþ-ý cânân husûsâ ol binâ(lar) kim yapýlmýþ anu? lutfýna cân u dil kapýlmýþ kamu sokagý divârý müzehheb dükeli þehri mermerden müretteb neye baksan görürsün nakþ-ý çînî ki her fen yazmaz nakkâþ-i çînî egerçi cümle bâg u gülþen idi çü yâr anda degüldi külhan idi be-nâ-çâr anda idündüm makâmý kakýldum hecrle bir yýl temâmý dil-i miskîne gerçi cebr iderdüm yanup hicrân odýna sabr iderdüm (18.a / b / 464) DÝPNOTLAR 1-Günay KUT (ALPAY), "Fürkat-name", Türk Dili Araþtýrmalarý Yýllýðý (Belleten 1977), Ank., 1978, s Þevket BEYSANOÐLU, Diyarbakýrlý Fikir ve Sanat Adamlarý, C.II, Diyarbakýr'ý Tanýtma Derneði Neþriyatý No:6/2, Ýst., 1959, s.33'de; "Halil, 870 (M.1465)de Ýstanbul'a geçmiþ ve bir yýl kaldýktan sonra tekrar Ýstanbul'a dönmüþ. be nâçar anda idündüm makamý / kakýldum hecrle bir yýl temamý (18.b-463). 3-BEYSANOÐLU, a.g.e., s.34'de bu mecmualarý dipnotta göstermiþ; "Cam'ül-Meani (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4904, yazma) Hacý Kemal, Câmi-ün-Nezâir (yegane yazma Bayezid Umumi Ktp., nr. 5782); Edirneli Nazmi, Macma'ün-Nezâir (yegane yazma Topkapý Sarayý, Baðdat Köþkü Ktp., nr.406); Peþteli Hisâli, Metâliü'n-Nezâir (yegane yazma, Nuruosmaniye Ktp., 4252/4253); Câmiü"n-Nezâir (Ünv. Ktp., Rýza Paþa Yazmalarý, nr. 1547). 4-Fikir vermesi bakýmýndan birkaç örnek; meni, ýrag, ýssý, assý, komazam, gözetmezsen, bilürem, bilürsen, -(y)up gerundium ekinin öðrenilen geçmiþ zaman fonksiyonunda kullanýlmasý: alupdur 'aklumý mecnun idüpdür, turupdur 'ýþkuñuñ yolýnda kaim; -dukda gerundiumu: kiþi buldukda..., velikin ellerin öpdükde yaruñ; Azeri Türkçesi'nde daha sýk rastlanan bazý kelimeler: bigi, toy, yaþýl, özümi, özüñi vb. 5-BEYSANOÐLU, a.g.e., s.34'de dipnot olarak; Halili; ol benem kim kalmazam canan yolýnda câna ben can nedür kim aný kurban kýlmayam cânâna ben Fuzuli; cânýmý cânân eger isterse minnet cânýma can nedür kim aný kurban itmeyem cânânuma 6-Kýnalý-Zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü'þ-Þu'arâ, C.I, TTK Yay., Ank., 1978, s Agah Sýrrý LEVEND, Türk Edebiyatý Tarihi, C.I., 3.B., TTK Yay., Ank., 1968, s Bu nüsha üzerinde tarafýmýzdan, 1990 yýlýnda Yüksek Lisans çalýþmasý yapýlmýþtýr; Cemil GÜLSEREN, Halilî- Fürkat-Nâme, XV. Yüzyýl, Dil Özellikleri-Transkripsiyonlu Metin-Seçmeli Sözlük, Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýnönü Ünv. Sos. Bil. Enst. Malatya, KUT, a.g.e., s "lar",Günay KUT nüshasý 21.a'dan tamamlanmýþtýr. KAYNAKÇA 1-Ali Emiri, Tezkire-i Þuarâ-yý Amid, Ýst., 1328, 1, Banarlý, N.Sami, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, M.E.B., Ýst., Beysanoðlu, Þevket, Diyarbakýrlý Fikir ve San'at Adamlarý, C.II, Diyarbakýrý Tanýtma Derneði Neþriyatý, No. 6/2, Ýst., 1959, s Bursalý Mehmed Tahir, Osmanlý Müellifleri, C.II, Meral Yay., Ýst., 1972, s Dilçin, Cem, Türk Þiir Bilgisi, TDK Yay., Ank., Ergin, Muharrem, Azeri Türkçesi, Ýst. Ünv. Edb. Fak. Yay., No. 1633, Ýst., Ergin, Muharrem, Camiü'l-meâni'deki Türkçe Þiirler, TDED, III / 3-4, Gülseren, Cemil, Halilî, Fürkat-Nâme (Dil Özellikleri- Transkripsiyonlu Metin-Seçmeli Sözlük), Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýnönü Üniv. Sos. Bil. Enst., Malatya, Kýnalýzâde Hasan Çelebi, Tezkiretü'þ-Þuarâ, C.I, TTK Yay., Ank., 1978, s Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyatý Tarihi, Edebiyat Yay., Ank., 1964, s Köprülü, M.Fuad, Türk Edebiyatý Tarihi, 2. B., Ötüken Neþriyat, Ýst., 1980, s Kut (Alpay), Günay, "Fürkat-nâme", TDAY-Belleten- 1977, Ank., 1978, s Levend, Agah Sýrrý, Türk Edebiyatý Tarihi, C.I, 3.B., TTK Yay., Ank., 1968, s Levend, Agah Sýrrý, Divan Edebiyatý, Enderun Kitabevi, 4.B., Ýst., Özkan, Mustafa-Ýsen, Mustafa, "Halilî", TDV ÝA, C.XV, Ýst., 1997, s Tansel, Fevziye Abdullah, "Halîlî", ÝA, C.V, MEB., Ýst., 1977, s Türk Dili ve Edebiyatý Ansiklopedisi, "Fürkat-nâme", C.III, Dergâh Yay., Ýst., 1979, s Türk Dili ve Edebiyatý Ansiklopedisi, "Halîlî",C.IV, Dergâh Yay., Ýst., 1981, s Ocak - Þubat 2000

15 Somuncu Baba Altun Silsile Hâce Ali Râmîtenî (Hâce Âzizan K.S.) B Bütün azalarý birbirine uygun, eþsiz bir güzelliðe sahip, hacegan silsilesinin ulu çýnarlarýndan olan bu zat; 591 senesinde Buhara'ya on kilometre mesafedeki Ramitan kasabasýnda doðmuþtur. "Azizan" veya "Havace Nesâc" diyede anýlan bu merd-ü meydan; Havace Mahmud Encir Fagnevi hz.lerinin yetiþtirdiði bulunmaz bir batýn eridir. Ýlerde bütün tarikatlara irþad ve tasarrufta bulunacak meþayýh zümresinin yetiþmesine vesile olacak dört Muhammed'i yetiþtirmiþ, yüksek maneviyatý ve ûlvi þahsiyetiyle, batýn alemine damgasýný vurmuþtur. Ömürleri boyunca helal kazancý ihtiyar etmiþ olup ve maiþetin temininde de elden gelecek hiç bir þeyden çekinmemiþtir. Kutupluðu; kendinden Mevlüt SARIOÐLU Necmettin SARIOÐLU sonra gelen batýn erlerinin tamamý tarafýndan tasdik edilmiþtir. Culhacýlýkla (dokumacýlýk) meþgûl olmuþ; Þeyh Rükneddin-i Sananî, Bedreddin-i Hemedanî gibi ulularla çaðdaþ olup, sayýsýz manzum eserleri de Ýslam alemine kazandýrmýþtýr. Tarikat sahasýnda vermiþ olduðu hizmetler dille tarif edilemez. Bu hususa en büyük örnek; Harzem þehrine hicretlerinde; amale pazarýndan ýrgatlar kýralayarak onlarý sohbetleriyle yoðurmuþ, birer kemâl ehli olarak yetiþtirmiþtir. Giderek o cemaat, Harzem þehrinin yüzde seksenini istila etmiþtir. Hatta bu husustan korkan bazý þahýslar Harzem þahýna giderek, Azizani hz.lerinin nûfuzunun Þahýn nûfuzu üzerine çýkacaðýný söylemiþler ve bu duru- 15

16 Altun Silsile Somuncu Baba mun tehlikeli olacaðýný izah etmiþlerdir. Buna raðmen ezelden nasibi olan o þah: Ali Ramitani hz.lerine intisab ederek, onun müridi olmuþlardýr. Yine Bedreddin-i Hemedani hz.lerinin : - "Vezkurullahe zikran kesira" (Allah'ý çok çok zikredin) ayetinin açýk zikir mi veya gizli zikir mi olduðunu sormasý üzerine; - Müptediler için açýk, müntehiler için gizlidir. Cevabýný vermiþtir. Kerametleri saymakla bitmeyecek kadar çok olan bu zatýn bir kaç olaðanüstü halini bahsetmeden geçemeyeceðiz. Çaðdaþlarýndan Seyyid Ata samimiyet sýnýrýný aþmýþ, ulu þeyhe edep dýþý bir harekette bulunmuþtu. Çok kýsa bir zaman sonra asyadan gelen bir takým çapulcular Seyyid Ata'nýn oðlunu kaçýrmýþlar, Seyyid Ata ise bu olayýn sebebini Azizan hz.lerine yapmýþ olduðu hataya baðlamýþtýr. Hatta büyük bir ziyafet esnasýnda Azizan hz.lerinden özür dilemiþ, oðlunun esir olduðunu beyanla himmetlerini tabep etmiþtir. O anda murakabenin ve münacaatýn derin deryasýna dalan Azizan hz.leri, elini sofraya uzatarak: - Seyyid Ata'nýn oðlu gelmedikçe bu yemek bize haramdýr, buyurmuþ ve istiðrak haline geçmiþtir. Çok kýsa bir zaman sonra kapý açýlmýþ, bahsedilen esir can hýraþane bir sayhayla içeri girmiþtir. Meseleyi anlatmýþ ve bütün davetliler Hz.Þeyhin ayaklarýna kapanmýþlardýr. Baþka bir gün ise, hanelerine gelen iki aziz misafire ikram edecek bir þey bulamamýþ, bundan dolayý üzülmüþtür. Kendilerine aþýk olan bir genç ise, piþirmiþ olduðu paça yemeðini bir toprak kaba koyarak Azizan hz.lerine misafirlerine ikram etmek üzere takdim etmiþlerdir. Daha sonra kabýný almaya gelmesini gence tenbih etmiþ ve misafirleri gittikten sonra kendisine o hizmeti yapan civanmerdi beklemeye koyulmuþtur. Çok geçmeden o hizmet eri kapýyý çalmýþ ve Hz.Þeyhin huzuruna çýkmýþtýr. Yapýlan hiz metten memnuniyetini izhar ederek, o gence himmetini hangi biçimde edeceðini sormuþ, o bahtlý genç ise sizin gibi olmakisterim diyerek ilticada bulunmuþtur. Azizan hz.leri bunun çok zor bir mesele ve taþýnmasý zor bir yük olduðunu izah ettiyse de genç talebinde ýsrar etmiþ ve Hz.Þeyh onu bir nazarla maneviyetýn doruðuna çýkarmýþ, ulvi 16 hasletlerle ve eriþilmez hal ve kemâlatla tamam noktasýna getirmiþtir. Ne gariptir ki; kendinden geçen ve bir anda maneviyatýn sekrine uðrayan o yiðit, kýrk gün sonra taþýdýðý yüke dayanamayarak vefat etmiþtir. Kendileri tövbe hakkýnda; sure-i Tahrim'in 8. ayetini þöyle açýkladýlar : "Ey iman edenler! Yüce Allah'a nasuh tövbesi ile tövbe ediniz." "Bu ayet-i kerimede hem iþaret, hem de müjde vardýr. "Tövbeden dönsenizde, tövbe ediniz" demesi iþarettir. Müjde ise, "tövbenin kabulü"dür. Zira Cenab-ý Hakk kabul etmeyeceði tövbeyi emretmez. Hüccet sayýlabilecek þu nasihatlarýndan bahsetmeden geçemeyeceðiz. Buyurdular ki : "Allah-ü Teala katýnda sevgili bir kul olmanýn on þartý vardýr : 1. Temizlik : Bu husus zahiri temizlik ve batýný temizlik olmak üzere, iki þýkta incelenir. Zahiri temizlik; dýþ görünüþle alakalý yiyecek, giyecek ve kullanýlan bütün eþyalarýn temizliði hakkýndadýr. Batýni temizliði ise; kalbin hassetten, su-i zandan ve masivadan temizlenmesidir. Haram lokma yiyenin duasý nasýl kabul olmazsa, kalbini ve gönlünü sayýlan olumsuzluktan temizlemeyenlerin de ibadetleri tatsýz ve feyizsiz olur. Onlar marifetullah'a eremezler. 2. Dilin Temizliði : Bu husus, dilin münasebetsiz ve uygunsuz sözlerden temizlenmesidir. Kur'an-ý Kerim, emr-i bil maruf ve nehyi anil münker ile meþgul edilmesi halidir. 3. Mümkün olduðu kadar insanlardan uzak durmak; Bu sebeple göz, haram þeylere bakmamýþ olur. Zira kalp göze tabidir. Her harama bakýþta kalp aynasý kararýr. Nitekim hadis-i þerifte : "Yabancý kadýnlarýn yüzlerine þehvet ile bakanlarýn, gözlerine kýyamet günü erimiþ kýzgýn kurþun dökülecektir." 4. Oruç tutmak : Ýnsan oruç tutmakla nefsini kahreder ve meleklere benzer. Zira Cenab-ý Hakk : "Oruç bana aittir. Ecrini ben veririm" buyurmuþtur. Hadis-i þerifte ise: Hace Azizan Hz nin Kabir Kitabesinin Manzum Türkçesidir Bismillahirrahmanirrahim Bakilik yalnýzca Allah a mahsustur Allah ýn veli kullarýna korku ve hüzün yoktur Bu mukaddes kabir dolu nur Eþþeyh Havace Âli Ramiteni El-maðfur Kaddesallah u Meþayýh-ý Tarikat-ý Hacegândan Hazreti Þeyh Mahmud Encir Fagnevi den Ýrþadý Havace Ali Kuddise sýrrahu aldý Yediyüzyirmibir sene-i Hicri de Vefaat etti vuslatý buldu Ve iki aziz evladý ile Burada medfundur Allah ruhlarýný mukaddes kýlsýn Mekanlarý cennet olsun Amin 1999

17 Somuncu Baba Altun Silsile Alel ulâ makam buldu anýn sohbeti yümnünde Çû nân-ý himmetle ki oldu Havace Ali Râmiteni "Oruç cehennemin kalkanýdýr" buyurulmuþtur. 5. Allah-ü Teala'yý çok hatýrlamak ve anmak : En faziletli zikir tevhiddir. Ýhlaslý kimseler; "Ýlahi benim maksudum sensin" demelidir. Zira sure-i Azhab'ýn 41.ayet-i kerimesinde : "Ey iman edenler, Allah'ý çok zikrediniz" buyurulmuþtur. 6. Havatýr; yani kalbe gelen düþünceler : Ýnsanýn kalbine dört yerden düþünce gelmektedir. Bunlar rahmâni, melekâni, þeytâni, nefsânidir. Rahmâni; gafletten uyandýrýp, doðru istikamete çýkarandýr. Melekâni; ibadete, taata raðbet ettirendir. Þeytânî ise, günahý süsleyendir. Nefsânî de; dünyayý talep ettirendir. 7. Allah'ýn hükmüne rýza gösterip, ümitle korku arasýnda yaþamaktýr. 8. Salihlerle sohbeti seçmek : Çünkü salihlerin sohbeti günahlara perde çeker. 9. Allah-ü Teala'nýn ahlâkýyla ahlâklanmaktýr. 10. Helal ve temiz lokma yemektir. Ey talib! Bilmelisin ki; yarasa özrü kendi gözünde deðil, güneþte arar. Recm edilmiþ þeytan ise birinci merhalede Allah (c.c)'a yaklaþan velayet sahiplerinin peþine düþer. Ve onlara inananlarý, kurmuþ olduðu desiselerle imandan çýkarmaya gayret eder. O þeytani desiselerin baþýnda ise, müridin mürþide olan imanýný yýkmak için kurulmuþ tuzaklar gelir. Her türlü dalalete ve sapýklýða doymayan nefis ise; habis ve çirkin emellerine ulaþmak için en evvel Allah (c.c)'a giden yolu, mürþidin tasarrufunda arayan derviþler taifesini istila eder. Bilmelisin ki; Ýsa (a.s)'nýn diriltici nefesi, Musa (a.s)'nýn arzý nura boðan beyaz eli, O ulu Enbiya (s.a.v)'da mucize olarak nasýl teceli ettirdiyse; bizim gibi "esfel-i safilin"e düþmüþ, hatta günahýn Gayya çukurunda gýdasýný pisliklerden alan sefilleri, bulunduðu çukurdan "ekmel" diyarýna çýkaracak nazarý da : O Allah-ü Azimüþþan (c.c) veli kullarýnda tecelli ettirmiþtir. Mertler defterine girmek istersen, mürþidine; kendini kulaðý küpeli köleler gibi, hiç bir þeye malik olmaksýzýn teslim etmelisin. Bu yolda muînin Cenab-ý Hakk'týr. Þimdi bile, havatýr def'ine çare olarak asýrlar evvel yaþamýþ bu mübarek zatýn sohbeti gösterilmektedir. O Azizan ki; bir Muhammed'e olan imanýndan ve muhabbetinden dört Muhammed'i tevellüd ettirmiþtir. Bunlardan Hace Muhammed Külahruz'u Harzem'e, Hace Muhammed Salah'ý Belh'e ve yine Hace Muhammed Barudi'yi Harzem'e ve Hace Muhammed Baba Semmasi'yi erler diyarý Buhara'ya ikram ederek 721 senesinde mâbuduna kavuþmuþtur. Ihvan-ý kiramýn birbirine olan temiz aðýzla duasýný, o telkin etmiþtir. Hizmetin cana minnet olduðunu o söylemiþtir. Allah-ü Azimüþþan (c.c); O ve onlara hizmetten bizi alýkoymasýn. Amin 1 KAYNAKLAR: 1- Ýslam Alimleri Ansiklopedisi C: 10, S

18 Basýndan Somuncu Baba 18

19 Somuncu Baba Basýndan 19

20 Kültür Kültürümüzde Bayrak Somuncu Baba ve Tuð Ýsmail PALAKOÐLU Ýlahiyatçý-Araþtýrmacý Bayrak ve tuð bir ruhtur. Binlerce yýldan beri elde taþýnmýþ, eve asýlmýþ, mezara dikilmiþtir. Avda ve savaþta, yardýmýn timsali olup, uðurlu sayýlmýþ. O, kötülüklere karþý koruyan, bir muskadýr, týlsýmý ondadýr, koruyucu bir vasýtadýr. Atalarýn ruhlarý bizi onun içinden gözler: sözleri ise dalgalanmalarýyla uçuþan, kutlu seslerdir. Prof. Dr. Abdulkadir Ýnan'ýn dediði gibi: Tuð, kutlu ve mübarek bir kiþi gibidir. Bir insan gibi kýzar, sevinir, kýrýlýr. Baþý göklerdedir. Baþý aya ve güneþe deðer. Onun için camilerde, türbelerde hep hilal konmuþ veya güneþi temsilen, at kýllarý tutamý üzerine yuvarlak tepecik yapýlmýþtýr. Gece ve gündüz tuðun ve bayraðýn yanýnda durulup, nöbet tutulmuþtur. Böylece hem saygýlanmýþ ve hem de korunmuþtur. Büyük Türk devletlerinde tuðlar, "din - savaþ - tuð" gibi, üçlü düþünce ve inanýþ potasý içinde, erimiþ ve birleþmiþlerdir. Bu üçünü birbirinden ayýrarak, ayrý düþünebilmek mümkün deðildir. "Savaþ ilaný" tuð merasimi ile baþlýyordu. Tuða kurban sunma, savaþ andý yapýlmýþ sayýlýyordu. Tuðun baþý at kýllarý ile süslenmiþ ve büyük sýrýklar ile göndere takýlmýþtýr. Savaþ tuðlarýnýn gönder veya sýrýklarý çok uzundur. Çok uzaklardan bile görülebilirdi. Týpký þimdi Orta Asya'da evliya mezarlarýnda olduðu gibi. Türk devletlerinde tuðlar, rütbelere göre komutanlara verilir ve onlarla beraber bulunurdu. Savaþta baþ komutan, uzaktan orduyu tuðlarýn yardýmý ile, sevk ve idare edip, kontrol edebilirdi. Tuðlar pratikteki yarar ve manalarýný, bu önemli rollerinden dolayý alýyordu. Böylece din ve devlet sembolü olarak da, sancaklarýn önüne geçiyorlardý. At kültürü ile tuðlar, birbirine yakýndan baðlý idiler. Türk devletlerinde, en önemli devlet sembolü, at perçemleriyle donatýlmýþ ve süslenmiþ gönderlerdi. Askerler savaþtan önce, atlarýnýn kuyruklarýndan kestikleri perçemleri, mýzraklarýnýn ucuna asýyorlardý. Ölenlerinde bu perçemler bir sýrýða baðlanarak, Mezarlarýna dikiliyordu. Mezar tuðlarý, Türklerde çok yaygýn bir gelenek halindedir. Bu gelenek Anadolu'da görülmüþtür. Özellikle evliyalarýn ve büyük kiþilerin mezarlarýnda,mezarlara bayrak Tuð, Bayrak ve Geyik Boynuzu ve el iþareti Fotoðraf Buhara kalesi Müzesinden veya bez, bazen de at perçemi asmýþlardý. Bayrak: Divaný Lûgati't Türk'te, batrak þeklinde yazýlan bayrak kelimesi "Savaþlarda kullanýlan ve ucuna bir ipek parçasý takýlan mýzrak" tarzýnda açýklanmaktadýr ve ifadelerden bunun ferdi mücadelelerde ün kazanmýþ kahramanlara (alp, bahadýr) verilen bir alamet olduðu anlaþýlmaktadýr. Sancak eski Türklerde bayrak, mýzrak ve süngü gibi batýrýlacak, saplanacak bir silahýn adý savaþlarda bunun ucuna onu kullanan kahramanýn veya mensup olduðu kabilenin alameti konuluyordu ve Kaþgarlý Mahmut devrinde (XI. yy.) bu alâmet kýrmýzý ipek kumaþtan yapýlýyordu. Moðollar XII. - XIII. yüzyýllarda itibaren çalýþ kelimesi de bayrak, sancak ve tuðun eþ anlamlýsý kullanýlmýþtýr. Divaný Lugati't Türk ve Ýbni Mûhennâ Lugatý'nda tuð kelimesi Arapça alem, yani bayrak karþýlýðý olarak gösterilmektedir. Baþkurtlar tuð kelimesini hâlâ bizdeki bayrak manasýnda kullanmaktadýrlar. Hz. Peygamber (S.A.V.) ilk defa hicret sýrasýnda Medine'ye girerken bayrak kullandýðý bilinmektedir. Hz. Peygamber zamanýnda kullanýlan bayraklarýn beyaz, sarý, siyah, kýrmýzý vb. renklerde olduðu kaydedilmektedir. Emeviler ve Abbasiler zamanýnda çeþitli renkler ve þekillerde bayraklar kullanýlmýþtýr. Dini ayinlerde bayrak kullanýlmasý, tekke ve türbelere hususi bayraklar asýlmasý da adet olmuþtur. 1 Tuð, kelimesi Türkçe'dir. At kuyruðu baðlanmýþ, ucuna da altýn yaldýzlý top geçirilmiþ, mýzrak nev'inden alamet adýdýr. Eski Türklerde, Hint ve Çinlilerde mevcut olup, hanlýk ve beylik alametlerindendi. Tuð; ilkin Çinliler ve Türklerce mukaddes sayýlan "Yak öküzü" kuyruðundan yapýlýrken, sonradan Türklerce at kuyruðundan yapýlmaya baþlanýlmýþ ve Osmanlýlar zamanýnda böyle devam etmiþtir. 2 En eski devirlerden itibaren Türklerde muayyen gruplarýn belirli iþaretleri olduðunu görmekteyiz. Çin tarihleri Türk beylerine Çinliler tarafýndan davul ve bayrak gönderildiðini müteaddit defalar yazmaktadýrlar. Mahmut Kaþgari'de Türklerin bayraklardan bahsetmekte ise de bize anlaþýlýr malû- 20