KIRIMLI VE KAFKASYALI MUHACİRLERİN MANİSA KAZASINDA İSKÂNI ( ) *

Transkript

1 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı CBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl : 2013 Cilt :11 Sayı :3 KIRIMLI VE KAFKASYALI MUHACİRLERİN MANİSA KAZASINDA İSKÂNI ( ) * Yrd. Doç. Dr. Ferhat BERBER Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü ÖZ Osmanlı Devleti nin son yüzyılı, çöküş dönemi olarak ifade edilir. Bu dönemde, kaybedilen topraklardan Anadolu ya yoğun bir göç hareketi görülür. Manisa kazası ve çevresi de, demografik olarak bu göçlerden etkilenmiştir. Bu çalışmada, yılları arasında Manisa kazasında iskân edilen Kırım ve Kafkasya kökenli muhacirler ele alınacaktır. Öncelikle, Osmanlı Arşiv kayıtlarına göre, göçmenlere ait sayısal bilgiler ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ardından iskân süreci değişik boyutları ile incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Göç, muhacir, iskân, Osmanlı, Manisa RESETTLEMENT OF CRIMEAN AND CAUCASIAN EMIGRANTS IN THE DISTRICT OF MANİSA ( ) ABSTRACT The last century of the Ottoman Empire is expressed as a period of decline. During this period, an intensive migration to Anatolia from the lost territories is seen. Manisa district and its surroundings were demographically affected by these migrations. In this study, Crimea- and Caucasus-origin immigrants who settled in Manisa district between the years of will be discussed. Firstly, information related to the number of immigrants according to the records of the Ottoman Archives will be presented. Then various aspects of the settlement process will be examined. Keywords: Migration, immigrant, settlement, Ottoman, Manisa I. Giriş Ülkemizde, kültürel orijinleri farklı topluluklardan oluģan Ģehirlerin en büyüğü Ģüphesiz ki, Ġstanbul dur. Ardı sıra Bursa, Samsun, EskiĢehir, Edirne gibi kentler de, zaman içinde iskân edilen göçmenlerin yoğunluğu ile anılır olmuģtur. Manisa Ģehri ve civarının ise bu anlamda mevzubahis yöreler kadar zikre değer görülmediği izlenimi dikkat çekmektedir. Ancak bilinmelidir ki, Manisa da son iki asır içinde iskân edilen muhacirlerin kitlesel büyüklüğü azımsanmayacak kadar mühimdir. * Bu çalıģma, doktora tezinden uyarlanmıģtır. Bkz. Berber,

2 Celal Bayar Üniversitesi Devlet-i Aliyye olarak anılan Osmanlı Devleti, gerek üç kıtada asırlarca süren ihtiģamlı hâkimiyeti, gerekse dini yönden Ġslâm âleminin büyük kesimi için merkez kabul edilmesi sebebiyle tarihin en büyük ve güçlü birkaç devletinden biridir. 18. asrın baģlarından itibaren Avrupa topraklarından baģlayan geri çekilme vetiresi, Kırım gibi Ġslâm nüfusla meskûn bir baģka toprak parçasının da kaybedilmesiyle devam etmiģtir. Kaybedilen Osmanlı topraklarından baģka, yine Müslümanların yaģadığı coğrafyalardan, özellikle Rus baskısından kaçanların ilk sığınağı Halifenin ülkesi olmuģtur. Denilebilir ki, son iki asırda meydana gelen göç hareketleri, Türkiye nin toplumsal yapısının bugünkü halini almasında en önemli âmildir. Bu göç hareketleri sonucunda Osmanlı ülkesine sığınan Kırım ve Kafkasya kökenli muhacirlerin bir kısmının, Saruhan Sancağı ve onun merkezi Manisa kazasında iskânları için çaba sarf edildiği arģiv belgelerinden anlaģılmaktadır. Ancak sadece belgelerin söyledikleri yeterli değildir. Ġskânın ne derece uygulanabildiği ve yerleģimlerin kalıcılığı mümkün mertebe kontrol edilmelidir. Manisa ve çevresi, göçmen iskânı için elveriģli bölgelerden biridir. Saruhan havalisi Ġzmir gibi büyük bir liman kentine yakınlığı, sulak ve verimli tarımsal arazileri, iklimin elveriģliliği, ulaģım kolaylığı gibi çeģitli sâiklerle yerleģim için cazip bir coğrafyadır. Anılan göçlerle gelenlerin Ģehir ve çevresinde iskâna tabi tutulduğuna dair tespit edilebilen ilk tarih 1860 dır. 1 Bu çalıģmada yılları arasında Manisa merkez kaza ve bağlı köylerinde yerleģen göçmenlere ait veriler, ağırlıklı olarak Osmanlı arģiv vesikaları ıģığında ortaya konulacaktır. Bilhassa, 1860 tan itibaren 93 Harbi ne ( ) kadar geçen sürede, Manisa kazası ve köylerine gelen Kırım ve Kafkasyalı muhacirlerin ne kadarının iskân edilebildiği, hangi yerleģim alanlarının günümüze kadar varlığını sürdürebildiği incelemeye alınacaktır. 1 a)bu ifade, 1860 öncesi tarihlerde Manisa ya hiç göçmen yerleģmediği anlamına gelmemelidir. Mora isyanı ve Yunanistan ın istiklalini kazandığı dönemde Mora dan Müslümanların göç ettiği bilinmektedir. Bundan sonra Ģehre Mora dan muhacirlerin geldiği hususunda baģka iddialar mevcuttur (Uluçay, 1955: 3; Örenç, 2008: ). Ancak Ġpek, bu durumun iskân değil muhaceret olduğuna dikkat çekmektedir (Ġpek, 2006: 80-86). Bugün ise Ģehirde zikrolunan dönemde gelen bazı ailelerin torunlarına rastlamak mümkündür (Avukat Halit Moralıoğlu ile tarihinde yapılan görüģme). Ayrıca, Osmanlı arģivindeki bazı belgeler, 1850 lerin ortalarında Mora muhaciri bazı kimselerin Manisa da ikametine iģaret etmektedir. Ancak bütün bunlar iskânın boyutu hakkında bilgi vermekten uzak verilerdir. Belgeler için bkz. BOA. A.DVN. 109/ S. 29/ 10 Kasım 1855; DH. SAĠDd. 64/ Z. 29/ 20 Ağustos 1857 b)1860 tarihi, Manisa daki muhacir iskân çalıģmalarına dair Osmanlı arģivlerinde rastladığımız en erken tarihli belge esas alınarak belirlenmiģtir. Ancak 1860 ta Manisa ya iskân edilmek üzere gönderilen bazı muhacirler, yine Kırım veya Kafkasya göçmeni olup, bunların bazıları daha önceden ülkeye girmiģ, bölgesine uyum sağlayamamıģ ve Manisa ya gelmiģ topluluklardır (Temizkan, 2007: 288). 170

3 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı Bu dönemden sonra ise günümüze yakın yıllara kadar bölgeye yerleģen muhacirlerle, Manisa ve çevresi de artık göçmenler kenti olarak anılmaya değer bir sosyal yapıya sahip olmuģtur (Berber, 2010). II. Muhacirlere Ait Sayısal Veriler Osmanlı Devleti, süreç içerisinde muhacir meselesinde bir miktar tecrübe kazanmıģtı. Muhacirlerin iskânının bir plan dâhilinde olması için oluģturulan kurumlar, merkezi hükümetle koordinasyon içindeydi. Ayrıca Osmanlı Devleti, klasik dönemden bu yana nüfus ve vergi meselelerinde, kayıt tutma hususunda oldukça hassastı. Ancak muhacirlerin kaydının tutulması pratikte çok kolay değildi. Çünkü merkeze ya da belli baģlı limanlara yığılmıģ olan periģan vaziyetteki kitlelerin, öncelikli ihtiyaçlarının karģılanması, iskân bölgelerine dağıtımdan sonra kontrollerinin zorluğu, muhacirlerin bir yerde kalıcı olarak yerleģmeden geri dönmeleri ya da farklı bölgelere gitmeleri, durumu zorlaģtırıcı baģlıca etkenlerdir. Her ne kadar ilerleyen dönemlerde Ġstanbul da ve limanlarda günlük göçmen geliģ ve sevklerini gösteren jurnaller ve dönemlik cetveller 2 hazırlanmıģ olsa da, bu çalıģma esnasında Manisa için, dönemine ait, söz konusu jurnal veya cetvellere rastlanamamıģtır. Bu yüzden ilgili süre zarfında, belli bir bölgeye iskân edilen nüfusun tahmini zor olmaktadır. Nüfus tahminini zorlaģtıran bir diğer sebep ise kimi zaman aynı muhacir grubuna ait hane ve nüfus sayılarının farklı belgelerde değiģik Ģekillerde geçmesidir. Buna rağmen eldeki belgelerde geçen nüfus miktarları, tekrara düģmemek için diğerleri ile mukayese edilerek, tahminî rakamlar ortaya konmaya çalıģılacaktır. Aksi halde alt alta konulmak suretiyle yapılacak bir hesaplama ile mübalağa derecesinde bir yekûna ulaģılır. Kaza ölçeğinde, gelen muhacirlerin kaç kiģi olarak iskân edildiğinin tespiti konusu da, ayrı bir meseledir. Çünkü yazıģmalarda genelde sancağa gönderilen nüfustan bahsedilmektedir. Fakat sancak dâhilinde nereye iskân edilecekleri her zaman belirtilmemektedir. Belgelere göre, ilk anda iskân edildiği belirtilen muhacirlerin, ne kadarının kat i surette yerleģtiği ise, temkinli yaklaģılması gereken bir baģka mevzudur. Çünkü ileride görüleceği üzere, muhacirlerin bazıları kalıcı iskân bölgelerine yerleģtirilmiģ, hatta memnuniyetlerini gösteren hoģnûdiyetnâme lerini yerel hükümete takdim etmiģlerdir. Ancak daha sonradan bunların bir kısmının firar ettiği görülmüģtür. A) Kırım Muhacirleri 1774 öncesinde Osmanlı ya tâbi olan Kırım Hanlığı nın Müslüman ahalisinin kaderi, 1783 te Rusların bölgeyi ilhak etmesi ile birlikte değiģmiģtir. Bu tarihten itibaren bölgedeki egemenliğini kalıcı hale getirmek için çeģitli yöntemlere baģvuran Rusya, özellikle 1856 yılında Kırım SavaĢı nı müteakiben 2 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi nde, Dâhiliye Nezareti 1711 numaralı katalogda yerleri gösterilen Muhacirin Riyâseti ile ilgili dosyalardan bu jurnalleri ve cetvelleri takip etmek mümkündür. Fakat dosyalar içindeki evrak son derece düzensiz ve eksiktir. 171

4 Celal Bayar Üniversitesi bu bölgeye dönük siyasetini daha da sertleģtirmiģtir. Ruslar için, Karadeniz in kuzeyinde kalıcı bir hâkimiyet tesis etmenin çaresi olarak, Kırım ve Kafkasya da Çarlık yönetimine hiçbir konuda zorluk çıkarmayan ve Osmanlı ile dini bağları en aza indirgenmiģ, Hristiyan ağırlıklı bir nüfus yapısı oluģturmaktır. Bu amaçla baskıcı bir tutum sergilenmeye baģlanmıģ, özellikle Müslümanların mülkiyet haklarına kısıtlamalar getirilmiģ, bölgedeki idari ve demografik yapı yeniden tesis edilmeye baģlanmıģtır. Ortaya çıkan tabloda Müslümanlar için en önemli çıkıģ yolu Halifenin koruması altına girmek olmuģtur den bu yana devam eden Kırım dan göçler 19. yüzyılın ortasından itibaren hız kazanmıģtır. Bilhassa yılları arasında pek çok Kırımlı Osmanlı topraklarına göç etmiģtir. Bunların büyük bir bölümü baģta Romanya olmak üzere Balkan coğrafyasında yerleģtirilirken bir kısmı da Anadolu da iskân edilmiģlerdir (bkz. Kırımlı, 2006; Fisher, 1999; Karpat, 2003; Ġpek, 2006; Saydam, 1997). Manisa ya gelen Kırım muhacirleri ile alakalı eldeki belgeler, arasına tarihlenmiģtir. Söz konusu belgelerin bir takım problemler taģıdığı görülmektedir. ġöyle ki, mevcut belgelerde Kırımlı muhacirlere ait bilgiler kimi zaman net değildir. Bilhassa muhacirlerin yekpare olmadıkları, tek seferde gelip yine tek seferde iskân edilmedikleri, bir kısmının iskândan sonra peyderpey bölgeden ayrıldığı gibi faktörler göz önüne alındığında belgelerdeki grupların muhtelif tanımlamalarla zikredilmesi, bir karıģıklığa yol açmaktadır. Bu sebeple belgelerin muhtevası hassas bir surette tenkide tabi tutulmaya çalıģılmıģtır. Manisa ya gelen Kırım muhaciri gruplardan ilkine 3 dair eldeki en erken veri, 13 Ağustos 1860 tarihli yazıdır. Ġlgili yazıda, Ġstanbul a gelmiģ olan hane Kırım muhacirinin kıģ gelmeden önce köy ve kasabalara dağıtılarak yerleģtirilmesi gerektiği bildirilmektedir. Bunlardan 200 hane muhacirin Saruhan Sancağı nın köy ve kasabalarına da yerleģtirilmek üzere gönderileceği, birkaç güne kadar Manisa ya varması beklenen muhacirlere her türlü kolaylığın 3 Osmanlı arģivinde bulunan bazı belgeler, 1860 öncesinde Kırım bölgesinden Manisa ya toplu bir göç varmıģ gibi yanıltıcı bir algıya sebep olabilir. Ancak belgeler iyi incelendiğinde durumun farklı olduğu anlaģılmaktadır. ġöyle ki, 1845 yılında Kırım hanlarından ġahin Giray soyundan Ġskender Bey, sürgün olarak Manisa da iskân ettirilir. Zamanla Ġskender Bey ve ailesinin devlet katında bir takım yazıģmalarda adı geçmektedir. MaaĢına zam talebi, kızının Ģüpheli ölümüyle ilgili soruģturma, Ġskender Bey in ve yine aynı aileden Süleyman Bey in ölümlerinden sonra geride bıraktıkları dul ve yetimlerine, babalarının maaģını bağlama giriģimleri gibi sebeplerle kaleme alınmıģ arasında bir dizi yazıģma mevcuttur. Bu belgelerden hareketle, Manisa da Kırımlı bir ailenin mevcudiyetini söylemek mümkün olsa da 1860 dan önce, Kırım dan bir kitle göçü yapıldığını iddia etmek güçtür. BOA. Ġ.DH. 114/5752, 23 Z. 1261/23 Aralık 1845; A.MKT. NZD. 170/10 25 S. 1272/6 Kasım 1855; MVL.348/21 7 R. 1272/17 Aralık 1855; A.MKT. UM. 438/59 13 Ca. 1277/27 Kasım 1860; A.MKT. UM. 443/42 5 C.1277/19 Aralık 1860; Ġ.MVL.456/ Ca. 1278/10 Kasım 1861; A.MKT. NZD. 389/43 29 C. 1278/1 Ocak 1862; DH. MKT. 1444/ Z.1304/7 Eylül

5 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı gösterilmesi ve icap eden tedbirlerin alınması gerektiği belirtilmektedir. 4 Bu 200 hane muhacirin ne kadarının Saruhan Sancağı na gönderildiği, ne kadarının iskân edildiği ve bunlardan ne kadarının kalıcı olduğu çok net değildir. Bu durumda öncelikle gelen muhacirlerin nüfusunun tespitini yapmak icap eder. Bundan on gün sonra, 23 Ağustos 1860 tarihinde sadaretten Saruhan kaymakamlığı, Ġzmir valiliği ve Muhacirin Komisyonu na yazılan yazıda Kırım muhacirlerinden 131 hanede 598 nüfusun Saruhan Sancağı karyelerine karıģık olarak iskân olunmak üzere gönderildiği bildirilmektedir. 5 Yine aynı tarihte farklı bölgelerle 6 birlikte Saruhan kaymakamlığına gönderilen bir diğer yazıda Orkapı (Kırım) ahalisinden Mustafa Efendi takımının 141 hane 570 nüfus olarak iskân edilmek üzere gönderildiği iletilmektedir. 7 Burada Kırım muhaciri olarak iki farklı gruptan bahsedilmektedir. Söz konusu iki grubun aynı mı yoksa farklı kimseler mi olduğuna dair net bir bilgi yoktur. Kaldı ki, aynı gün yazılan ve aynı birime gönderilen iki yazı arasında hane ve nüfus sayılarındaki farklılık, belgenin aynı muhacirlerden bahsetmediği, hem hane hem de nüfus sayılarında hata olamayacağı kanaatini uyandırmaktadır. Buradan hareketle, Ģu hesaplamanın kanaati güçlendirmesi muhtemeldir: Bahsedilen ilk grupta 131 hanede 598 nüfus, hane baģına ortalama yaklaģık olarak 4,5 kiģi; ikinci grupta 141 hanede 570 nüfus, hane baģına ortalama yaklaģık olarak 4 kiģi bulunduğunu göstermektedir. Demek oluyor ki, gelen Kırım muhacirlerinde hane baģına ortalama nüfus 4 5 arasıdır. O halde 200 hane Kırım muhacirinin yaklaģık civarında bir nüfusa sahip olması gerekmektedir. Ġlk olarak gönderildiği ifade edilen 200 hanedir. Diğer yazılarda ise 272 hane ( ) 9 görülmektedir. Hane sayısındaki bu artıģ için iki ihtimal makul görünmektedir. Buna göre, bahsedilen muhacirlerden bazıları iskâna tabi olmadan önce yeni bir hane Ģeklinde kabul görmek istemiģ olabilirler. Yahut içlerinden bazı haneler de farklı sebeplerle birkaç haneye ayrılmıģ olabilir. Grup yola çıktıktan sonra hane sayısında meydana gelen artıģ, yukarıdaki ihtimaller dâhilinde gerçekleģmiģ olabilir. erkezden 200 hane olarak gönderileceği belirtilen Kırım muhacirlerinin 4 BOA. A.MKT. UM. 420/ M. 5/ 13 Ağustos BOA. A.MKT. MHM.192/82, 1277 S. 5/23 Ağustos Biga ya Akmescit ten 78 hane 310 nüfus; Ġzmid e Bahçesaray dan 44 hane 195 nüfus ve Adana ya Nogayların Kıpçak, Minkad ve Bito kabilelerinden 615 hane nüfus gönderileceği bildirilmektedir. 7 BOA. A.MKT. UM.422/46, 1277 S.5/23 Ağustos Burada genel olarak tarihi nüfus hesaplamalarında kullanılan (hane x 5) yöntemine baģvurduk. Öyle ki, Barkan dan bu yana bazı farklı yöntemler önerilse de en muteber ve kullanıģlı yöntemin bu olduğu görülmektedir (Öz, 2000: 20 21). Hane ve nüfus arasındaki iliģkiyi göçmen köy ve mahallelerine ait örnekler vererek inceleyen bir araģtırmada hane baģına nüfusun ortalama 4 ten biraz fazla kabul edildiği görülmektedir. Bkz. Göyünç, Bkz. Dipnot 6 ve 8 173

6 Celal Bayar Üniversitesi sancağa geldiklerinde 272 hane nüfus olduklarının kabul edilmesi pek abartılı bir tahmin olmasa gerektir. Bundan sonraki belgelerde ise merkezden gönderilen baģka Kırım muhacirinden bahsedilmemektedir. Ağırlıklı olarak sancak dâhilindeki iskân iģlemleri ele alınmaktadır. ġubat 1861 de Kırım muhacirlerinden bir grup, Palamut nahiyesine 10 bağlı Ballıca 11 tımarı dâhilinde 3000 dönüm arazi üzerinde iskân edildiklerini ve üretici konuma geçmeleri için gerekli iģlerin yoluna konulduğunu bildirerek durumdan memnuniyetlerini gösteren bir hoģnûdiyetnâme vermiģlerdir. 12 Belgede tam olarak ne kadar nüfusun iskân edildiği belirtilmemiģtir. Ancak hoģnûdiyetnâmede 87 hanede 173 erkeğin ismi yazılmıģ olup bunların arasında erkek çocuklar da mevcuttur. Kadın nüfusunu tam olarak bilmemekle birlikte yaklaģık 350 civarında muhacir iskân edildiği tahmin edilmektedir. Mart 1861 de Saruhan kaymakamının merkeze gönderdiği yazıya göre, ilk gönderilen 200 hanelik Kırım muhacirlerinden 26 hanelik Mustafa Efendi takımı ilk önce Marmara kazasında iskân edilmek istenmiģtir. Ancak burada iskânına baģlanılan 110 hane muhacir daha olduğu ve arazinin yeteri kadar geniģ olmadığı düģünülerek bunların Manisa ya iki saat mesafedeki saray evkafı çiftliklerinden Süleyman PaĢa Çiftliği ne 13 iskân edilmesine karar verilmiģtir. Buradan çok memnun kaldıklarını bildiren bir hoģnûdiyetnâme dahi takdim etmelerine rağmen aynı grup daha sonra birkaç kez verdikleri istidalarla Rumeli taraflarındaki akrabalarının yanına gitmek istediklerini bildirmiģlerdir. 14 Yine Kırım Orkapı muhacirleri içinden bir grubun, Varna tarafına gitmek amacıyla verdikleri istida üzerine Ġzmir valisine gönderilen telgraftan anlaģıldığı Ģekliyle, sancağa gelen 120 haneden fazla muhacirin çoğu, iskân oldukları mahallerden 10 Palamut nahiyesi ve merkezi olan Yayaköy 20. yüzyılın ortalarına kadar göçmenlerin iskân edildiği önemli yerleģim birimlerinden bir tanesidir. Bkz. Berber, Ballıca, ilgili belgede, o dönemlerde Palamut nahiyesi bünyesinde bir mevki olarak görülmektedir. Fakat Ballıca nın bir karye olduğu, bölgenin meģhur ayan ailesi Karaosmanoğullarının daha 18. yüzyıl baģlarında burada çiftliğinin bulunduğu ve azımsanmayacak miktarda nüfus ihtiva ettiği anlaģılmaktadır (Nagata, 1997: 25 ve 95). Mevzubahis yer, 1835 yılında Palamut nahiyesi dâhilinde, ikisi gayrimüslim toplam 391 erkek nüfusa sahip bir karye olarak kaydedilmiģtir (Bilgi, 1999: 266); 1842 de 2 hanede 2 nüfus gayrimüslim, 153 hanede 296 müslim, toplamda 155 hanede 298 erkek nüfusa sahip olarak kaydedilmiģtir (Bilgi 2000: 98). Ballıca nın erkek nüfusunda 7 senede yaklaģık 100 kiģilik bir düģüģ olduğu görülmektedir. Daha sonra 1891 de köyün 695 nüfusu, 235 emâkini bulunmaktadır (Bilgi, 1996: 325) ile 1891 arasında köydeki bina ve nüfus sayısında ciddi bir artıģ söz konusudur. Her ne kadar bu durum kesin delil olmasa da 1861 deki iskân için bir ipucu sayılabilir. 12 BOA. A.MKT. UM. 456/ ġ. 5/16 ġubat Çiftlik II. Mahmut vakfıdır. BOA. MADd Ancak çiftliğin mevkiinin bugünkü Manisa da nereye tekabül ettiği tespit edilememiģtir. Bu çiftlik, daha sonraki dönemlerde de muhacir iskânı için yeniden gündeme gelecektir. 14 BOA. A. MKT. UM. 463/ N. 15/ 27 Mart

7 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı firar etmiģler; geriye 21 hane 83 nüfus kalmıģtır. Bunlar da gitmeyi talep etmekte ancak fukara lıktan dolayı gidememektedirler. Merkez, bunların gitmelerine müsaade etmemiģ ve iskân mahallerinde tutulmalarını emretmiģtir. Eğer gerçekten iklim Ģartlarına uyum sağlayamıyorlar ise eyaletin diğer havadar bölgelerine nakillerinin uygun olacağı bildirilmiģtir. 15 Bahsi geçen muhacirlerin Mustafa Efendi takımı olduğuna dair bir ifade mevcut değildir. Ancak yine Mustafa Efendi ile ilgili son belge nüfusa dair sayıları değiģtirmektedir. 3 Haziran 1862 tarihli belgede 16 Mustafa Efendi takımının 112 hane 463 nüfus olarak Saruhan sancağında iskân edildiği, geldikleri tarihten itibaren bunların 127 sinin öldüğü ve Ģu an için 336 nüfus oldukları ifade edilmektedir. Bunların içinden 28 hanenin (verdikleri istidadan 104 kiģi oldukları anlaģılmaktadır) gitme konusundaki ısrarı sürmektedir. Ancak karar değiģmeyecek ve gerek görülürse eyalet içinde havadar bir yere nakledilebileceklerdir. Son tahlilde, bütün rakamlar bir tarafa bırakıldığında 112 hane 336 nüfusu esas almak gerekir. Yine bunların içinden 28 hane 104 nüfusa eyaletin baģka yerlerine nakil izni verildiği düģünüldüğünde geriye 84 hane 234 nüfus kalmaktadır. En nihayetinde bunların da bir kısmının firar ettiği yahut eyalet içinde baģka yerlere naklolduğu varsayılırsa, 50(hane) x 2,7(84 hanenin ortalaması)=135 kiģilik bir Kırım muhaciri grubun Süleyman PaĢa Çiftliği ve diğer mahallere iskân olunduğu tahmin edilebilir. Eylül 1863 te, Manisa Ģehir merkezinde ise 350 kiģilik Kırım muhaciri bir topluluk iskân edilmiģ ve bunlar için 50 hanenin inģa çalıģmalarına baģlandığı bildirilmektedir. 17 Bu dönemde Manisa nın çevresine de muhacir iskânı için çalıģmalar yapılmaktadır. Örnek olarak, 1861 Mart ında Ġstanbul da bulunan Kırım muhacirlerinden kadar hanenin Akhisar kazası dâhilinde iskân edileceği bildirilmektedir. Yine 1861 yaz aylarında Adala, Sart ve Marmara da Kırım ve Kafkasya muhacirlerinin iskânına baģlanmıģtır (Tepekaya, 2006: 466 ve 470). Burada iskân edilen muhacirler içinden 30 hanelik bir grup Kırım muhaciri, Rumeli tarafına gidip Mecidiye kazasındaki akrabalarının yanına iskânlarını talep etmektedirler. 18 Hatta bunlardan 16 kiģi bir yolunu bularak Ġstanbul a kadar gitmiģler ancak gerekli izni alamamıģladır. 19 Yukarıda görüldüğü üzere 1860 lara tarihlenen belgeler son derece karmaģık bilgiler vermektedir. Bu sebeple, belgelerde açıkça belirtilmediği için aynı muhacir gruplarını tekrar hesaplamamak ve kalıcı yerleģim sağlanmadan dönenleri diğerlerinden ayırmak amacıyla bir takım tahminler yapılmıģtır. 15 BOA. A. MKT. UM. 504/ R. 3/ 8 Ekim BOA. DH. MHC. 1/ Z. 5/ 3 Haziran BOA. Ġ. DH. 513/ Ra. 18/ 2 Eylül 1863; A. MKT. MHM. 277/ R. 1/ 15 Eylül BOA. A.MKT. NZD. 354/ Za. 18/ 28 Mayıs 1861; A. MKT. MHM. 223/ Z. 22/ 1 Temmuz BOA. A. MKT. NZD. 393/ B. 18/ 19 Ocak

8 Celal Bayar Üniversitesi Sonuç olarak döneminde (ki 1863 sonrasına dair bilgi yoktur) Saruhan Sancağı na 500 hanede nüfus civarında Kırımlı muhacir geldiği tahmin edilmektedir. Ancak bunların tamamının iskân edilmediği aģikârdır. Gelenlerin bir kısmı bölgeden ayrılmak istemiģ, firar edenler, yeri değiģtirilenler olmuģtu. Eldeki belgelerden anlaģıldığı kadarıyla bu dönemde, çalıģmanın sınırları olan Manisa kazasına iskân edilen Kırım muhacirlerine dair tahmin edilen yaklaģık nüfus verileri aģağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 1: 1860 larda Manisa ve Köylerindeki Kırım Muhacirleri İSKÂN MAHALLİ HANE NÜFUS Nefs-i Manisa (kaza merkezi) Ballıca (Palamut Nahiyesi) Süleyman PaĢa Çiftliği ve diğer mahaller Toplam B) Kafkasya Muhacirleri Kaskasya muhacirlerinin göç sebepleri Kırım dan yapılan göçlerin sebepleri ile hemen hemen aynıdır. Ancak Kafkas halklarının göç sürecinde direniģ kavramı tarihe müģahhas örnekler bırakmıģtır yılına kadar ġeyh ġamil önderliğinde Rus harekâtına karģı büyük bir mücadele veren Müridizm hareketi, bu tarihte ġamil in Ruslar tarafından ele geçirilmesinin ardından dağılmaya baģlamıģtır. Rus politikaları karģısında HristiyanlaĢmak, Rus ordusunun hizmetine girmek ve baģka yerlere nakledilmekle karģı karģıya kalmıģlardır de hızlanan göç hareketi 1864 yılında en yoğun dönemini yaģamıģtır. Bu tarihlerden itibaren Kafkasya nın çeģitli halkları Anadolu ve Rumeli deki Osmanlı topraklarına sığınmaya baģlamıģlardır. 20 Osmanlı arģiv belgelerinde Manisa ya gelen Kırım muhacirleri için genellikle Orkapı, Bahçesaray gibi yer isimleri eģliğinde tanımlamalar yapılmıģ, bazen Kırım Nogay ı ifadesi kullanılmıģ ancak Tatar ifadesine ilgili belgelerde hiç rastlanılmamıģtır. 21 Kafkasya muhacirleri içinse çeģitli ifadeler (Dağıstan muhaciri, Kafkas muhaciri, Abaza, Çerkes, Çeçen) kullanılmaktadır. Kafkasya nın karıģık etnik yapısı göz önüne alındığında arģiv belgelerinde zaman zaman boy ve kabile isimleri yer alsa da Çerkes ifadesi genellikle bu grupların hepsini barındıran bir tabir olarak görülmektedir. Manisa ya dair belgelerin, Kafkas topluluklarına yönelik dikkati çeken bir diğer özelliği ise, Çeçenlerin Çerkeslerden ayrı tutulduğu izlenimini vermesidir. ÇalıĢmanın bu kısmında Kafkasya muhacirleri Çeçenler ve Çerkesler Ģeklinde iki baģlıkta ele alınmakta; Çerkes sözcüğü bu çalıģmada, Çeçenler tarihleri arasında Osmanlı ülkesine yapılan Kafkasya Göçleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. (Aydemir, 1989; Karpat, 2001: Karpat, 2003; Ġpek, 2006; Fisher, 1999; Saydam, 1997; Habiçoğlu, 1993) 21 Esasen Tatar kelimesini Ruslar kullanmakta olup Kırımlılar kendilerini Kırım Türkleri olarak tanımlamaktadırlar (Karpat, 2003: 109). 176

9 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı hariç diğer bütün Kafkasya topluluklarını ifade etmektedir. Bu tasnif aynı zamanda belgelerdeki tanımlamalara da uymaktadır. 22 1) Çeçenler Kırım muhacirlerinden sonra Çeçenler de Manisa ya gelmeye baģlamıģtır. 14 Ekim 1860 tarihli yazıda, Çeçenlerden Naip Sadullah, Mürteza, Hoca Abdülkadir, Abdülkahhar ve Cuma Han Efendilerin 269 hane nüfusluk takımları, Saruhan Sancağı nın köy ve kasabalarında iskân edilmek üzere istekte bulunmuģlardır Ekim de bunların 274 hane nüfus olarak gönderildikleri 24 ve iskânlarının ne Ģekilde yapılması gerektiği bildirilmekte; 23 Aralık tarihli yazıda da 274 hane nüfusun iskân edildiği merkeze iletilmiģtir (Tepekaya, 2006: 469). Kısa zaman sonra, gelen Çeçen muhacirlerden bir kısmı geri dönmek istemiģtir. Ġzmir valisinin 22 Nisan 1861 tarihli Dâhiliye vekâletine çektiği telgraftan anlaģıldığı kadarıyla, Manisa da iskân edilmiģ Çeçen muhacirler Rusya ya dönme teģebbüsü içindedirler. Bu tarihe kadar kadın ve erkek kadar nüfus Ġzmir e gelmiģ ve halen de baģka muhacirlerin gelmeye devam ettiği ifade edilmiģtir. Ancak Rusya konsolosundan kabul edilmeyecekleri yönünde cevap alınmıģ olduğundan gitmelerine müsaade edilmeyeceği ifade edilmiģtir. Bunun üzerine içlerinden bazıları Kars ve MuĢ sancaklarında iskân olmak istediklerini, öncelikle masraflarını kendileri karģılamak suretiyle Ġstanbul a gideceklerini bildirmiģlerdir. 25 Fakat durum merkez tarafından sert bir ikazla cevaplanmıģtır. Sadaretten Ġzmir valisi Osman PaĢa ya gönderilen telgrafta Denizli ve Manisa taraflarından Ġzmir e gelip, Rusya ya geri dönme talebinde bulunan muhacirler hakkında ne yapıldığı sorulmaktadır. Ayrıca bu durum hakkında vilayetteki uygulamaların yolsuz bir Ģekilde cereyan ettiği duyumunu alan merkez, bu konuda valiyi ciddi bir Ģekilde uyararak durumun düzeltilmesi ve muhacirlerin iskânlarını istemektedir. 26 Ġki gün sonra valiye gönderilen bir diğer yazıda, merkezin meseleye bakıģı daha teferruatlı olarak izah edilmiģtir. Rusya ya dönmek üzere 150 kiģilik bir grubun dört gün önce Ġzmir den ayrıldığı, kalanların ise artık iskân edilmesi gerektiği bildirilmektedir. 27 Rusya ya gitmek için Manisa dan ayrılanlardan bir kısmının, Ġstanbul a vardıklarında gitmelerine izin verilmediği için, akrabalarından bazılarının iskân edildiği Bolu sancağı dâhilinde 25 hane 91 nüfus olarak yerleģtirilmelerine karar verilmiģtir Kafkasya toplulukları ve Çerkeslerin birbirleri ile olan bağları ve farklılıklarının genel bilgisi için bkz. Habiçoğlu, 1993: BOA. A.MKT. NZD. 327/23, 1277 Ra. 28/14 Ekim Yine yukarıda Kırım muhacirlerinde görüldüğü gibi merkezden gönderileceği söylenen muhacir grubunun gönderildikten sonra nüfusunda artıģ olduğu görülmektedir. 25 BOA. A. MKT. UM. 466/ L. 11/22 Nisan BOA. A. MKT. UM. 469/ L. 22/ 3 Mayıs BOA. A. MKT. UM. 470/ L. 24/ 5 Mayıs BOA. A. MKT. MHM. 222/ Z. 3/ 12 Haziran

10 Celal Bayar Üniversitesi Ancak uyum sorunlarına çevre dâhilinde çözüm arayan Çeçenler de vardır. Manisa da iskân edildiği halde yerlerine uyum sağlayamayan Çeçen grubu kaymakamın yanlarına verdiği memurlar eģliğinde yaptıkları incelemeler sonucunda Güzelhisar-ı Menemen e tabi Tekke köyünde boģ bir araziyi beğenip buraya yerleģmeye karar verirler. Hatta memnuniyetlerini belirten bir adet hoģnûdiyetnâme takdim ederler. Belgede yalnızca erkeklerin ismi yazılı olup 42 hanede 132 erkek nüfus oldukları görülmektedir. 29 Tahminen bu grup arası toplam nüfusa sahip olmalıdır. HoĢnûdiyetnâmede ilk baģta Sadullah Efendi ismi geçmektedir. Bu Sadullah Efendi, muhtemelen ilk gelen Çeçen grubu içinde adı geçen Naip Sadullah Efendi olmalıdır. Bunların Tekke köyünde iskâna karar vermelerinden dört gün sonra merkezden bu yönde izin çıkmıģtır. 30 Ne var ki bu gruptan da kopmalar yaģanmaya baģlamıģtır. Aynı yılın sonbaharında 42 hanelik bu grubun içinden Hoca Said ve Arslan ın baģını çektiği 32 hanelik bir grup buraların iklimiyle uyum sağlayamadıkları ve telef oldukları gerekçesi ile Uzun Yayla ve Erzurum taraflarına nakledilmek istemiģlerdir. Nakil masrafları kendilerine ait olmak üzere ve topluluğun geri kalanı için böyle bir uygulama yapılmamak kaydıyla gitmelerine izin verilmiģtir. 31 Çeçenlerin ne kadarının Manisa da iskân edildiklerini hesaplamak Kırım muhacirlerinden daha zordur. Zira bunlardan da ayrılanlar olduğu gibi gibi sancak dâhilindeki iskânlarında da yerleģim birimi isimlerine (Güzelhisar-ı Menemen hariç) rastlanmamaktadır. Yukarıda görüldüğü gibi ilk etapta iskân edildiği bildirilen 274 hane nüfustu. Bunların içinden gitmek isteyenlerle ilgili belgelerde genellikle hane bilgisi verilmemiģtir nüfustan nüfusun geri dönüģ emeliyle Ġzmir e geldiği ve halen de gelmeye devam ettiği bildirilmiģti. Bunlardan 150 kiģinin kesin olarak ayrıldığı ifade edilmiģti. En az bu kadar daha nüfusun ayrıldığı varsayılmalıdır. Bu durumda ayrılanların 300 kiģi oldukları yönünde bir tahmin yapılabilir. 91 kiģilik bir grup Bolu tarafına gönderilmiģtir. Manisa kazasına dâhil olmayan Güzelhisar-ı Menemen e iskân edilenler yaklaģık kiģidir ki, bunların da büyük çoğunluğu sonradan farklı yerlerde iskân talebinde bulunmuģtur. Sancaktan gidenlerin yaklaģık 700 nüfus oldukları söylenebilir. O halde Saruhan sancağında iskân edilebilmiģ Çeçen nüfus yine tahmini olarak kadar hane ve 600 kadar nüfustan ibaret olmalıdır. Elde kesin bilgiler olmamasına rağmen, bunların da çok az bir kısmının Manisa kazası içinde ve mümkün mertebe dağınık vaziyette iskân edilmiģ olabileceği düģünülmelidir. Bu durumda öne sürülecek iki varsayımdan bahsedilebilir: Bunlardan birisi, çok az nüfusun Manisa kazası dâhilinde dağınık bir biçimde 29 BOA. A. MKT. NZD. 350/ L. 21/ 2 Mayıs BOA. A. MKT. MHM. 217/ L. 25/ 6 Mayıs BOA. A. MKT. UM. 510/ R. 21/ 26 Ekim 1861; Ayrıca baģka belgelerde bu grup hakkında Çerkes ifadesi kullanılmıģtır. Bunun sebebi Kuzey Kafkasyalıların tamamı için Ortadoğu da bu tanımın kullanılmasıdır. (Chochiev, 2007) 178

11 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı iskân edildiği ve bunların zaman içinde izine rastlanılamayacak biçimde yerli halk ile karıģtıkları; diğeri ise kalabalık olsalar bile ilk etapta iskân edilen nüfusun daha sonradan gittiğidir. Belki sonradan aksi ispatlanabilir ancak çalıģma kapsamında yaptığımız arģiv ve alan araģtırmalarında, Manisa da bulunduğumuz yılları arasındaki diğer çalıģma ve gözlemlerimizde, Ģehir ve civarında Çeçen varlığına ya da izlerine rastlanılmamıģtır. 2) Çerkesler Sancak dâhilinde iskâna tabi tutulanlar arasında Çerkesler de mevcuttur. Ancak Çerkeslerin diğerleri gibi nüfusu 1000 kiģiyi bulan kitleler halinde merkezden gönderildiklerine dair bir bilgi mevcut değildir. Ġlk olarak, 18 Ekim 1860 da Gülistan kabilesi olarak adlandırılan bir Çerkes grubundan Hoca Hacı Musa ve Musa Efendi takımları namıyla 20 hane 97 nüfus, Saruhan Sancağı nda iskân edilmek üzere istekte bulunmuģlardır. Sadaretten Ġzmir valisine ve Saruhan kaymakamına gönderilen yazıda bunların karıģık olarak iskân edilmeleri emredilmektedir. 32 Daha önce de bahsi geçtiği üzere, Manisa da yerleģtirilen bazı muhacirler, önceden farklı yerlerde iskân edilip çeģitli sebeplerle sonradan buraya gelmiģlerdi. Mesela; Denizli de iskân edilmek üzere gönderilen Adigelerden 283 kiģilik bir grup daha sonradan Manisa da Süleyman PaĢa Çiftliği nde dönümlük bir arazide yerleģtirilmiģti (Temizkan, 2007: ). Ġskânlarına dair bir bilgiye rastlayamasak da 1868 yılında Saruhan sancağından ayrılmak isteyen yaklaģık 150 kiģilik bir Abaza topluluğunun Ġznik e gitme talebinde bulunması, böyle bir grubun da iskân edildiğini göstermektedir. Belgeden anlaģıldığı kadarıyla nakillerine izin verilmiģtir. 33 Bu dönem için, Kırım ve Çeçen muhacirlerine dair belgeler Çerkes muhacirleri ile ilgili belgelerden daha fazladır. Buna rağmen Manisa daki Çerkes yerleģimlerinin diğerlerinden farkı kalıcı olmalarıdır. Özellikle bazı muhacirlerin vefatının ardından kayda geçen bilgiler bu yöndedir. Eldeki verilerden hareketle, aģağıdaki örnekler bu ihtimali destekleyici niteliktedir. Kırım muhacirlerinin Ballıca daki iskânları sırasında arazinin tarifi yapılırken muhâcirîn-i Çerâkîse den merhume Kamertab Hatun ifadesi geçmekte ve adı geçen muhacirin bölgede toprağı olduğu anlaģılmaktadır. 34 Bir baģka belgede ise Kamertab Hatun un Çerkes muhacirlerinden ve Bizduh beylerinden Talistan(?) Bey in maiyyetinden olup Manisa sancağı Yayaköy sakinlerinden iken vefat ettiği ve terekesinin dava konusu olduğu görülmektedir. 35 Kamertab Hatun un Yayaköy de ikamet edip buraya yakın 32 BOA. A.MKT. NZD. 327/ R. 2/18 Ekim BOA. ġd. 1375/ S. 25/ 17 Haziran BOA. A. MKT. 456/ ġ. 5/ 16 ġubat BOA. A. MKT. 218/ Za. 2/ 12 Mayıs Sonradan terekenin talipleri artmıģ, kocası ve amcaoğulları arasındaki dava 1862 ye kadar sürmüģtür. Bkz. BOA. A. 179

12 Celal Bayar Üniversitesi Ballıca da arazi sahibi olması ve bu kiģinin bir beyin maiyeti olması, burada önemli miktarda Çerkes olduğuna iģaret etmektedir. Yine benzer bir örnek, Çerkes muhacirlerinden olup Manisa da ikamet eden Mehmed ReĢid Ağa nın, kardeģi Çerkes Mehmed Bey in vefatı üzerine terekesinin kardeģleri ile arasındaki taksimidir. 36 Bu belge aynı zamanda Manisa Ģehrinde de Çerkeslerin iskân edildiğini göstermektedir. Manisa da 1860 tan hemen kısa bir süre sonra muhacirler arasında miras paylaģımı davalarının mevzu bahis olması, bu muhacirlerin burada mal mülk edinmeleri, ilk dönem iskân edilen Çerkeslerden en azından bir kısmının kalıcı olduğunu göstermektedir. Hatta belki de bu iskânlar belirlediğimiz tarih olan 1860 öncesi dahi yapılmıģ olabilir. Ancak bu konuda kesin bir ifade kullanmak imkânsızdır. Manisa da yerleģmiģ Çerkesler hakkında en önemli kanıt ise bugün ve yakın geçmiģte görülen bazı köylerdir. Manisa merkez ve Saruhanlı civarında, çoğunluğu Çerkes kökenli nüfustan oluģan toplam 5 adet köy mevcuttur. Bağyolu (Çerkes Sultaniye), Gülbahçe (Çerkes Ġhsaniye, Çerkes Tevfikiye), Yeni Osmaniye (Çerkes Osmaniye, Tepeağıl), Yeni Mahmudiye (Çerkes Mahmudiye), Karayenice (Çerkes Yenice) isimleri ile maruf köyler, çevrelerinde de Çerkes köyü olarak anılmaktadırlar. Yapılan incelemeler, bu köylerden Bağyolu ve Gülbahçe nin arasında kurulmuģ olabileceğini iģaret etmektedir. Bağyolu eski adıyla Çerkes Sultaniye, büyük ihtimalle bu dönemde Çerkeslerin yerleģimi ile kurulan bir köydür. Köyde yapılan araģtırmalar, köyün arasında, daha önceden Rumeli de iskân edilen kiģilik bir Çerkes grubunun bu tarafa gelmesi ile kurulduğu kanaatini ortaya çıkarmaktadır. 37 Durumu teyit etmek için kayıtlar üzerinde bir kontrol yapmak icab eder. Buna göre, 1860 öncesi kayıtlarında rastlanılamayan (Bilgi, 1999; Bilgi, 2000) köy, 1891 de 192 nüfuslu olarak kayda geçmiģtir. 38 Bu bilgiler de hâsıl olan kanaati güçlendirici niteliktedir. Osmanlı belgelerine yansıyanların dıģında Kafkasya muhacirleri tarafından arasında kurulmuģ olması muhtemel bir diğer köy, MKT. UM. 513/ R. 29/ 3 Kasım 1861; A. MKT. UM. 544/ ġ. 29/ 1 Mart 1862; A. MKT. UM. 554/ L. 15/ 15 Nisan BOA. A. MKT. MHM. 239/ M. 22/ 20 Temmuz 1862, söz konusu kardeģlerin bir kısmı Aydın sancağında bir kısmı ise Saruhan sancağında ikamet etmektedirler de göç ederek Bulgaristan da yerleģtirilmiģ olan Çerkeslerin Abzah kolundan hanelik bir grup yaklaģık 10 yıl kadar sonra buraya gelmiģ ve toprak satın alarak iskân edilmiģtir. Halen köyün büyük kısmını, kurucuların soyundan gelen insanlar oluģturmaktadır. (1938 Bağyolu doğumlu Aydoğan Yılmaz ile 4 Temmuz 2009 günü Bağyolu köyünde yapılan görüģme.) Aydoğan Yılmaz ın oğlu ve köyün muhtarı Feridun Yılmaz da görüģmede bulunmuģ ve bazı katkıları olmuģtur e kadar Çerkes Sultaniye adıyla kayıtlı olan köy, bu tarihten sonra Bağyolu adıyla kaydedilmiģtir (Bilgi, 1996: 324). 180

13 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı Manisa merkeze bağlı Gülbahçe köyüdür. Köyün bu tarihte kurulmuģ olabileceğine dair kanaatimiz köyde yapılan araģtırma 39 sonucunda hâsıl olmuģtur. Abaza muhacirler tarafından kurulduğu rivayet edilen köy, Tanzimat dönemi kayıtlarında (Bilgi, 1999; Bilgi, 2000) yer almazken; ilk olarak Çerkes Ġhsaniye adıyla 1891 de 137 nüfus 25 emâkin olarak görülmekte (Bilgi, 1996: 331); 1908 den sonraki geliģimi de takip edilebilmektedir. 40 Bunun yanında yukarıda 1868 yılında 150 kiģilik bir Abaza topluluğunun sancaktan ayrılmalarına izin verildiğini belirtmiģtik. Gülbahçe köyünden aldığımız bilgilerle bu grubun adının geçtiği tarihin yakınlığı dikkat çekicidir. Bunların köyde yerleģenlerle alakası bilinmese de çevredeki Abaza varlığının azımsanmayacak derecede olduğu söylenebilir. Hatta belki de söz konusu topluluk bu köyde iskân edilmeden diğerlerinden kopmuģ dahi olabilir. Ayrıca belirtmesi gerekir ki, bu iki köyün kurulduğu bölge, iskâna elveriģli olup burada milattan çok daha önceki dönemlere ait yerleģim izleri bulunması (Akdeniz, 2009: 11 13) muhacirlerin yer seçimlerinde bilinçli hareket ettiklerini göstermektedir yılında bazı Dağıstanlı muhacirler iskân edilmek üzere Saruhan sancağına gönderilmiģtir. Ancak sayıları ve nitelikleri belirtilmemiģtir (Ġpek, 2006: 42). Hülasa, bu dönemde Saruhan sancağında Çerkes muhacirleri iskân edilirken, özellikle Palamut nahiyesi ve çevresinde (Yayaköy, Ballıca), Süleyman PaĢa Çiftliği ve merkez kaza dâhilindeki Çerkes Sultaniye (Bağyolu), Çerkes Tevfikiye (Gülbahçe) gibi yerlerde Çerkes varlığının kalıcı olduğu söylenebilir. Manisa kazasında; Süleyman PaĢa Çiftliği nde 283 nüfus, Bağyolu nda 192 (1891 nüfusu) nüfus, Gülbahçe de 137 (1891 nüfusu) nüfus, Ballıca ve Yayaköy civarında da en az 200 nüfus kadar Çerkes iskân edildiği tahmin edilmektedir. Kazanın merkez ve diğer kısımlarında da bir miktar Çerkes iskân edildiği ihtmaliyle 41 en az nüfus civarında bir sayıya ulaģabilir Temmuz 2009 tarihinde Gülbahçe köyünde, Prof. Dr. Nazif Akçalı (1931 Akhisar doğumlu, Ege Üniversitesi nden emekli) ile yaptığımız görüģmeden: Anne tarafından Abaza olan Akçalı nın dedesi köyün önde gelenlerindendir. Akçalı, köyün civarında kurulduğunu söylemektedir. Ayrıca köyün 200 hane olarak kurulduğunu ve Doksanüç Harbi ne her evden birer kiģi olmak üzere, 200 atlı asker gönderildiğini ve bunların geri dönmediğini belirtmektedir. (Ancak, yukarıda 1891 de 137 nüfus ve 25 emâkin olarak kaydolması, Akçalı nın verdiği sayının abartılı olduğunu göstermektedir. Harbe gönderilen 200 atlı rivayeti de, asker gönderilmiģ olsa bile sayı olarak mübalağalı olmalıdır.) Köyün isminin Tevfikiye ye dönüģmesini ise köydeki, dönemin meģhur at yetiģtiricisi Tevfik isimli bir kiģiye dayandırmaktadır. 40 Köyün adı; 1908 de Tevfikiye, 1935 te Çerkes Tevfikiye, 1970 te Gülbahçe olarak kaydedilmiģtir (Bilgi, 1996: 340). 41 Yukarıda değinilmiģti. 181

14 Celal Bayar Üniversitesi Tablo 2: 1860 larda Manisa ve Köylerindeki Çerkes Muhacirler İSKÂN MAHALLİ HANE NÜFUS Nefs-i Manisa (kaza merkezi)?? Ballıca (Palamut Nahiyesi) civarı? 200 Süleyman PaĢa Çiftliği? 283 Bağyolu Gülbahçe Toplam 45-? Bir araģtırmaya göre, Kırım SavaĢı ndan sonra Manisa ya nüfus Kafkasya muhaciri iskân edilmiģtir (Göktepe, 2007: 61). Eldeki belgelerden net bir tahmin yapmak mümkün değildir. Sancak sınırlarında 600 nüfus civarında Çeçen, Manisa kazasında nüfus kadar Çerkes olduğu yönündeki kanaatlerimize göre sadece bunlar nüfusu bulmaktadır. Çerkeslerin de sancak ölçeğindeki toplam nüfuslarının bundan fazla olacağı düģünülürse Kafkasya kökenli muhacirlerin tahminen ifadesinin abartılı olmayacağı söylenebilir. Sonuç olarak Manisa kazasında, arasında Kırım dan nüfusa yakın ve Kafkasya dan da bir o kadar olmak üzere toplamda nüfus kadar muhacirin iskân edildiği düģünülmektedir. Bugünkü Bağyolu ve Gülbahçe köyleri de bu tarihler arasında gelen Kafkasya muhacirleri tarafından kurulmuģlardır. Sancak ölçeğinde ise bu sayı elbette çok daha fazladır. III. Muhacir İskân Faaliyetleri Bu kısımda ilgili dönemde Manisa ya gelen muhacirlerin iskânı için yapılan çalıģmalar ele alınacaktır. Ġskân faaliyetleri esnasında meydana gelen olumsuzluklar, bir önceki baģlıkta muhacirlerin ne kadarının yerleģtirildiğini tespit etmedeki zorlukların açıklanmasında da yardımcı olacaktır. Öncelikli olarak muhacir iskânı meselesinde, bu dönemin öne çıkan tarafı, iģlemlerin organize bir halde devamı ve etkin bir iskân politikası uygulanarak devlete sağlayacağı faydaları artırmak gayesiyle oluģturulan Muhacirin Komisyonu 43 nun müstakil bir yapıda göreve baģlamasıdır. Böylece muhacir iskânında uygulanacak olan yeni usul ün bazı muhacirleri cezbettiği anlaģılmaktadır. 44 Bu kurumun ihdasına rağmen, muhacir iskân iģlerinin yine de kolaylaģmadığı anlaģılmaktadır. Manisa da muhacirler için öncelikli mesele bir an evvel iskân edilmeleridir. Evvela kış gelmeksizin şimdilik bazı kasaba ve karyelere tevzii 42 Diğer nüfusların bir kısmı tahmini olduğu için toplam nüfus da buna nispeten tahmini verilmiģtir. 43 Günden güne gelen muhacir sayısının artması ve iģlerin karıģması üzerine iskân bölgelerine memurlar gönderilecekti. Ġzmir bölgesi için önce Mirliva Abdi PaĢa görevlendirildi te ise bölgedeki muhacir iģleri Ġzmir valisi Kabûlî PaĢa ya bağlandı. Ayrıca iskân bölgelerine birer de tercüman görevlendiriliyordu. (Saydam, 1997: ) 44 A. MKT. NZD. 327/23 182

15 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı [dağıtım] ve taksimi [paylaģtırma] 45 ile muhacirlerin kalıcı iskânlarına kadar çeģitli zorluklardan korunması düģünülüyordu. Bunun ardından devletin mahalli idarecilerden beklentisi, iskân iģlerinin olabildiğince problemsiz halledilmesidir. Belgelerde sık sık geçen hüsn-i iskân 46 ifadesi aslında buna iģaret etmektedir. Çünkü Rus zulmünden kaçarak Osmanlı Sultanı ve Ġslam Halifesi olan padiģaha sığınmıģ olmaları ve bunlara gereken Ģartların sağlanabilmesi, devlet için bir itibar meselesidir. Sancak emrine ilk gönderilen muhacirlerin iskânı ile ilgili olarak, bunlar hakkında: saltanat-ı seniyyeye dehâlet ederek bu cihetle millet-i İslâmiyyenin misafiri bulunduklarından haklarında teshilât-ı mümkînenin icrası 47 [padiģaha sığınmakla Ġslâm milletinin misafiri olan göçmenler hakkında mümkün olan kolaylıkların gerçekleģtirilmesi] istenmektedir. Nitekim iskân sürecindeki aksamalara paralel olarak muhacirlerden bazılarının Rusya ya geri dönme giriģimleri baģladığında, bunun namus-ı saltanat-ı seniyyeye 48 zarar vereceği endiģesi hakim olmaktadır. Bu endiģe bile muhacirlerin bir kısmının geri dönüģlerine engel olamamıģtır. Devlet burada çeģitli yöntemlere baģvurmak durumunda kalmıģtır. Bunların baģında, yerinden ayrılanlara artık yardım edilmeyeceği hususu gelir. Ayrıca belirlenen bölgelerinde iskânları için zor kullanılması durumunda bu muhacirlerin mizaçları gereği karģılık vereceklerinden çekinilmektedir. Ancak esas sorunun kaynağı olarak bu toplulukları idare eden kabile baģları görülmekte; meselenin çözüm yolu olarak da her türlü problemin halledilerek kesin iskânlarının sağlanması olacağı fikri ağırlık kazanmaktadır. 49 Kimi zaman da istediklerini alamayan muhacirler geri dönmeyi bir tehdit unsuru olarak devlete karģı kullanmaktaydılar. Nogaylar, de gelen Kırım Tatarlarının ulemasına maaģ bağlandığı, ileri gelenlerine niģan verildiği ancak kendilerine böyle bir uygulama yapılmadığı için dönmeye karar verdiklerini bildirmiģtir. Bu tehdit etkili olmalı ki, devlet tarafından Nogaylar için de maaģ tahsisatı ve niģan tevzii gerçekleģmiģtir (Saydam, 1997: 136). Gerçekten de Kırım ve Kazan muhacirlerinin Osmanlı nın gözünde farklı bir konumda olduğu görülmektedir. Bilhassa Kırım soyluları çoğunlukla Ġstanbul çevresi veya Trakya ile Batı Anadolu nun ĢehirleĢmiĢ alanlarında yahut önemli çiftliklerde iskân edilmekte ve itibarlı bir biçimde konumlandırılmaktadırlar. Bazı yerlerde bu gibi muhacirlere kaza müdürlüğü veya benzeri idari görevler verilmektedir. Devlet bu tutumuyla muhacir gruplarının kontrolünde daha etkili olmayı tasarlamaktadır (Cuthell, 2005: A. MKT. UM. 420/23 46 A. MKT. UM. 420/23; A. MKT. UM 422/46; A. MKT. NZD. 327/23; A. MKT. MHM. 205/71; A. MKT. MHM. 211/6 47 A. MKT. UM. 420/23 48 A. MKT. UM. 469/61; A. MKT. UM. 470/16; A. MKT. UM. 466/95 49 A. MKT. UM. 470/16 183

16 Celal Bayar Üniversitesi 133). 50 Görüldüğü üzere, Manisa da da Kırım muhacirlerine Ģehir merkezinde iskân imkânı tanınmakta olması buna örnek teģkil edebilecek niteliktedir. Ġskân sürecindeki sorunların temel sebeplerinden birisi de, devletin kendince haklı tutumu ile muhacirlerin geleneksel kabile yaģantılarının tezat teģkil etmesidir. Memleketlerindeki gibi burada da kabileler halinde yaģamaları istenmemekte, mahalli idarelere muhteliten 51 [karma Ģekilde/karıĢık olarak] iskânları emredilmektedir. Ancak muhacirlerin alıģtıkları yaģam tarzından kolay vazgeçmemesi de tabii bir tavırdır. Burada devletin temel endiģesi asayiģin bozulmasıdır. Kanaatimizce bunda, güç odaklarının oluģmaması ve mizaçlarındaki huşûnet [haģinlik/saldırganlık]in meskûn ve müstahsil [üretici] durumuna gelmeleriyle kaybolacağının düģünülmesi de etkili olmuģtur. Kafkas muhacirleri için bu konuda ısrar eden devlet, Kırım dan gelen muhacirler için aynı yöntemi (en azından Manisa örneğinde) uygulamamıģtır. 350 kiģilik Kırım muhacirlerine üstelik Manisa Ģehir merkezinde (Menzilhane civarı) 50 bâb [kapı] hane inģa etme giriģimi, bunların toplu halde iskânlarında bir sakınca görülmediğini ortaya koymaktadır. 52 Yukarıda bahsedildiği üzere bunda Kırımlıların Osmanlı nazarındaki itibarı kadar, onların Anadolu Türkleri ile olan dil ve gelenek benzerliği ve dolayısıyla adaptasyonda pek fazla sorun yaģamamıģ (McCarthy, 1998: s. 44; Cuthell, 2005: 158) olma ihtimali de etkili olmalıdır. 53 Muhacirler yalnızca Rusya ya geri dönmek istememekte kimi zaman iskân edilmelerine rağmen ülke sınırları içinde baģka yerlerde iskânlarını talep etmekteydiler. Bu talebin gerekçesi çoğunlukla bölgeye uyum sağlayamamaları ya da yakınlarının bulunduğu sair mahallere gitme arzusu Ģeklinde ifade edilmektedir. Muhacirlerin çok zorlu Ģartlarda geldikleri ve birçoğu için bazı zorlukların halen devam ettiği kabul edilebilir. Ancak burada, çevreye uyum sağlayamamak anlamına gelen, yörenin âb u hevâsıyla imtizâc edememe [suyuna ve havasına uyum gösterememe]nin kliģe bir tabir olduğu ve altında diğer sebeplerin yattığı düģünülebilir. Çöl bölgelerine, bataklıklara yahut iklim Ģartlarının zor olduğu yerlere 54 iskân edilenler için bu haklı bir gerekçe olabilecekse de, Saruhan Sancağı gibi ılıman Akdeniz ikliminin hâkim olduğu, sulak ve mümbit bir yöre için, bunun ancak bir bahaneden ibaret olduğu iddia edilebilir. En iyimser ihtimalle önceden var olan yahut göç yollarında yakalandıkları hastalıkların geçmemesi söz konusu olabilir. Nitekim belgelerin 50 Aynı zamanda devlet, muhacirlerden farklı konularda da istifade etmektedir. Örneğin Rus ordusunda görev almıģ olanlara Osmanlı ordusunda da çeģitli rütbelerle görevler verilmektedir (Cuthell, 2005: 158; Saydam, 1997: 123). 51 A. MKT. MHM. 192/82, A. MKT. NZD. 327/78, A. MKT. UM. 470/16 52 Ġ. DH. 513/34291, A. MKT. MHM. 277/8 53 Ayrıca Kırım Türklerinin Anadolu ve Rumeli Türk kültürü ile ayrıntı sayılabilecek bazı ananevi özelliklerde bile benzerlikleri için bkz. (Uludemir, 1987) 54 Örneğin, iklime uyumsuzluk konusunda en çok Ģikâyet Suriye, Halep, Adana gibi bölgelere yerleģtirilenlerden gelmekteydi (Chochiev, 2007: 411). 184

17 Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:3, Aralık 2013 Manisa Özel Sayısı çoğunda geçtiği Ģekliye muhacirler özellikle Rumeli taraflarında iskân edilen yakınlarının olduğu yerlere gitmek istemektedirler. 55 Bir diğer ihtimal olarak ise dağlık bir bölgeden gelen muhacirlerin ova tarımına elveriģli bir bölgeyi tercih etmemeleri düģünülebilir. Yönetim bu konudaki talepleri dikkate almakta ancak her zaman talepler doğrultusunda hareket etmemektedir. Mesela; Varna tarafındaki akrabalarının yanında iskân edilmek için uyum sağlayamayarak telef oldukları gerekçesini öne süren bir kısım muhacirin nakil isteği dikkate alınmıģ ancak Varna tarafının yoğunluğu sebebiyle yeteri kadar iskân mahalli olmadığından, bunların gerek görülürse Ġzmir eyaleti dâhilinde baģka bir yere iskân olabilecekleri belirtilmiģtir. 56 Elbette bulundukları bölgenin olumsuzlukları gitme isteklerinde etkilidir. Ancak burada muhacirlerin aldıkları haberlere binaen daha iyi Ģartlara kavuģma arzusunun da payı olmalıdır. Muhacirlerin iskân için belirlenen yerlerinden ayrılmalarında önemli bir sebep de bu toplulukların kabileler arası ya da kabile içi çekiģmeler yaģamalarıdır. Daha önce bahsedildiği üzere Denizli de iskân edilmesine rağmen sonradan Manisa tarafına gelerek Süleyman PaĢa çiftliğinde iskân edilen bir Kafkas topluluğunun yer değiģtirme sebebi, diğer muhacirlerle arasındaki husumet olmuģtur. 57 Kalıcı iskânların gecikmesinde çok çeģitli sebepler olduğu gibi bazı muhacir gruplarının istismarı da söz konusuydu. Kimileri iskâna kadar verilecek olan yevmiyelerinin devam etmesi için iskâna yanaģmıyorlardı. Yevmiyeleri kesilip iskâna zorlanmaları durumunda ise devleti yine Rusya ya geri dönmekle tehdit ediyorlardı (Saydam, 1997: 132). Devlet muhacirleri iskân edildikleri topraklara bağlamak ve dolaģımı en aza indirebilmek amacıyla bir takım bağlayıcı unsurları da kullanmaktaydı. Ġskân edilen muhacirlere ev ve arazi dıģında zirai malzeme ve hayvan da verilmekteydi. Muhacirlerin bunca çabanın ardından bölgeden ayrılmaları, yapılanları boģa çıkartıp yeni külfetlere sebep olacağından, onlardan kendilerini verilen toprağa bağlayan senetler alınmaktaydı. 58 Bunun dıģında pasaportları taģra yöneticilerince ellerinden alınarak komisyona gönderiliyordu (Saydam, 1997: 99). 55 A. MKT. UM. 463/43, A. MKT. NZD. 354/13, A. MKT. MHM. 222/38, A. MKT. MHM. 223/92, A. MKT. UM. 504/65, A. MKT. UM. 510/9, A. MKT. NZD. 393/38, DH. MHC. 1/6, Ġ. ġd. 1375/2, 56 DH. MHC. 1/6 57 Bu husumetin sebebi Kafkas toplumlarındaki sınıflı yapıdır. Bunlar genellikle bey, özden, hür köylüler ve kölelerden oluģmaktadır. Osmanlı ülkesine geldikten sonra da bu yapının devam etmesini isteyenlerle diğerleri arasında problemler yaģanmaktadır. Kabile reislerinin, köleler ile aynı bölgede eģit haklara sahip olarak yaģamaya karģı çıkmaları ve tahakkümlerini devam ettirmek istemeleri bazılarının yer değiģtirmesine sebep olmaktadır (Temizkan, 2007: 286). 58 A. MKT. MHM. 211/6, A. MKT. NZD. 345/50 185