Gıda Güvenirliği İçin Tüketicinin Ödeme İstekliliğinin Ordered Probit Modeli İle İncelenmesi (Adana Kentsel Kesimde Sığır Eti Tüketimi Örneği)

Transkript

1 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ Gıda Güvenirliği İçin Tüketicinin Ödeme İstekliliğinin Ordered Probit Modeli İle İncelenmesi (Adana Kentsel Kesimde Sığır Eti Tüketimi Örneği) Seval MUTLU' smullu28(a!hotmail com Oğuz YURDAKUL1 yurda kultfbcu cdu İr özet 1Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Adana Avrupa Birliği yasalarına uyum sürecinde olan ülkemizde gıda ile ilgili olan uyum çalışmalannda temel hedeflerden biri, Türkiye de var olan gıda güvenirliği sistemini geliştirmektir. Ülkemizde özellikle et ve et ürünlerinde mevcut üretimin bir bolümü gıda standartlarının çok altında gerçekleşmektedir. Avrupa Birliği ne uyum sürecinde işletmelerde gıda kalite sistemlerinin kurulması.gerekliliği gıda sanayiine önemli miktarda üretim maliyetlerini de beraberinde getirmektedir Bu durum ise tüketicilere daha yüksek fiyat olarak yansımaktadır. Bu çalışmanın amacı, uglılc açısından güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliğine neden olan etkenleri ve bu etkenlerin göreceli önemleri belirlemektir Araştırma kapsamında 400 hane ile yüz yüze görüşme yöntemiyle anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Araştırmada tüketicilerin bir kısmı güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için mevcut piyasa fiyatından daha fazla ödemeye istekli olmadıklarım belirtmişlerdir Bu nedenle, tüketicinin ödeme istekliliğinin analizi için sınırlı bağımlı değişkenli modellerden biri olan Ordered Probit modeli kullanılmıştır Oluşturulan modelde bağımlı değişken, güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliği olasılığıdır. Bu değişkeni ölçmek için bağımlı değerlendirme (Contingent Valuation, yaklaşımı kullanılmıştır. Analiz sonucunda, sığır eti için ödeme istekliliğinde belirleyici değişkenlerin; medyanın etkisi, gelir düzeyi, hanedeki birey sayısı, görüşülen kişinin ev hanımı olması, eti satın aldığı yer, tüketim sıklığı, eğirim düzey ve yaş olduğu tespit edilmiştir. Sertifikalandırılmış sığır eti için mevcut fiyatından %20 daha yüksek bir fiyat, tüketicilerin ödeme istekliliği olasılığının en yüksek olduğu düzey olarak bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Tüketici Davranışları, Gıda Güvenirliği, Ordered Probit, Sığır Eti, Ödeme İstekliliği Consumer s VVillingness to Pay for Food Safety by Ordered Probit Model (A Case of Beef Consumption in Urban Area of Adana) Abstract One of main targets in the process of adaptation to EU s laws is to develop food safety system in Turkey. A part of available produetion is becoming under deficit conditions for human health, especially red meat and red meat produets On the other hand, requirement of eslablishing food quality system to food firms in the process of adaptation (o EU accompany high produetion costs to the firms. This situation refleets to consumer as high prices. The main aim of ıhis study is to detenmine consumers vvillingness to pay for certifıcated meat and meat produets, and specify the factors thaı effect consumers' willingness to pay. The dala vvas collected through a face-to-face irıtervievv with 400 households, living in urban areas of Adana province. İn the result of study, numerous respondents indicated that they would not pay aprice premium for beef. Thus, an ordered probit model, one of limited dependent variable model, is estimated to analvzc consumer s vvillingness to pay. The ordered model involves a qualitative dependent variable, refleets probability of consumer s vvillingness to pay a price premium for guaranteed beef in respect to human health. Contingent valuation approach is utilized to rccover the premium amount. İn the result of analysis, signifıcant variables in the consumer's vvillingness to pay for beef is determined as media effect, income level, household size, being housevvife, purehase location, consumption frequency and age. Consumers are vvilling to pay a premium of greater than 20 per cem for certifıcated beef Keyvvords: Consumer Behavior, Food Safety, Ordered Probit, Beef, VVillingness to Pay 1. G iriş Türkiye'de gıda güvenirliği sistemini geliştirmek, Avrupa Birliği ile ilgili uyum çalışmalarında temel hedeflerden bindir. Kırmızı et ve et ürünlerinde uluslararası boyutlarda karşılaşılan krizler (hayvan hastalıkları) ve ulusal boyutta ürerim sürecinde sağlık ve hijyene uygun olmayan koşullar ile ilgili medyada yer alan haberler kırmızı et ve et ürünlerinde tüketici güveninin sarsılmasına ve 632

2 TÜRKİYE Vll. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA dolayısıyla tüketim tercihlerinde değişmelere neden Avrupa Birliği ne uyum sürecinde gıda işletmelerinde gıda kalite sistemlerinin kurulması yada iyileştirilmesi gerekliliği gıda sanayiinde üretim maliyetlerinin artışına neden olmaktadır. Üretim maliyetlerindeki bu artış» tüketicilere daha yüksek fiyat olarak yansımaktadır. Gıdaların sağlık açısından güvenilir olmasından doğrudan olarak bireysel anlamda tüketici, dolaylı olarak ta kamusal sağlık harcamalarının azalması sayesinde ülkedeki tüm insanlar fayda sağlamaktadır. Tüketici refahını belirlemek için» ödeme istekliliği (willingness to pay) kavramının kullanımı Neoklasik refah ekonomisinin temel prensiplerinden biridir. Neoklasik ekonomide ödeme istekliliği, Hicksian talep eğrisinden türetilen tüketici rantı olarak tarif edilmektedir (Gaolan ve Kucher, 1999). Bir mal veya hizmetin yarattığı fayda, bu faydayı doğrudan elde eden kişilerin dışındakileri de olumlu veya olumsuz etkileyebilmektedir. Bu da dışsallık kavramını gündeme getirmektedir. Olumsuz dışsallık, bir kişinin ekonomik faaliyetinin, bir başka kişinin refahını azaltıcı yönde etki etmesidir. Söz konusu dışsallık üretim veya tüketim ile ilgili olabilir. Burada dışsallığın kaynağı, kırmızı et ve et ürünlerinin sağlıksız koşullarda üretilmesi sonucu insan sağlığına zarar vermesidir. Bunun yanı sıra tüketicilerin, hayvanların hangi koşullarda ve nerede üretildiği, veteriner hekim kontrolü yapılıp yapılmadığı, kesimin hijyenik koşullarda gerçekleşip gerçekleşmediği gibi konularda bilgi sahibi olmaları oldukça zordur. Bu soruna bilgi asimetrisi denilmektedir. Tüketici bu bilgilere ulaşsa bile bu bilgileri yorumlaması ve doğru seçimi yapabilmesi oldukça zordur (Akgüngör ve ark., 1999). Bu çalışmanın amacı, sağlık açısından güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliğine neden olan etkenleri ve bu etkenlerin göreceli önemleri belirlemektir. 2. Materyal ve Yöntem Araştırmada 400 hane ile yüz yüze görüşme yöntemiyle derlenen veriler kullanılmıştır. Araştırmanın örnek hacmi, Anakitle Oranlarına Dayalı Basit Tesadüfi Olasılık Ömeklemesf yöntemi ile belirlenmiştir. olmaktadır Ödeme İstekliliği Analiz Yöntemi Bu çalışmada tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliğine neden olan etkenleri ve bu etkenlerin göreceli önemleri belirlemek için sınırlı bağımlı değişkenli modellerden biri olan Ordered Probit (Sıralı Probit) modeli kullanılmıştır. Oluşturulan ekonometrik modelde bağımlı değişken, sertifikalandırılmış kırmızı et ve et ürünleri için tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliği olasılığıdır. Bu değişkeni ölçmek için, koşullu değer biçme yaklaşımı veya bağımlı değerlendirme (Contingent Valuation-CV) olarak adlandırılan yöntem kullanılmıştır. Bu yöntem, gerçek bir satın alma eyleminin olmadığı durumlarda tüketicinin yanıtının değerlendirilmesinde sıkça kullanılmaktadır. Bu yaklaşım, bireylerin belirli bir ürünü satın almak için en fazla ne kadar ödemeye hazır olduğunu belirlenmesini sağlamaktadır. Bu yaklaşımda tüketiciye bir satın alma senaryosu sunulmakta ve anketör ürünü tüketiciye anlatmaktadır. Daha sonra tüketicinin gerçek hayatta bu senaryo ile karşılaşması durumunda nasıl bir karar alacağı sorulmaktadır (Boccaletti ve Moro, 2000; Gil et al., 2000). Bu çalışmada bu amaçla tüketicilere Güvendiğiniz bir kurum tarafından kontrol edilmiş ve sağlık açısından herhangi bir problem içermemektedir ifadesi yazan sertifikalandırılmış sığır eti almak için piyasa fiyatından yüzde kaç daha fazla ödemeye razı olursunuz? şeklinde soru sorulmuş ve tüketicilerin maksimum ne kadar ödeyebileceğini öğrenebilmek için tüketiciye bazı ödeme seçenekleri sunulmuş ve bunlardan birini seçmesi istenmiştir. Bu çalışmada 9 farklı ödeme seçeneği ortaya konulmuştur. Bunlar; 0, %1, %3, %5, %7, %10, % 15, %20 ve %20 den fazla şeklindedir. Tüketicinin ödeme istekliliği değerlendirilirken, birçok tüketicinin hiçbir şey ödemeye istekli olmadığı şeklinde yanıtlara sıkça rastlanılmaktadır. Bu duruma, bağımlı değişkenin sınırlı olması problemi (censored veya limited dependent variables) denilmektedir (Angulo et al., 633

3 TÜRKİYE VII T ARFM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA- 20tft 2003) Bu çalışmada da tüketicilerin bir kısmı sertifikalandırılmış sığır eti için mevcut piyasa fiyatından daha fazla ödemeye istekli olmadıklarını belirtmişlerdir Bağımlı değişkenin sınırlı olması özelliği dikkate alınarak tüketicinin ödeme istekliliğinin modellendirilmesi için Ordered Probiı modelinin son yıllarda kullanımına literatürlerde sıklıkla (Nayga 2002;Angulo et 2000) rastlanılmaktadır. Ordered Probit modelinde bağımlı değişken kalitatifdir. Bu kalitatif bağımlı değişken, sürekli özelliğe sahip verilerin veya değişkenlerin büyüklüklerini yansıtan belirli bir düzen ve sıra içinde olduğundan kategorik yapıya sahiptir (Nayga et al., 2002) Bu tip bağımlı değişkenin varlığında en uygun ekonometrik model sıralı yanıt modeli (Ordered Response model) olarak gösterilmiştir (Maddala, 1983). Ordered Probit, sıralı yanıt modellerinden biridir. Örneğin; elimizde çeşitli alternatifleri seçebileceğimiz veriler olduğunu düşünürsek ve bu seçenekler belirli bir mantıkla sıralanmışsa ise sıralı yanıt modeli kullanabilir (Verbeek, 2000). Ordered Probit modelinde hata teriminin normal dağılımlı olduğu varsayılır. Ayrıca gizli bağımlı değişkenin sürekli bir değişken olduğu varsayılmaktadır (Pampel, 2000; Tansel ve Göngür, 2004). Ordered Probit modelinde gözlenebilir, aralıklı ve sıralı kategorilerin ardında sürekli, gözlenemeyen gizli bir değişken olduğu varsayılır. Gözlenemeyen gizli (latent) bağımlı değişken, açıklayıcı değişkenler vektörü ve hata terimi ile açıklanır (Greene, 1997). y =0x + e e ~ N [0,1] Bu denklemde, y*; gözlenemeyen bağımlı değişken, x; açıklayıcı değişkenler vektörü, f); tahmin edilecek olan parametre vektörü ve s; hata terimi olup normal dağılımlı olduğu varsayılmıştır. Y ve y* arasındaki ilişki aşağıdaki denklemlerde verilmiştir. I o eğer y* < 0. y = ı eğer 0 < y* < pl, y = 2 eğer pl < y* < i2 y =j eğer M < y* Y, y*'nin gözlenmiş olan karşılığıdır p,. model içinde () ile birlikle tahmin edilen vc y'nin alacağı değerlerin alt ve üsl sınırlarını oluşturan eşik değerlerdir Bu çalışmada tüketicilere doku/ farklı ödeme seçeneği sunulmuştur. Bu modelde, tüketicilere sunulan alternatif ödeme seçenekleri, birbirinden ayrık gözlenen bağımlı değişkenlen oluşturmaktadır. Modellerde kullanılan bağımlı al.,2003; Bocacaletti değişkendeki ve Moro, sıralı kategoriler aşağıdaki gibidir. Y=() ise ödemeye istekii değil, Y=1 ise piyasa fiyatından %\ daha yüksek, Y=2 ise piyasa fiyatından %3 daha yüksek, Y=3 ise piyasa fiyatından %5 daha yüksek, Y=4 ise piyasa fiyatından %7 daha yüksek, Y=5 ise piyasa fiyatından %I0 daha yüksek, Y=6 ise piyasa fiyatından % 15 daha yüksek. Y=7 ise piyasa fiyatından %20 daha yüksek, Y=8 ise piyasa fiyatının %20 sinden daha yüksek bir fiyat ödemeye istekli şeklindedir Ordered Probit modelinde, tüketicilerin seçeceği farklı alternatiflerin (gözlenmiş olan y değerleri) olasılığı aşağıdaki gibi ifade edilir. P(y=0) = < P (-fix ) P(y = l) = 4>U P(y= 2) = 0>ta - P (y = 3) = <t>(m, - f i ' x)-< b(p1 P (y = 4) = * ( / /, - fi x ) - p ( y = 5) = <t>(p, - fix)-<t>(ju i- f i x ) P ( y = 6) = <t>{p.-fi'x)-<t>{p, jt ) P(y= 7) = <*>(//, - fi'ı)-t> [p, t) />(.V = 8) = 1- <P{/ı, - f i x) Tüm bu olasılıkların pozitif olması için, p değerlerinin 0<pl<p2<...< ij-l olması gerekir. <D(.), kümülatif normal dağılım fonksiyonu göstermektedir (Greene, 1997). Yukarıda verilen olasılıklardan, modelin olabilirlik fonksiyonu aşağıdaki gibi oluşturulur. L = n t_0f(y = 0)n,.,P(y = T_ P(y = 8) Modeldeki olasılık denklemlerini yerine koyarsak, l = n,. a>(-a )n,.,((//, logaritmik olarak, fix)-<t>(j, M\n.[ı-o{^T-A)l İni. = -4o-<X-4>)b 4 şeklinde ifade edilir. Modelin kestirimi en yüksek olabilirlik (maximum likelihood) yöntemiyle gerçekleşir. Olasılık denkleminin açıklayıcı değişkenlere göre alınan türevleri, açıklayıcı değişkenlerin bu 634

4 T Ü R K İY E V II. T A R IM EK O N O M İSİ KO N G R ESİ ANTALYA olasılıklar üzerindeki marjinal etkilerini verir <)>(.), standart normal dağılımdır. Kukla (Tansel ve Göngür, 2004). Olasılıklar üzerinde açıklayıcı değişkenlerin etkileri, katsayı tahminleri değişkenlerde marjinal etki, kukla değişkenin 0 ve 1 aldığı durumlar için ayrı ayrı değerlerinin farkının ile aynı değildir ve açıklayıcı değişkenlerin alınması ile hesaplanır. Bir açıklayıcı değişkenin değerlerine bağlıdır. Değişkenlerin marjinal etkileri, her bir olasılık için aşağıdaki gibi hesaplanır (Greene, 1997). farklı olasılıklardaki marjinal etkilerinin toplamı sıfıra eşittir. Varsayalım ki p katsayısının işareti pozitif, P(y=0) olasılığı, marjinal etki denklemleri göz önüne alınarak negatif olması gerekir. Bu öx durumda P(y=8) yada P(y=j) olasılığının marjinal etkisi de P katsayısı ile ayni işareti almalıdır. P(y=0) T = M - P *) ~ *)\P ax ile P(y=j)'lerdeki değişimin işareti belirli iken, ikisi arasındaki olasılıklar belirli değildir. Bu nedenle bu öx *' ~ - = modellerde - / T x ) - t ( p marjinal etkiler hesaplanırken dikkatli olmak gerekmektedir (Greene, 1997). OX Çizelge 1. Sığır Eti tçin Ödeme İstekliliği Modelinde Kullanılan Değişkenler Değişkenler Değişkenlerin Tanımlan Bağımlı Değişken WTPse Sertifikalandırılmış sığır eti için bireylerin ödeme istekliliği Açıklayıcı değişkenler GG Gıdaların sağlık açısından güvenirliği konusunda tüketicilerin genel algılama düzeyi (1: Çok güvenilir, 5: Hiç güvenilir değil) GGSE Sığır eti için tüketicinin gıda güvenirliği algılama düzeyi (1: Çok güvenilir, 5: Hiç güvenilir değil) FYSE Tüketicilerin sığır eti ortalama alış fıyatları-ytl (Sürekli) KBSE Kişi başına sığır eti tüketimi- kg/ay (Sürekli) BSAY Hanedeki birey sayısı (Sürekli) Kukla Değişkenler Gelir Düzeyi* DGELIR1 Hane halkı geliri 800 YTL den az ise 1 yoksa 0 DGELIR2 Hane halkı geliri 800 YTL ile 1500 YTL arasında ise 1yoksa 0 DGELIR3 Hane halkı geliri 1500 YTL den fazla ise 1 yoksa 0 Tüketim Sıklığı* HAFTASE Sığır eti tüketim sıklığı haftada bir veya daha fazla ise 1yoksa 0 AYŞE Sığır eti tüketim sıklığı 15 günde bir veya ayda bir ise 1yoksa 0 Eğitim Düzeyi* ILKORT Görüşülen kişi ilk ve orta okul mezunu ise 1 yoksa 0 LİSE Görüşülen kişi lise mezunu ise 1yoksa 0 YOKUL Görüşülen kişi yüksekokul mezunu ise 1 yoksa 0 UNV Görüşülen kişi üniversite, master veya doktora eğitimi almış ise 1 yoksa 0 Yaş Gruplan* YAS 1824 Görüşülen kişinin 18 ile 24 yaşları arasında ise 1 yoksa 0 YAS2534 Görüşülen kişinin 25 ile 34 yaşları arasında ise 1 yoksa 0 YAS55 Görüşülen kişinin 55 yaşında ve büyük ise 1 yoksa 0 DMEDYA Medyadaki gıda güvenirliği ile ilgili haberlerin kırmızı et tüketimine etkisi var ise 1 yoksa 0 DETIKOG Tüketiciler ürünlerin etiketlerini okuyor ve etiketlerde yazılan bilgiye güveniyor ise 1 yoksa 0 DGORMES Görüşülen kişi ev hanımı ise 1 yoksa 0 DKALFY Kırmızı et ve et ürünlerini satın alırken kaliteye fiyattan daha fazla önem veriyor ise 1 yoksa 0 D KADIN Görüşülen kişinin cinsiyeti kadın ise 1 yoksa 0 DCOCUK6 Hanede 6 yaşında ve daha küçük yaşta çocuk var ise 1yoksa 0 DSUPSE Sığır etini süpermarketten veya hipermarketten satın alıyor ise 1 yoksa 0 DSIKAYET Bozuk ve hatalı gıda problemi ile karşılaştığında şikayetini bildiriyor ise 1 yoksa 0 DDENEYIM. Kırmızı et satın alırken kendini bu konuda deneyimli buluyor ise 1yoksa 0 *Bu değişkenlerde modeli tahmin ederken çoklu bağlantı (multicollinearity) problemini önlemek için birer kategori tesadüfi olarak çıkarılmıştır 635

5 TÜRKİYE VH TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA 7f * 3. Araştırma Bulgulan ve Tartışma Modelin analizine başlamadan önce ödeme istekliliği konusunda tüketici davranışlarını en iyi şekilde açıklayan ve analiz için en uygun değişkenlere karar verilmesi gerekmektedir. Tüketicilerin sertifikalandırılmış sığır eti için ödeme istekliliği konusunda hem sosyoekonomik değişkenlerin (gelir, görüşülen kişinin ev hanımı olması, yaşı ve eğitim düzeyi) hem de davranışsal değişkenlerin (medyanın etkisi, satın aldığı yer, genel olarak ve sığır eti için tüketicilerin gıda güvenirliği algılaması, tüketim sıklığı) etkisi bulunmaktadır. Sığır eti için tüketicilerin ödeme stekliliği modeli için açıklayıcı değişkenler Çizelge l de verilmiştir. Değişkenlerin önemli bir bölümü iki değerli değişken (binary) şeklindedir. Cinsiyet, satın alma sıklığı, çocuk varlığı, eğitim, iş durumu, gelir ve yaş gibi demografik ve bireysel tüketici özelliklerine model içinde yer verilmiştir. Tüketicinin ödeme istekliliği modellerine, tüketicilerin demografik özelliklerini dahil etmek yaygın bir uygulamadır (Nayga et a l 2002). Tüketim miktarı, alış fiyatı, etikete duyulan güven, tüketicilerin ürünler bazında gıda güvenirliğini algılama düzeyleri, iletişim araçlarının tüketime olan etkisi gibi değişkenler gıda güvenirliği açısından tüketici davranışlarının incelendiği modellerde kullanılmıştır (Angulo et al., 2004; Gracia ve Zeballos, 2003). Modelde kullanılan değişkenlerin tanımlayıcı istatistikleri Çizelge 2 de sunulmuştur. Tüketicilerin %16,8M güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için mevcut piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeyemeyeceğini belirtmiştir. Ödememe nedeni olarak tüketicilerin yaklaşık %84 lük bir bölümü bu ürünü tüketmediklerini ve damak tatlarına uymadığım bildirmişlerdir. Daha yüksek bir fiyat ödeyebilen tüketicilerin en fazla ödeyebileceği oranlar ise %10, %5 ve %20 üzerinde yoğunlaşmaktadır. Sığır eti için Ordered Probit modelinin istatistiksel olarak genel anlamlılığının kabul edilebilirliğini ve elde edilen denklemin açıklayıcılığını test edebilmek için Olabilirlik Oranı (Likelihood Ratio) hipotez testi uygulanmıştır. Bu hipotez testine göre; LR=-2[(Log-LikelihoodkKlMl)-(Log- LikeIihoodklsllslz)] LR=-2[(-8 I 1,853)-(-755,516)] LR=1 12,674 Kısıtlı ve kısıtsız Iog-olabilirlik (Log- Likelihood) değerleri incelendiğinde, elde edilen LR değeri, %5 düzeyinde x2(25i kritik değerine karşılık gelen 37,65 den daha büyüktür. LR hipotez testi sonucu, tahmin edilmiş olan Ordered Probit modelinin istatistiksel olarak genel anlamlılığının kabul edilebilirliğine işaret etmekte ve elde edilen denklemin açıklayıcılığını desteklemektedir. Kalitatif bağımlı değişkenli modellerde tahmin edilen katsayıları yorumlarken dikkat etmek gerekmektedir. Modelde açıklayıcı değişkende yer alan pozitif (+) bir işaret, açıklayıcı değişkendeki yüksek bir değer, bağımlı değişkenin yüksek bir değer alma olasılığını artırır anlamına gelmektedir. Benzer bir şekilde, negatif (-) bir işaret ise "açıklayıcı değişkendeki yüksek bir değer, bağımlı değişkenin büyük bir değer alma olasılığını azaltır olarak ifade edilmektedir (Boccaletti ve Moro, 2000). En yüksek olabilirlik tahmin sonuçlan Çizelge 3 de verilmiştir. Medyada gıda güvenirliği ile ilgil haberlerin kırmızı et tüketimine olan etkisi ile ilgili değişken, pozitif ve %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Gıda güvenirliği ile ilgili haberlerin kırmızı et tüketimine etkisinin var olduğunu düşünen tüketicilerin, etkisinin olmadığını düşünen tüketicilere göre sertifikalandırılmış sığır eti için daha fazla ödemeye istekli olma olasılığı daha kuvvetlidir. 636

6 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA Çizelge 2. Sığır Eti İçin ödeme İstekliliği Modelinde Kullanılan Değişkenlerin Tanımlayıcı İstatistikleri WTPse (%) Bağımlı Değişken Y=0 ödemeye istekli değil 16,8 Y = l %1 fazla ödemeye istekli 5,4 i*y=2 % 3 fazıa ödemeye istekli 9,2 Y=3 %5 fazla ödemeye istekli 17,6 Y=4 %7 fazla ödemeye istekli 5,0 Y=5 %10 fazla ödemeye istekli 22,8 Y=6" %15 fazla ödemeye istekli 5,0 Y=7" %20 fazla ödemeye istekli 15,3 Y=8 %20 den fazla ödemeye istekli 3,0 Açıklayıcı değişkenler GG (ortalama) 3,37(0,72)" GGSE (ortalama) 3,08(0,88) FYSE (ortalama-ytl) 12,76(1,82) KJBSE (ortalama-kg/ay) 0,37(0,54) BSAY (ortalama) 4,10(1,36) Gelir Düzeyi DGELIR1 30,20 (%) DGELIR2 47,80 DGEL1R3 22,00 Tüketim HAFTASE 25,80 Sıklığı (%) AYŞE 31,60 Diğer 42,60 Eğitim Düzeyi ILKORT 23,60 (%) LİSE 28,50 YOKUL 9,20 UNV 34,50 Diğer 4,20 Yaş Gruplan YAS ,10 (%) YAS ,30 YAS ,20 YAS55 6,40 DMEDYA (%) 61,90 DETIKOG (%) 68,80 DGORMES (%) 52,00 DKALFY (%) 55,90 D KADIN (%) 57,20 DCOCUK6 (%) 9,40 DSUPSE (%) 43,60 DSIKAYET (%) 90,10 DDENEYIM (%) 38,60 1Parantez içinde standart sapma değerleri verilmiştir. Bu bakımdan, tüketicilerin sığır eti konusunda kitle iletişim araçları ile doğru bir şekilde bilgilendirilmesi tüketicilerin bu ürünleri daha güvenle tüketmelerinde yardımcı olacaktır. Diğer taraftan, medyaya halk sağlığının korunması açısından üretim ve pazarlama sürecinin her aşamasında kalite kontrolü yapılmış olan sığır etleri tüketilmesi konusunda tüketicilerin bilgilendirilmesinde önemli bir rolü bulunmaktadır. Yüksek gelir düzeyi ile ödeme istekliliği arasında %1 düzeyinde anlamlı ve pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Yüksek gelir grubu içerisinde yer alan tüketicilerin daha düşük gelir gruplarına göre kalite garantisi olan sertifikalandırılmış sığır eti için 637

7 TÜRKİYE VII TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA daha yüksek bir fiyat ödemeye istekli olma olasılıkları daha fazladır. Çizelge 3. Sığır Eti İçin ödeme İstekliliği Modelinin Parametre Tahmin Sonuçlan Değişkenler Katsayı Standart Hata t- Değeri Sabit -0,256 0,679-0,377 ÖDENEYİM 0,015 0,1 15 0,127 DMEDYA** 0,235 0,119 1,975 DET1KOG 0,150 0,121 1,241 DGELIR2 0,088 0,144 0,609 DGELIR3*** 0,464 0,187 2,478 BSAY* 0,068 0,041 1,670 DSIKAYET -0,061 0,194-0,313 DKALFY 0,077 0,122 0,635 DKADIN -0,197 0,135-1,462 DGORMES** 0,299 0,140 2,136 DCOCUK6-0,169 0,202-0,838 KBSE 0,211 0,146 1,450 FYSE ,038-0,543 DSUPSE** 0,281 0,129 2,187 HAFTASE*** 0,490 0,177 2,774 AYŞE*** 0,409 0,164 2,493 UNV*** 0,840 0,318 2,640 ILKORT 0,267 0,301 0,887 LİSE 0,367 0,303 i,214 YOKUL* 0,570 0,335 1,700 YAS1824*** -0,498 0,170-2,926 YAS2534-0,058 0,140-0,416 YAS55 0,211 0,250 0,844 GG 0, ,155 GGSE -0,068 0,072-0,949 Mu (1) 0,244 0,053 4,614 S Mu (2) 0,586 0,075 7,860 5 Mu (3) 1,122 0,092 12,198? Mu (4) 1,263 0,096 13,155 t Mu (5) 1,980 0,110 18,148 W Mu (6) 2,173 0,113 19,273 Mu (7) 3,280 0,181 18,130 Log-Likelihood -755,516 Kısıtlı Log-Likelihood -81 1,853 *%\Q düzeyinde anlamlı, *'* %5 düzeyinde anlamlı, % l düzeyinde anlamlı Yani, yüksek gelirli bireyler sertifikalandırılmış arasında pozitif yönlü ve %5 oranında anlamlı bir sığır etinden daha fazla bir fayda sağlamak için daha ilişki gözlenmiştir. Görüşülen kişilerin %52 si ev yüksek bir parasal karşılığı ödemeye hazırlardır. hanımıdır Ev hanımı olan tüketiciler diğer Hanedeki birey sayısı ile sertifikalandı rılmış tüketicilere göre sertifikalandırılmış sığır eti için sığır eti için ödeme istekliliği incelendiğinde, %I0 daha fazla ödemeye istekli olma olasılığı daha düzeyinde anlamlı ilişki tespit edilmiştir. Birey kuvvetlidir. sayısı artıkça tüketicilerin kalitesi garanti edilmiş Sığır etini süpermarketten veya hipermarketten sığır eti için daha fazla ödeme istekliliği olasılığı da satın almayı tercih eden tüketiciler, kasap ve diğer artmaktadır satın alma yerlerinden alan tüketicilere göre Görüşülen kişinin ev hanımı olması ile sertifikalandırılmış sığır eti için daha fazla ödemeye sertifikalandırılmış sığır eti için ödeme istekliliği 638

8 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA istekli olma olasılıkları daha fazla olup bu ilişki %5 düzeyinde anlamlıdır. Sığır eti tüketim sıklığı ile ödeme istekliliği arasında %1 oranında anlamlı oldukça sıkı pozitif bir ilişki bulunmuştur. Bu ilişki, hem sığır eti tüketim sıklığı haftada bir veya daha fazla olan tüketicileri hem de sığır eti tüketim sıklığı on beş günde bir veya ayda bir olan tüketicileri temsil eden değişkenlerde tespit edilmiştir. Tüketim sıklığı artıkça tüketicilerin kalitesi garanti edilmiş sığır eti için daha fazla ödeme niyetlerinin daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Görüşülen kişinin eğitim düzeyi ile sertifikalandırılmış sığır eti için ödeme istekliliği arasındaki ilişki incelendiğinde, üniversite mezunu veya doktora-master eğitimi almış kişilerin diğer eğitim kategorilerindeki tüketicilere göre sertifikalandırılmış sığır eti için daha fazla ödemeye istekli olma olasılıklarının kuvvetlendiği ve bu ilişkinin %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir. Ayrıca yüksek okul mezunu gruptaki tüketicilerde de %10 gibi daha düşük bir düzeyde istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Görüşülen kişinin yaş kategorileri ile ilgili değişkenlerde, sadece yaşları arasında yer alan tüketici grubu için istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunmuştur yaş grubundaki tüketicileri daha büyük yaş kategorilerindeki tüketicilere göre sertifikalandırılmış sığır eti için daha fazla ödememe istekleri daha kuvvetlidir. Modelde yer alan diğer değişkenlerin analiz sonucunda anlamlı bulunmaması, gıda güvenirliği sağlanmış sığır eti için daha fazla ödemeye istekli olup olmama kararında bu değişkenlerin istatistiksel olarak anlamlı etkileri bulunmadığına işaret etmektedir. Diğer taraftan, istatistiksel olarak anlamlı bulunmayan ama model içerisinde bulunan bu değişkenler, tüketicinin kırmızı et satın alma kararında etkili olabilen değişkenlerdir Tüketicinin ödeme istekliliğinde açıklayıcı değişkenlerin büyüklükleri, kalitatif tercih modellerinde (qualitative choice models) tahmin edilen katsayıların marjinal olasılıklarım etkiler. Yani, bağımlı değişkenin her bir kategorisinin olasılığı için açıklayıcı değişkenlerin marjinal etkisi belirlenebilir. Çizelge 4 de görülebileceği gibi her bir satırda (değişkende) marjinal olasılıklar toplamı sıfıra eşittir. Bu durum, bağımlı değişkenin bir yada birden fazla kategorisinde yüksek olasılık değerlerinin gözlenmesi, diğer kategorilerinde daha düşük olasılık değerleri alacağı anlamına gelmektedir (Boccaletti ve Moro, 2000). Çizelge 4 sığır eti için ödeme istekliliği modelinde kullanılan sürekli ve kukla açıklayıcı değişkenlerin farklı ödeme seçenekleri için marjinal etkileri verilmiştir. Medyada gıda güvenirliği ile ilgili haberlerin kırmızı et tüketimine etkisi (DMEDYA), hanenin yüksek gelir grubu içinde yer alması (DGELİR3), hanedeki birey sayısı (BSAY), görüşülen kişinin ev hanımı olması (DGORMES), görüşülen kişinin sığır etini süpermarketten veya hipermarketten satın almayı tercih etmesi (DSUPSE), sığır eti tüketim sıklığının haftalık veya aylık olması (HAFTASE, AYŞE), görüşülen kişinin yüksek okul ve üniversite mezunu olması (YOKUL, UNV) değişkenlerinde meydana gelen marjinal artışlara karşılık, ödeme istekliliği olasılığının en yüksek olduğu düzey, tüketicilerin normal fiyattan %20 daha yüksek bir fiyat ödeyebileceği kategori olan Y=7*dir. İkinci olarak en yüksek ödeme olasılığının olduğu düzey ise Y=5 diğer bir deyişle %10 daha yüksek bir fiyat ödeyebileceği değerdir. Diğer taraftan bu değişkenlerdeki marjinal artışlara karşılık ödeme istekliliği olasılığının artmaya başladığı düzey, Y=4 yani %7 daha yüksek bir fiyat ödeyebileceği seviyedir. Modeldeki işaretler incelenirken bahsedildiği gibi görüşülen kişinin yaş kategorisinde olması, daha büyük yaş gruplarındaki bireylere göre daha yüksek bir fiyat ödeme olasılığını düşürmektedir. %5 ve daha az ödeme istekliliğini gösteren ilk dört kategoride olasılıklar yaklaşık toplam 0,20 kadar artmaktadır. Bu sonuç, yaş kategorisindeki bireylerin gıda güvenirliği sağlanmış sığır eti için %5 düzeyinden daha fazla bir fiyat ödeme istekliliği olmadığı anlamına gelmektedir. 639

9 TÜRKİYE YU. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA,»te Çizelge 4. Sığır Eti İçin ödeme İstekliliği Modelinin Marjinal Etkileri (İstatistiksel Olarak Anlandı Bulunan Değişkenler İÇİn) Değişkenler Y-ü Y - l Y-2 Y-3 Y-4 Y-5 Y-6 Y-7 Y*8 DMEDYA1-0,050-0,014-0,018-0,013 0,001 0,028 0,011 0,045 0,009 DGELIR3-0,098-0,027-0,035-0,025 0,002 0,055 0,022 0,089 0,018 BSAY -0,014 0,004-0,005-0,004 0,000 0,008 0,003 0,013 0,003 DGORMES -0,063-0,018-0,022-0,016 0,001 0,035 0,014 0,057 0,012 DSUPSE -0,059-0,017-0,021-0,015 0,001 0,033 0,013 0,054 0,011 HAFTASE -0,104-0,029-0, ,002 0,058 0,023 0,094 0,020 AYŞE -0,086-0,024-0,030 *0,022 0,002 0,048 0,019 0,078 0,016 UNV -0,177-0,049-0,062-0,046 0,003 0,099 0,039 0,161 0,033 YOKUL -0,120-0,034-0,042-0,031 0,002 0,067 0,027 0,109 0,022 YASI 824 0,105 0,029 0,037 0,027-0,002-0,059-0,023-0,095-0,020 Değişkenler arasında ödeme olasılıklarındaki değişmeler karşılaştırıldığında, en yüksek olasılık değerlerine göre ödeme istekliliği düzeyini artıran faktörler; üniversite mezunu olunması (%16), yüksek okul mezunu olunması (%11), sığır eti tüketim sıklığının haftalık olması (%9,4), hanenin yüksek gelir grubu içinde yer alması (%8.8), sığır eti tüketim sıklığı aylık olması (%7,8), ev hanımı olunması (%5,7), sığır eti satın alınırken süpermarket veya hipermarket tercih edilmesi (%5,3), medyada gıda güvenirliği ile ilgili haberlerin kırmızı et tüketimine etkisi (%4,5) ve hanedeki birey sayısı (%1,3) seklinde sıralanabilir yaş grubu içindeki tüketicilerinde 0 ile %5 arasında daha yüksek bir fiyat ödemesi daha muhtemeldir, 4. Sonuç ve Öneriler Gıda güvenirliği, Türkiye de her geçen gün daha fazla önemli bir konu haline gelmektedir. Sığır etinde uluslararası boyutta karşılaşılan hastalıklar ve arz zincirinde karşılaşılan sağlıksız ve kontrolsüz koşullar tüketicilerin bu konuya duyarlı hale gelmesine neden olmuştur. Bu çalışmada, sağlık açısından güvenirliği garanti edilmiş sığır eti için tüketicilerin piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat ödeme istekliliğine neden olajı etkenler ve bu etkenlerin göreceli önemleri analiz edilmiştir. Bu amaçla Ordered Probit modeli ile parametreler ve marjinal etkiler tahmin edilmiştir. Görüşülen kişilerin %83.2 sinin gıda güvenirliği sağlandığı takdirde daha fazla ödemeye istekli olduğu belirlenmiştir. Çalışma sonuçlarına göre gıda güvenirliği sağlanmış sığır eti için daha fazla ödemeye istekli tüketici profili şu şekildedir; üniversite yada yüksekokul mezunu, sığır eti tüketim sıklığı haftalık yada aylık, yüksek gelir grubunda ve alışveriş yaparken süpermarket yada hipermarket tercih eden bireylerdir. Bunun yanı sıra medyanın tüketicinin ödeme istekliğinde önemli etkisi tespit edilmiştir Tüketici güveninin tekrar kazanılması için tüketici tercihlerinin ve gıda güvenirliğine yönelik tüketici davranışlarının anlaşılması ve buna göre stratejisi geliştirmesi gerekmektedir. Sertifıkasyon ve etiketleme, tüketicinin doğru bir şekilde bilgilendirilmesi konusunda önemli etkisi olabilecek pazarlama stratejileridir. AB ülkelerinde, gıda güvenirliği açısında tüketici güveninin kazanılması konusunda en önemli uygulamalardan biri izlenebilirliktir. İzlenebilirlik, üretimden tüketime tüm aşamaların kayıt altına alınmasıdır. İzlenebilirlik uygulaması, hayvansal üretim sürecinde risklerin elimine edilmesi veya en aza indirilerek gıda güvenirliğinin sağlanması ve maliyetlerin azaltılmas nda büyük önem taşımaktadır Ülkemizde de bu konuda çalışmalar devam etmektedir. Kaynaklar Akgüngör, S., Miran, B., Abay, C., Consumer Willingness to Pay for Reduced Pesticide Reşidues in Tomatoes The Turkish Case Annual Meeting of the American Agr. Econ. Ass. August 8-11, Nashville, Teruıessee. Angulo, A.A., Gil, J.M., Tambura, L., Food Safety and Consumers' VVillingness to Pay for Labelled Beef in Spain. 83rd EAAE Seminar, Chania. Crete, Greece. Angulo, A.M., J. M. Gil Consequences of BSE on Consumers' Attitudes, Perceptions and Willingness to Pay for Certified Beef in Spain. Paper prepared for presentation at the 84th EAAE Seminar Food Safety in a Dynamic World* Zeist, The Netherlands. 640

10 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA-2006 Boccaletti, S., Moro, D., Consumer Willingness to Pay for GM Food Products in Italy. AgBioForum, Vol:3, Num:4, Pages: Gil, J.M., Soler, F., Diez, I., Sanchez, M., Sanjuan, A l., Kaabia, M.B., Gracia, A., Potencial de Mercado de los Productos Ecologicos cn Aragon(II)- Sector productor y defallista DGA,SIA, Zaragoza. Golan, E., Kuchler, F., NVillingness to Pay for Food Safety: Costs and Benefits of Accuratc Measures. American Journal of Agricultural Economics 81(5) Gracia ve Zeballos, 2003 Gracia, A. Zcballos, G. Consumer and Retailers Attitudes towards Bccf Traceability and Country of Origin Labelled Bcef. 83rd EAAE Seminar, Chania, Crete, Greece. Greene, William H. (1997): Econometric Analysis, 3rd edition, London, Prentice Hail. Maddala, G.S Limited-Dependent and Qualitative Variables in Econometrics. Econometric Society Monographs in Quantitativc Economics. Cambridge, Cambridge University Press. Nayga Jr.t RM, Poghosyan, A, Nichols, J., Consumer Willingness to Pay for İrradiated Beef: İnitial phase. Paradoxes in Food Chains and Networks, p: Pampcl, F.C., Logistic Regression: A Primer. Sage University Serics Quantitative Applications in the Social Sciences, no. 132). Newbury Park, CA: NJ: Sage. Tansel, A., Güngör, N.D., Türkiye den Yurtdışına Beyin Göçü Ampirik Bir Uygulama. ( Verbeek, M., A Guide to Modem Econometrics, Wiley.s: