SİVAS IN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMUYLA İLGİLİ 1880 TARİHLİ RAPOR

Transkript

1 SİVAS IN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMUYLA İLGİLİ 1880 TARİHLİ RAPOR Bu kez Sivas a ait belgeleri okudum. İyi ki de okumuşum, zira daha önce hayatını çalıştığım Sivas eski valilerinden Sadrazam Halil Rıfat Paşa nın Sivas valiliği sırasında yaptığı başarılı çalışmaların temelini daha iyi anlayabildim. 1 Sivas a olan ilgimin kaynağı memleketim olan Alucra nın bir zamanlar Karahisar-i Şarki ye onun da Sivas a bağlı olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle atalarım da bir zamanlar Sivaslı idi. Alucra bir zamanlar Karahisar-i Şarki ile birlikte Amasyalı, Erzincanlı, Erzurumlu, Trabzonlu da oldu. Dönem dönem bu vilayetlere de bağlı kaldı. En uzun süreli irtibatı ise Erzurumla oldu. 2 Tekrar Sivas a dönecek olursak Sivas için Halil Rıfat Paşa ayrı bir önem arzetmektedir. Halil Rıfat Paşa nın en başarılı olduğu dönemi Sivas valiliği yıllarında olmuştur. Bu dönemde olağan üstü başarılar göstermiş, özellikle yol çalışmalarında çok başarılı olmuştur. Bunun yanında eğitim için gençlerin okula gönderilmesini teşvik etmiş, okul ve öğretmen temini içinde özel projeler geliştirmiştir. Aynı şekilde ağaç dikimini teşvik etmiş, buna karşın gelişigüzel ağaç kesimini de yasaklamıştır. Tarım alanında da yenilikler getirerek üretimi artırmanın yollarını aramıştır. Bu çalışmalarında yerel idarecilerle işbirliği içinde çalışmayı tercih etmiştir. Nahiye müdürleri bu anlamda ilk elden işbirliği yaptığı yöneticiler olmuştur. Nahiye müdürleri genellikle yerel halkdan olduğundan halkın nabzını bunlarla tutmaya çalışmıştır. Paşa, yenilikçi fikirleriyle içinde bulunulan sorunlara çözüm yolları bulmuş, bunların uygulanmasında, takip ve denetiminde olması gereken idarecilik örneği göstermiştir. Sivas a yol, içme suyu, tarım, orman alanlarında bölgeye çok hizmet verdi. Balkanlarda eşkıyaya karşı geliştirdiği mücadele taktikleri ve Anadolu da bayındırlık alanında vatandaş, devlet işbirliği ile gerçekleştirdiği çalışmalarla şöhrete ulaştı

2 Sivas daki görevi sırasında; Trabzon-Canik (Samsun), Elazığ-Malatya-Hasan Çelebi sınırına kadar 410 kilometrelik Bağdat yolunu yaptırdı. Bu yol üzerinde 314 köprü ve 829 menfez inşa edildi. Çamlıbel e kendi parası ile bir çeşme yaptırdı. Tokat-Niksar, Ünye ye kadar olan 76 kilometrelik şoseyi yaptırdı. Kelkit Irmağı üzerinde 630 metre uzunluğunda 41 gözlü Hamidiye Köprüsü nü yaptırdı. Bunlar dışında 55 köprü ile 32 menfez inşasını gerçekleştirdi. Ayrıca Yozgat-Çorum sınırına kadar 63 kilometre yol açtırdı ve köprüler yaptırdı. Merzifon- Osmancık ilçeleri arasını 59 kilometrelik bir şose ile bağlattırdı. Şebinkarahisar dan Trabzon ve Giresun illerine kadar, 64 kilometrelik bir yol ile Sivas, Hafik, Zara, Koyulhisar, Mesudiye ve Ordu illerine kadar 212 kilometrelik şose, 92 köprü, 300 den fazla menfez yaptırdı. Ayrıca Sivas ın kasabalarının ve birçok köyün yollarını inşa ettirdi. Sivas da görev yaptığı sürede yayınladığı 11 adet tenbihname ile tarımdan, ormancılığa, yakacakdan, yola, eğitimden, finansmana kadar bir çok alanda yön verici çözüm önerileri geliştirerek uygulanmasına çalıştı. Halil Rıfat Paşa nın 1881 ile 1885 yılları arasında yaklaşık 4 yıl Sivas da valilik yaptığı dikkate alındığında paşanın bölgeyi tanıması, ihtiyaçlarını tesbit etmesi ve uygulamaya geçerek bu kadar işi başarması için zaman çok da uzun değildir. Bu merhaleleri nasıl aştığını hep merak etmişimdir. Bu soruların cevabını aşağıda detayları bulunan raporda buldum. Halil Rıfat Paşa dan önce Sivas valiliği yapan Es-Seyyid İsmail Hakkı Bey Sivas vilayetiyle ilgili bir rapor hazırlatmış ve kendi değerlendirmelerini de yaparak bunu Yıldız Sarayına sunmuştur. Hazırlanan bu rapor Es-Seyyid İsmail Hakkı Bey in kendi insiyatifi ile hazırladığı bir bir rapor değildir. Bu raporların hazırlanmasını memleketin her bir yerinin ihtiyaç ve sorunlarını tanımak için bizzat Sultan II. Abdülhamid Han ın isteğiyle gerçekleştirilmiştir. Söz konusu raporlardan Şebinkarahisar 3, Alucra 4, Suşehri 5 ve Koyulhisarla 6 ilgili olarak hazırlananları daha önce okumuş ve yayınlamıştım. Memuriyet görevinde bulunmuş olanların daha iyi bileceği gibi devlette devamlılık esastır. Hasbe l-kader kendisine bir görev tevdi edilmiş olanlar da günlük işleyişin yanında ileriye dönük projeler de üretmek durumundadır. Bu yaparken de içinde bulunulan durumla birlikte ileriye dönük ihtiyaçların da tesbitine çalışarak yapılması gerekenleri maddeler halinde sıralamaya dikkat ederler. İsmail Hakkı Bey de böyle yapmış Sivas ın önde gelen kişilerinden oluşan bir komisyon kurarak 12 maddeden oluşan bir ihtiyaç sonuç değerlendirme raporu hazırlanmasını sağlamıştır. Bu raporun tarihi 7 Ekim 1880 dir. Bu rapora bir anlamda üst yazı niteliğinde kendi tesbitlerini de ilave ederek 13 Ekim 1880 tarihinde bu çalışmayı sonuçlandırmıştır. Değerlendirmelerde öne çıkan hususlar, Sivas'ın ziraat, eğitim, ekonomik ve sosyal durumuyla ilgilidir

3 Muteberanın hazırladığı raporda öne çıkan hususlar şöyledir: 1-Tarimin geliştirilmesi için yeni tarım aletlerinin tedariki ve kullanımın yaygınlaştırılması. 2-Yün ve pamuk dokuma ürünlerinin geliştirilmesi ve Pazar sorununun çözümü. 3- Yol mükellefiyeti yani köylülerin yol yapımında çalıştırılması hususunun ele alınması. 4- Mekteb-i ibtidaiye ve kızlar mekteplerinin açılması. 5- Hükümet konağına duyulan ihtitaç. 6- Tütün ziraati, tütün fiyatları ve tütün kaçakçılarının durumu. 7- Sivas soğuk bir memleket olduğundan yakacak fiyatlarının yüksekliği ve yakacak temini için ormanların kesilmesi. 8-Askerlik çağına gelenlerin kur a durumlarının ele alınması. 9-Yaylak ve kışlak verigilerinin düzenlenmesi. 10- Görevli baytarın çalışmalarından sonuç alınamadığından onun yerine tecrübeli yerel kişilerden yararlanılması. 11-Memleketin emniyet ve asayişinin sağlanması. 12-Bağdad Caddesi ve üzerindeki köprülerin yapımı. Bu tesbitlere istinaden Sivas Valisi İsmail Hakkı Bey in değerlendirmesinde öne çıkan hususlar da şöyledir: 1-Sıbyan mektepleri ile mekteb-i rüştiyelerin açılması. 2-Yollar ve köprülerin elden geçirilmesi ihtiyaç duyulan yerlere yeni köprü ve menfezler yapılması. 3- Ormanların korunması ve yeni ormanlar kurulması için ağaçlandırma yapılması. 4-Şehirdeki askerin azlığı nedeniyle asayişin sağlanmasında güçlük yaşandığı. 5-Avrupa da kullanılan ziraat aletlerinin getirilerek tatbikinin yapılması ve kullanımının yaygınlaştırılması. 6-Sivas genelinde haberleşmenin kolaylaştırılmasına önem verilmesi ve telgrafhane tesisine önem verilmesi hususlarıdır. Şimdi tekrar Halil Rıfat Paşa ya dönecek olursak, Halit Rıfat Paşa görev yaptığı süre içinde sayılan bütün sorunları çözebilmek için gerekli gayret ve çabayı göstermiş bunda da son derece başarılı olmuştur. Burada bunu tekrar etmeye gerek yoktur. İlgi duyanlar Halil Rıfat Paşa çalışmamı okuyarak konu hakkında daha detaylı bilgi sahibi olabilirler tarihli raporların detayına vakıf olabilmek için aşağıdaki transkripsiyonları okumanız gerekmektedir. Belgelerin okunmasındaki katkılarından dolayı Osmanlıca Mühimme Grubu üyelerinden Mehmet Kahramanoğlu, Oruç Kır, Serkan Koçero, Yılmaz Akçaalan, Ali Toprak ve Hafize Bozkurt a teşekkür ederim. BOA Fon Kodu: Y.PRK.UM. Dosya No: 3, Gömlek No: 51, Tarihi 9 Zilkade 1297 (13 Ekim 1880), Konusu: Sivas'ın ziraat, eğitim, ekonomik ve sosyal durumuyla ilgili layihalar. 3

4 Hû Sivas Vilayeti Mabeyn-i Hümayun-ı Hazret-i Şehinşahi Ser-kitabet-i Celilesine Cenâb-ı Hakk ve Feyyaz-ı Mutlak veli-ni met-i bi-minnetimiz şevketlü padişahımız efendimiz hazretlerinin ömr ü ikbal ve şevket ve iclâl-i şahanelerini müzdad ve firavan ve zılli zilal-i felek misil-i padişahanelerini seyeban-ı aktar buyursun amin. Hemişe efkâr-ı hayriyatasar-ı hilâfet-penâhileri tahkik-i ahval-i ahali ve fukara ve tanzim-i umur-ı devlet-i âliyye-i erika kaziyye-i hayriyesinden ibaret olduğunun bir delil-i cedidi daha olmak üzere ihtiyacat-ı umumiye-i ahali ve memleketin ne gibi şeylerden ibaret olduğunun tahkiki zımnında vülaten ve mutasarrıfeyn ve kaim-makamların ne yer idarelerinde kain mahalleri devre çıkub garaz ve ivazdan ari ve biri olarak bend bend layihalarının tanzim ve takdim olunması hususuna dair şeref-sudur buyurulan emr u ferman-ı hümayun-ı hazret-i padişahi mucib-i âlisi üzere keyfiyet derhal daire-i vilayetde bulunan elviye mutasasrıflarıyla kaim-makamlara suret-i mahsusa ve ekide de tebliğ ve iş ar olunmağla beraber çakerleri dahi mah-ı Ramazanü l-mübarekin yirmiyedinci ve Ağustos-ı Ruminin yirmibirinci günü merkez vilayet olan Sivas dan hareketle Hafik ve Koçgirli ve Suşehri kazaları üzerinden Karahisar-i Şarki Sancağı merkezine ve oradan dahi Koyluhisar ve Hamidiye ve Niksar ve Erbaa ve Ladik ve Havza ve Merzifon kazalarını dolaşub Amasya Sancağına ve andan Zile kazasıyla Tokad Sancağı merkezine azimet ve ihtiyacat-ı umumiye-i ahali ve memlekete dair mahallerinden tanzim ve ita olunan layihaları ahz ederek merkez-i vilayete avdet eyledim. Ber-mantuk-ı emr u ferman-ı hazret-i hilâfet-penâhi her kaza ve sancaktaki ihtiyacat-ı ahali memleketi mutazammın mahallerinden tanzim ve irsal kılınan bend bend layihalar leffen ve aynen arz ve takdim kılındı. İşbu layihaların mündericatını işbu layıha-i kemteranemde tekrar tamamen ve aynen derc ve tafsil etmek hasılı tahsil kabilinden olacağı gibi tasdi seraliyi mucib olacağı mülahazasına binaen ihtiyar ve ihtisar olunarak yalnız meşhudat ve tahkikat-i çakeranem üzerine dahi başlıca ve ayrıca tafsilata ictisar olunur. Şöyle ki umum vilayetin birinci ihtiyacı tamim-i maarif kasabası olarak saye-i muaffakiyet-vaye-i hazret-i padişahide bu kaziyye-i marziye vilayetçe kaffe-i umura takdim olunarak ol-babda elviye ve kazalara bi d-defaat tebliğ-i vesaya-yı ekide edilmiş ve merkez 4

5 vilayet olan Sivas da etfal-i zükûr ve inas a mahsus olmak üzere sekiz aded mektebin vaz -ı esas-ı inşasına ibtidar olunub ikmali dahi kuvve-i karibeye gelmiş ise de mülhakatca ve ale lhusus köylerce bu işin henüz mevki -i fiil ve icraya konulamaması ve evvelce sebk eden (vaki olan) bunca vesayanın (nasihatlerin) evrak üzerinde kalması bu işde istihdam edilecek vesait-i mahsusanın fıkdanından (azlığının) köylerce emr-i tahsilin fevaid (faydaları) ve muhassenatı (hayırlı işleri) layıkıyla takdir olunamamasından neşet eylediği (ileri geldiği) tahkikat-ı vakıadan müsteban olub (anlaşılıp) binaen-aleyh her kazaya muvakkat (geçici) birer muzaf (görevli) me mur ta yiniyle lüzumu olan köylerde birer sıbyan mektebinin yapdırılması ve etfal-i ahalinin (çocukların) mecburen mekteblere devam etdirilmesi hakkında maarif nizamnamesinde mevzu (açıklanmış) faidenin bila te hir (ertelenmeden) mevki-i icra-ya getirilmesi icab-ı haldendir. Saniyen (ikinci olarak) fi 26 Ağustos Sene (12)96 (7 Eylül 1880) tarihli telgrafda arz eylediğim vechile Koçgirli ve Suşehri kazaları merkezlerinde mekatibi rüşdiye içün canib-i ahaliden tesviye ve tedarik etdirilen ebniyeler (binalar) misillü mektebi rüşdiyesi bulunmayan Divrik ve Hafik ve Yıldızeli ve Tenos ve Erbaa kazaları merkezlerinde dahi etfal-i ahali muhteliten devam etdirilmek üzere birer bab mekteb-i rüşdi küşadı içün icab eden muallim ile kütub (kitaplar) ve risail mukteziyenin (gerekli olanın) ta yin ve irsal buyurulmasına müsaade-i seniyye-i hazret-i padişahinin bi-diriğ ve şayan buyurulması müsted iyat-ı umumiye cümlesinden bulunmuşdur. Salisen merkez vilayet olan Sivas da bir mekteb-i idadinin yapılması arzu ve tasavvur olunmakda ise de bunun ebniyesinin masarıfına ve lüzumu olan hocalarının maaşatına buraca karşılık tedariki müteassir (güç) ise de Cenab-ı Hakk veli-ni met-i bi-minnetimiz efendimiz Hazretlerine bitmez ve tükenmez ömürler ihsan buyursun. Mücerred sınuf-ı teba-i şehanenin istihsal-i saadet-i hali zımnında sene-i atiyeden i tibaren her vilayet varidat-ı umumiyesi öşürünün o vilayet umur-ı nafia ve maarifi içün terk ve tahsisi buyurulmuş olduğu geçende şeref-varid olan emirname-i samide vaad ve tebşir buyurulmuş olmasıyla İnşa-Allahû Te ala sene-i atiyede işbu karşuluğun merkez vilayetde bir mekteb-i idadinin küşad ve inşasına ibtidar olunacağı (başlanacağı) cihetle şimdiden ol babda müsaade-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhi istirhamına ictisar kılınır (cesaret edilir). Bir de vilayetçe ihtiyacat-ı umumiyenin en başlıcası tesviye-i turuk ve meabir (yolların ve köprülerin düzeltilmesi) cihetidir ki Sivas vilayetinin Mamureteü l-aziz (Elazığ) 5

6 hududundan başlayub Sivas ve Tokad ve Amasya ya uğrayarak Samsun iskelesine ve Karahisar dan Giresun iskelesine ve Tokad dan Ünye iskelesine kadar yolların muntazam şose olarak küşad ve inşası muceb-i ma muriyet ve servet-i memleket olacağı bedihidir. Geçende nafia nezaret-i celilesiyle bi l-muhabere Karahisar dan Giresun iskelesine kadar olan tarikin inşasına saye-i teshilat-vaye-i hazret-i padişahide bundan onbeş yirmi gün mukaddem bed en ve mübaşeret etdirilmiş ve Giresun cihetinden dahi i malata başlanılmış olduğu gibi şimdilik Tokad sancağı ile Sivas beyninde (arasında) kain (Çamlıbel) denilen sab ul-mürur (geçişi güç) cebelin (dağın) dahi tesviyesine başlanılıp mühendis ve me murları geçende mahal-i mezkûre izam kılınmış (gönderilmiş) ise de tahsisatın kılleti (yetersizliği) cihetle umum tarikin Samsun a kadar yapılması kabil olamayacağından dahil-i Bağdad caddesinin sab ul-mürur (geçişi zor olan) olan mahalleri Amasya ile Canik sancakları meyanındaki mahaller olub bunun kısm-ı azamı dahi Canik sancağı dahilinde bulunduğundan merhun-ı müsaade-i seniyye-i hazret-i şehinşahi buyurulur ise sene-i atiyede mevsim-i inşaat ve imalat hululünde (geldiğinde) heman ve bila te hir işbu Amasya ve Canik tarikiyle Tokad ve Ünye tarikinin dahi inşaatına başlanmak üzere şimdiden icab eden tahsisatının tayini ve keşfiyatının icrası hususunun nafia nezaret-i celilesine havalesi istirham olunur. İhtiyacat-ı umumiye-i memleketin üçüncüsü el-yevm daire-i vilayetde kain ormanların hüsn-i muhafazası ve terakkisi maddesidir. Mürur-ı zaman cihetiyle (aradan geçen zamanla) daire-i vilayetdeki ormanlar ahali canibinden yolsuz ve gayr-i muntazam bir yolda kesilmiş ve birçok ormanlar içinde ve kenarında yeniden köyler ve karyeler ihdas ve arazi küşad olunmuş ve birçok ormanların dahi çobanlar ve yaylaya giden ahali tarafından kat ve ihrak edilmiş olduğu cihetle ol-babda ve ormanların hüsn-i muhafazası emrinde karyelere varıncaya kadar tenbihat ve vesaya-yı lazıme ifa edildi ise de mezkûr ormanlar şimdiki hali üzere me murdan hali bırakılır ise ve bir tarafdan dahi münasib dağlarda yeniden orman yetişdirilmezse beş on ve nihayet yirmi sene sonra bu vilayetde ormanların ismi var cismi yok bir hale geleceği muhakkak olduğundan ve her nasılsa şimdiye kadar orman nizamnamesinin ahkâmı bu vilayetde mevki -i icraya konulmadığından doksan yedi senesi martından itibaren ifa-yı vazifeye başlamak ve icab eden kazaları bi z-zat dolaşub ormanların hal-i hazırını görmek ve süvari ve piyade orman korucularını lazım gelen noktalara tayin ve ik ad eylemek ve yeniden orman yetişdirmek üzere şimdiden mütefennin ve malumatlı bir orman müfettişinin ta yin ve i zamı merhun-ı müsaade-i ihsan-ade-i veli-ni met bi-minnetdir. 6

7 İhtiyacat-ı umumiye-i memleketin en akdem ve azimi ise muhafaza-i asayiş ve emniyeti ahali kazayası olduğu derkâr ve bunun tamamen ve kâmilen istihsal ve istikmali dahi kuvve-i kâfiyye-i zabtiyeye muhtaç idüği aşikâr olub daire-i vilayetin vüs at ve cesameti ve akvam-ı muhtelife ile mâlâmal (dolu) olmasıyla beraber bu akvam içinde henüz daire-i medeniyete girmemiş ve an-asıl (aslen) silahşör ve cesur kabail ve aşayir bulunmuş olduğundan ve dairei vilayetdeki ahali-i kadime ve muhacirinin nüfus-ı umumi-i zükûru ise dörtyüz kırksekiz bin neferi tecavüz ve maa nisa (kadınlarla birlikte) bunların yekûnu dokuzyüzbin nefere vasıl olacağı emr-i bâriz (açık) olduğu halde daire-i vilayetde bulunan süvari ve piyade asakir-i zabtiyenin efradı yalnız beşyüz otuzyedi neferden ibaret olub bu kadar süvari ve piyade ile böyle bir vilayetde idare-i umur-ı hükümet ve muhafaza-i turuk (yolların korunması) ve emniyet-i memleket (memleketin emniyetinin sağlanması) kat an kabil olamayub ve el-yevm kazada bulunan üç dört nefer süvari ve birkaç nefer piyade ile matlub ve mültezim-i olan hüsni idare ve inzabat hasıl olamamakda ve mülhakat-ı vilayetden gelüb leffen arz ve takdim kılınan layihaların ekserisinde ise kuvve-i zabıtanın killetinden ve bunun tezyidi lüzumundan kemal-i ehemmiyetle bahis ve beyan olunmakda olduğuna ve eğerci saye-i kudret-vaye-i hazret-i padişahide daire-i vilayetde bulunan süvari asakir-i nizamiye vasıtasıyla aralıkda vilayetin bir tarafında vukuat-ı cinaiye işledildikce o makule eşkıya ta kib ve taharri ve derdest ettirilmekde ise de her kazada bulunan efrad-ı zabtiyenin tezyidi derece-i ehemmiyetde olduğuna ve lazım gelen derbendlere asakir-i zabtiye ve müstahfız ikamesi icabat-ı zaruriye-i mevkiadan bulunduğuna binaen fi 28 Hazriran Sene (12)96 (10 Temmuz 1880) cevaben başvekâlet makam-ı celiline inha olunduğu vechile el-yevm müstahdem (görevli) olan efrad-ı zabtiye üzerine ikiyüz ondört nefer süvari ve piyadenin daha zamm ve ilave edilmesiyle beraber dört sancakdan ibaret olan daire-i vilayetin her sancağında mükemmelen birer bölük süvari asakir-i şahane dahi bulundurularak bunların mevsim-i sayfda takım takım icab eden yollarda ve kazalarda geşt ü güzar etdirilerek emniyet-i turuk ve meabirin (yollar ve köprülerin) tamamen ve kâmilen istihsali fevkalade ve pek ziyade ehemm ve elzem olduğundan bu surete dahi müsaade-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhinin istirhamına ictisar olunur. İhtiyacat-ı umumiyenin başlıcalarından birisi de emr-i ziraat ve felahatın (çifçiliğin) terakki ve tezyidi zımnında el-yevm Avrupa da isti mal olunmakda (kullanılmakta) olan alat ve edevat-ı ziraiyenin daire-i vilayetin her tarafına ta mim olunmak ve şimdilik münasib iki üç kazada bunun icrasına başlanılmak üzere icab eden her nevi alat ve edevat-ı ziraiyenin Avrupa dan celb ettirilmesiyle (getirtilmesiyle) beraber bu vilayete münhasır ve mahsus olmak ve ale d-devam ifa-yı vazife-i nazifeye bakmak üzere bir ziraat müfettişinin icra-yı me muriyeti hususunun ticaret ve ziraat nezaretine havalesi menut-ı emr u ferman-ı ihsan-ı unvan hazret-i hilâfet-penâhidir. İhitiyacat-ı umumiye-i ahalinin birisi dahi teshil-i vesait-i muhabereyi istilzam eden (haberleşmeyi kolaylaştıracak) telgraf şubelerinin kaza merkezlerine temdidi (uzatılması) maddesi olub saye-i ihsan-vaye-i hazret-i padişâhide geçende Tokad ile Zile arazında bir hatt-ı telgrafinin temdidi (uzatılması) içün icab eden hat ve rabt telleri ve edevat-ı lazımesi posta ve telgraf nezaretinden istenilüb gelmiş ve canib-i ahaliden dahi iktiza eden direkler ve amele tedarik olunarak bu günki günde hattın sülüsanı (üçte ikisi) ikmal olunub iki üç saatlik mahal dahi şu günlerde ikmal olunmak üzere bulunmuş olduğundan henüz telgraf bulunmayan kazalardan Erbaa ve Suşehri ve Divriği ve Ladik ve Gürün ve Köprü ve Maden-i Sim (Gümüşhacıköy) ve Osmancık kazalarına dahi birer hatt-ı 7

8 telgrafinin bi-mennihi te ala gelecek ilk baharda inşasına başlanılmak üzere icab eden alat ve edevatın gönderilmesi hususunun nezaret-i müşarün-ileyhaya umur-ı havalesi müstid iyat-ı umumiyedendir. İhtiyacat-ı umumiye-i ahaliden birisi dahi Kızılırmak üzerinde kain Boğaz ve Eğri ve Yıldız namlarıyla ma ruf (bilinen) olan ve muhtac-ı ta mir olub yüzbin kuruş kadar masrafla vücuda geleceği tahmin edilen üç aded köprünün ta mir ve termim etdirilmesi sureti olmağla bunların doksanyedi sene-i Rumiyesinden i tibaren umur-ı nafia ve maarif içün vilayetin varidat-ı umumiyesinden terk ve ihsan buyurulan yüzde on kuruş karşılıkdan tesviye olunmak üzere masarıf-ı mezkûrenin ta vizen şimdiden hazine-i celileden sarf ve itasına müsaade-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhinin bi-diriğ ve şayan buyurulması cümle-i müsted iyat-ı umumiyedendir. Ber-mantuk-ı emr u ferman-ı hümayun padişâhi elviye (sancak) ve kazalardan istenilüb leffen arz ve takdim kılınan layihalarda münderiç maddelerin suver-i ihraciyesi esasen üç kısma münkasım olmak (ayrılmış) olmak lazım gelüb şöyle ki kısm-ı evvel müsaadat ve ihsanat-ı seniyye-i hazret-i padişahiye mütevakkıf olmağla ol-babda her ne vechile emr u ferman-ı ihsanı neş et âli-i hazret-i veli-ni met bi-minnet müteallik ve şeref-sudur buyurulur ise ol-vechile ifayı muktezitına müsaraat olunacağı gibi kısm-ı salisi meclis idare-i vilayetçe bi l-mütalaa ita-yı ta limata menut olub kısm-ı sanisi dahi mahalleri hükümetlerince mevki-i icraya konulacak işlerden olmağla levayih-i mezkûrenin birer suretleri bi l-ihraç burada okunmuş olmağın vilayetçe kable l-icra olan maddeler birer birer mevki-i tedkik ve müzakereye konularak sayei teshilat-vaye-i hazret-i hilâfet-penâhide tesviye-i iktizalarına ibtidar olunacağını ilaveten arz ve inhaya ictisar eyledim. Ol-babda emr u ferman hazret-i men-lehü l-emrindir. Fi 1 Teşrin-i-evvel Sene (12)96 (13 Ekim 1880) Bende Vali-i Vilayet Sivas Es-Seyyid İsmail Hakkı 8

9 Birinci Madde: Sivas valisi ahalinin ekser umur-ı rençneriye ile iştigal ve idare-i taayyüşlerini (geçimlerini) emr-i ziraat ve harasetde istihsal edegelmekde oldukları halde çift sürmek ve tarla açmak ve harman çıkarmak hususlarında vesait suhuliye add olunan alat ve edevat-ı ziraiye nevakısı henüz ikmal edilememiş ve bu hal tekessür-i ziraati müşkilata düşürdüğü gibi mahsulat-ı arziyeyi dahi derece-i matlubeye yetişdiremediğinden bu babdaki arzu-yı daiminin husulüne medar olmak ve erbab-ı servet ve iktidardan mürekkeb birer kumpanya teşkiliye lüzumu mikdar mübayaa ve celb olunmak üzere bir aded çift makinesiyle bir de harman makinesi kaç kuruşla mübayaa ve iane ve nunların suret-i istimalini bilür bir makinist bir sene zarfında ne kadar akçe ile istihdam olunabileceğinin bi t-tahkik inbası ve hükümetçe dahi teshilat-ı lazıme icrası müsted adır. İkinci Madde: Yün ve pamuk vilayetimizde ve vilayet-i mütecavirede hasıl olub külliyet üzere bulunduğu cihetle bugün ma mul şayak (kaba yünlü kumaş) ve aba ve şal ve iplikden ma mul bez ve tire ve saire nesc (dokuma) ve imal ettirilerek hem ihtiyacat-ı mahalliye teshil (mahalli ihtiyaçlar kolaylaşacak) ve hem de sanayi-i matlubeye tahmil olunmak üzere ustalar celbiyle (getirilerek) destgâhlar küşad olunması ve bu vesile ile bir takım fukara ve biçaregâna iş bulunması gibi terakkiyat-ı maddiye ve ma neviye cümlemizin aksâ-yı emelinden (erişilmek istenen ülküsünden) ise de ücurat-ı fahişe (yüksek fiyat) ile elden ip ve iplik eğirtmesi destgâhlara kâfi olamayacağı (yetmeyeceği) gibi çıkarılabilecek ma mülat Avrupa malından daha fiyatlı olacağından bahasınca ehveniyet hasıl olmak ve mahsülat-ı destgâh olacak mesnu at (tezgâhlarda üretilmiş şeyler) ve mâmûlat (imâl edilmiş şeyler) herkesin nazar-ı rağbetini celb edecek derecede bulunmak ve ba dema (bundan böyle) icabına bakılmak üzere külli yevm (bütün gün) ne mikdar ince iplik ve ip eğer bir makine maa ücret (makine gideriyle birlikte) nakliye kaç kuruşla alınabileceğinin ve işbu makineler kullanabilecek bir makinist senevi ne kadar ücretle geleceğinin tahkiki müsterhamdır (saygı ile istenir). Üçüncü Madde: Sivas vilayetinin bidayet-i teşkilinden beri onüç ondört senedir. Bunca ahali tarik-i ameliyatla (yol yapımıyla) mükellef olub ifa-yı hizmet etmekde ve hazine-i celilece de külliyetli akçeler sarf olunmakda olduğu halde merkez-i vilayetçe her nasılsa henüz üç dört 9

10 saatlik mahal ancak yapılabilmiş ve bu hal tesviye-i turuk madde-i ma nasındaki ümid ve intizarımızı kat etmek derecesine getirmişdir. Bu babda çekilen emek ve sarf olunan meblağ beyhude bir meşak-ı fevkalade demek olduğundan ve bunların yapılması ise tevsi -i servet ve ticaret ve ma muriyetin mebde ve menbaı olduğu gayr-ı münker idüğinden bu iş yalnız mühendislerin ümidine bırakılmayarak keşfiyat-ı fenniye ve hendesesi bade l-icra haritası tanzim ve her nüfusun kaç metre mahal yapacağı takdim olunarak me murin ve eşraf-ı memleket ve muteberan-ı mahalliyeden nukad-ı lazıme ve mevaki-i münasebeye me murlar ta yiniyle yekdil ve yekcihet olarak her tarafca umumen germi-i imalata mübaşeret olunması gibi tesriat-ı lazıme icra veyahud sair tedabir-i acile ittihaz buyurularak el-hasıl turuk ve meabirin sür at-i tesviye ve ikmali ve lüzumu olan mahallere şu beler açdırılmasıyla asar-ı nafia-i muntazırasının bir saat evvel hayrı husule isali ne gibi esbab-ı müessereye mütevakkıf ise ol-vechile iktizasının ifasını istid a ederiz. Dördüncü Madde: Saye-i maarif-piraye-i hazret-i padişahide eser-i teveccühat-ı meyamingayat-ı cenâb-ı vilâyet-penâhileriyle Sivas mekteb-i rüşdiyesine me haz (kaynak) ve mahrec olmak niyat-ı hayriyesiyle sigar-ı zükûra (küçük erkek çocuklarına) mahsus yapılmakda olan mekatib-i ibtidaiye ile ittisalinde (bitişiğinde) bulunan kızlar mektebinin dahi hitam-ı inşaatı kuvve-i karibeye gelmiş sigar-ı zükûrun ta lim ve tedrisine elverişli buraca mulallimler bulunmuş olmağla bunlara mahsus yalnız kütüb (kitaplar) ve resail ile suret-i tahsillerini mübeyyin ta rifnamenin ve kızlar mektebi içün dahi ulum u nukuş (nakış-resim) ve sanayi erbabından bir muallimenin celbi istirham olunur. Beşinci Madde: Bâ-şehadetname rüşdiye mektebinden çıkan şakirdanın bir derece daha tecdidi ulum-ı nafia ve fünun-ı mütenevvia eylemeleriçün mekez vilayet-i celile-i saâfânelerinde bir aded mekteb-i idadiye te sisini ve bir de hükümet konağı mürur-ı zaman ila mail-i inhidam olup (yıkılmaya yüz tutup) adeta tehlikeli bir hale gelmiş idüğinden ve daire-i hükümetin haricinde ve dahilinde bulunan iki bab hapishane dahi içine girilmez derecede harab ve gayr-i muntazam olub mahbusinin bu halde bulundurulması mahzurdan gayr-i salim idüğinden müretteb ve muntazam suretde müceddeden bir hükümet konağıyla hapishane inşasını umumen arzu eyleriz. Altıncı Madde: Ziraatcilerin tarlalarından hasıl olan duhanın (tütünün) beher kıyyesiçün cenâb-ı miriden beş kuruş müruruiye ve onbeş kuruş resm-i sarfiyat ki cem an yirmi kuruş alınmakda ve tütün kaçakçıları ise bir kıyye duhanı on kuruşa kadar satmakda olmasından dolayı duhan rüsumu sevabıkından (eskisinden) noksan ve ziraatciler dahi bir akçe duhanı iki kuruşa kadar ancak satabildikleri cihetle duhan ziraına (tütün dikimine) pişman olmakda idüğinden bir tarafdan duhan (tütün) ziraati tedenni etmekde (gerilemekde) 10

11 Ve resm-i duhan sarfiyatı dahi kaçakçıları bilemeyen ve bulamayan yolcu ve yolakcı ve gureba ve misafirine hasıl olmaktadır. Bu madde hulasa-i meal-i şu olabilir ki bu usulün devamı cereyanı mazarrat-ı erbaa irasını icab ediyor. Birincisi varidat-ı rüsumiyenin tenfizi. İkincisi duhan ziraatinin tedennisi. Üçüncüsü isti mali mecburi hükmüne girmiş olan duhanı bir takım biçaregânın gâlî (yüksek) fiyatla alması. Dördüncüsü kolcular ile tütün kaçakçıları beyninde cenk u cidal ve cerh ve katl misillü ahval-i gayr-i meşrua vuku bulması maddeleridir. Binaenaleyh işbu müruriye ve rem-i sarfiyat nısf derecesine ve belki daha aşağıya tenzil ve ta dil buyurulmuş olsa mahazir-i ma ruzaya mahal kalmayacağı ve taife-i zürra ve canib-i hazineye ve ahali-i umumiyeye menafi-i kesireyi mucib olacağı gibi tütün kaçırmak maddesi bi t-tabi def ve ref olacağı bedihidir. Eğerci iş bu duhan resm-i rusum seneye idhal ve ilave ve rüsum-ı mezkûre mültezimine ihale buyurulmuş ise de gerek taraf-ı eşref-i devlet-i âliyyeden idare olunsun ve gerek ihale buyurulsun bu suret ala külli t-takdirin terfi-i varidatı istilzam edeceği cihetle emr-i idare ve ihalece hayırlı olacağı cümle-i muhtaran-ı çakeranemizden bulunmağla mümkün olduğu halde icra-yı icabı ma ruzdur. Yedinci Madde: Sivas ve nevahisi hasbe l-mevaki kış ocağı ve şiddet-i şita yatağı bir mahal olub mahrukat maddesi başlıca havayiç-i zaruriyeden (zorunlu ihtiyaçlardan) ve bunun umur-ı mübayaa (satın alınması) ve tedariki masarıf-ı mübremeden (zorunlu masrafdan) olduğu halde ormanların ahali-i kura tarafından ihrak ve tahribinden ve ihtitab olunacak (kesilecek, toplanacak) mahallerin uzaklaşmasından dolayı sekiz on senedir hatab (yakacak odun) fiyatı iki üç misline terakki etmiş ve bu ise umum ahaliye ağır ve zâid (artan) bir masarıf kapusu açmış olduğundan ahalinin teshil-i ihtiyatına medar-ı külli olmak üzere ormanların hüsn-i muhafazasıyla beraber nefs-i şehirde kenar-ı enhara (nehir kenarına) vesair mevaki-i münasebeye kesret ve külliyet üzere söğüd ağaçları gars etdirilmek (diktirilmek) ve kaffe-i karyelerde Mişe (Meşe) ormanları yetişdirilmek derece-i vücuba gelmiş (zaruri olmuş) ise de bu emr-i hayrın hod be hod saha-i vücuda gelmesi mümkün olamayacağından canib-i hükümetden tenbihat-ı müessire icra olunarak ve yine eseri görülemez ise icbâr ve nefs-i şehirde 11

12 yetişdirilecek ağaçların muhafazasıçün dahi kolcu ve yasakcılar ta yinine ibtidar edilerek bu babdaki ihtiyacat maliye ve istikbaliyenin iman-ı tehvini müsted adır. Sekizinci Madde: Uğur-ı meyamin-mevfur devlet u milletde hüsn-i hidmet-i vacibe-i zimmet ve şe air-i tabi iyetden olduğuna mebni bütün evlad-ı vatan sırasıyla asker-i nizamiye ve redife ve müstahfıza silkine iltihak ederek ma a l-iftihar bezl-i ma-hasal iktidar etmekde ve bu dahi cümlemizin marzisi bulunmakda ve ancak kur a-i kanun-name-i hümâyunu ahkâm-ı celilesince genç ve tüvana bir babanın dört nefer evladı olsa bundan iki neferi kur aya alınub diğer iki neferi terk olunmasına nazaran bir baba içün iki veya bir evlada ihtiyac sahih göründüğü anlaşılmakda iken genç bir babanın bir babanın evladı dahil-i kur a edildiği gibi kayın peder ve kayın biraderi olub ayrı hanede bulunan bir delikanlıya kayın birader ve kayın pederi ma iyet verilerek kur aya alınıyor, bir evladını kur aya veren genç bir adam gerek ehl-i san at ve ticaret olsun ve gerek erbab-ı ziraat bulunsun bir hanenin idare-i taayyüşüne tab-aver olamayub ticaret ve ziraatini dahi sektedar edegeldiği gibi kayın peder ve biraderi ma iyet /beraber) ittihaz olunarak askere alınan bir delikanlının hanesi hal ve zaman iktizasınca mazhar-ı muavenet-ı matlube olamamasından dolayı bütün bütün perişan kaldığından ve bu gibilerin istisnası halinde tensikat-ı askeriye icabınca nüfus-ı mukayyedenin cümle-i yekûnundan alınacak kur a efradının (askerliği çıkmış olanların) adedine dahi nakısa vermeyeceğinden şu iki esnan (askerlik çağı) erbabının kur adan afv ve istisnası içün kanun-name-i hümayun-ı mezkûrun bend-i mahsuslarının zeyl ve ıslahı hakkında irade-i merâhim-ade-i hazret-i padişâhiyi kemal-i tazarru u ibtihal (yalvarıp yakarma ile) ile istirham eyleriz. Dokuzuncu Madde: Sivas sancağında hazine-i celile namına alınagelen yaylak ve kışlak rüsumu senevi beş altı bin kuruş tutar-ı bedelden ibaret olub bunun ihale ve idaresinde me murları suistimal ve ahali ile bir takım münazaa ve kıyl u kal etmekde olduğundan ve mamafih rüsum-ı mezkûre rüsumat-ı atikadan ve ilga olunan rüsumata mümasil rüsumatdan olub her nasılsa baki kalmış idüğinden hazinece menfaat-i cüz iye ve ahalice mazarrat-ı külliyesi derkâr olmağla bunun dahi lağvı müsted adır. Onuncu Madde: Sivas belediye dairesinin varidatı mukabilinde maaşat ve masarıfatı olduğu cihetle şimdiye değin memleketce bir menfaati görülmediğinden ve ale l-husus şehri binikiyüz kuruş maaşla baytar istihdam olunub bu ana kadar bir semeresi görülemediğinden ve hayvanat hastalığı zuhurunda baytarlık ilmini bilen ve tecrübeleri sebkat eden (orataya çıkan) yerlüden adamlar olub anlar (onlar) vasıtasıyla daha âlâ tedavi olunmakda olub memleket baytarına ihtiyaç görünmediğinden bu maaşın kat ı ve beledi riyasetinin dahi maaş-ı sabıkı olan beşyüz kuruşa tenziliyle bunlardan teraküm edecek akçe memleket içindeki esvak u ezikkanın (sokak ve çarşıların) tathir ve tanzifine (temizliğinin yapılmasına) ve kaldırımların tanzimine karşıluk tutularak belediyece dahi nezaret-i mütemadiye icrası mutazarrı dır. 12

13 Onbirinci Madde: Saye-i kudret-vaye-i hazret-i hilâfet-penâhide semere-i ikdamat-ı âliyye-i vilayet-penahileriyle vülatımızca emniyet ve asayiş ber-kemal ve umum ahali mutma innü lleyal ise de asakir-i zabtiyenin kifayetsizliği dahi meydanda olduğundan şu halin husul-ı takarrürür zımnında kubbe-i zabıtanın hadd-i kifayeye iblağını acizane arzu ederiz. Onikinci Madde: Sivas a bir saat mesafede kain Kızılırmak üzerinde bulunan ve Bağdad caddesinin memerri olan Eğri Köprü ile Sivas a iki buçuk saat mesafede ve nehr-i mezkûr üzerinde olub Erzurum caddesine müsadif olan Boğaz Köprüsü ve Sivas a beş saat mesafede Yıldız Irmağı ve Der-saadet caddesi üzerinde bulunan Yıldız Köprüsü cesim ve rasin (büyük ve sağlam) köprüler olub mürur-ı zaman ile müşrif-i harab olduğundan ve bunların ta mir ve termimine meşrut bir nevi varidatı olmadığı gibi te hir-i ta mirleri ilerüde masarıf-ı külliyeyi kesb-i ihtiyac edeceğinden masarıf-ı muhammenesi (tahmini masrafı) olan yüz bin kuruşun canib-i hazine-i celileden tesviyesiyle zikr olunan üç aded köprünün ta mirat-ı lazımesinin icrası istid a eyleriz. Ve tesviye-i mukteziyatı vabeste-i lütf ve inayet-i celile-i vilayet-penâhileri bulunmuş olmağla ol-babda emr u ferman hazret-i men-lehu l-mrindir. Fi 4 Zilkade Sene (1)297 ve fi 25 Eylül Sene (12)96 (7 Ekim 1880) İsim ve Mühürler sağdan sola -Aza-yı Komisyon.darzane Mehmed Ali, Aza-yı Komisyon Ann..Es-Seyyid Mehmed, Aza-yı Komisyon Ann..İhramcızade mehmed Nuri, Aza-yı Komisyon Ann Ulemadan., Aza-yı Komisyon Müfti-i Sabık Es-Seyyid Mehmed., Reis-i Komisyon Müfti Es-Seyyid Mehmed -Aza-yı Komisyon Sabolizade?, Aza-yı Komisyon Müftizade, Aza-yı Komisyon Altıparmakzade, Aza-yı Komisyon Sarı Müftizade, Aza-yı Komisyon Mollazade, Aza-yı Komisyon Şemseddinzade Mehmed Şemseddin -Aza-yı Komisyon Hacızade, Aza-yı Komisyon Muhakinzade, Aza-yı Komisyon..Ustazade?, Aza-yı Komisyon Raşid Ağazade Mehmed Kadri?, Aza-yı Komisyon Rakinzade Es-Seyyid Osman 13

14 -Aza-yı Komisyon, Aza-yı Komisyon Ataryan Tüccar-ı Muteberandan, Aza-yı Komisyon Muteberan, Aza-yı Komisyon Şamilzade Tüccar-ı Muteberan, Aza-yı Komisyon Dellalzade Seyyid Feyzi, Aza-yı Komisyon İmamzade -Aza-yı Komisyon Tüccaran-ı Muteberan.., Aza-yı Komisyon Tüccaran-ı Muteberan.., Aza-yı Komisyon Davud Efendi., Aza-yı Komisyon Paveli Efendi Rum, Aza-yı Komisyon, Aza-yı Komisyon zade Tüccar 14