CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET. Kavramsal-Kuramsal Perspektifler

Transkript

1 CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET Kavramsal-Kuramsal Perspektifler

2 Toplumsal cinsiyet kavramının bugünkü anlamdaki kullanımı 1950 lerde başlamış ve 1980 lerde özellikle feminist hareketin de katkısıyla zirveye taşınmıştır. Bu kavram ilk olarak, cinsiyetler arası farklılıkların toplumsal boyutuna vurgu yapmak amacıyla Amerika daki feminist hareketin taraftarlarınca kullanılmıştır.

3 Kadın sorunları üzerinde araştırma yapan akademisyen ve yazarlar arasında kadın kavramına sınırlı bir anlam yüklenmesini eleştiren bir grup araştırmacı, cinsiyetler arası etkileşimi vurgulamak amacıyla gender (toplumsal cinsiyet) terimini önermiştir. Çünkü onlara göre, kadın ve erkek, ancak birbiriyle bağlantılı ve ilişkili bir şekilde tanımlanabilir.

4 Söz konusu kavram Türkçe açısından değerlendirildiğinde kavramın, cins, tür ve ırk anlamlarına geldiği anlaşılmaktadır. Cinsiyet ve cinsellik, bu kelimenin sonradan kazandığı anlamlardan ikisini oluşturmaktadır.

5 Toplumsal cinsiyet kavramı, toplumsal cinsiyet rollerinin dağılımı ve kamusal ya da özel mekânların cinsiyetçi kullanımı etrafında biçimlenir. Feminist hareket, toplumsal cinsiyet rolleri olgusunu iki temel gruba ayırarak değerlendirmektedir. Bazı feminist araştırmacılar, kadınlık ve erkeklik rolleri arasındaki ayrımın biyolojik temelli olduğunu savunurken, bir diğer grup ise, rol dağılımındaki biyolojik temelleri reddetmemekle birlikte, bu ayrımın öğrenilmiş bir ayrım olduğunu düşünmektedir.

6 Gerek batı dillerinde gerekse Türkçe de yakın zamanlara kadar biyolojik cinsiyet ile toplumsal cinsiyeti birbirinden ayıran farklı kavramlar bulunmamaktaydı. Bunun sebebi ise, biyolojik olanla, ona dayandırılarak inşa edilen toplumsalkültürel cinsiyetin özdeşliğine inanılıyor olmasıydı.

7 Bu özdeşlik inancı, cinslere atfedilen farklı özelliklerin ve bunların gereği olan cinsiyet rollerinin biyolojik, doğal veya ilahi olduğu kanısını desteklemekteydi. Ancak daha sonraki dönemlerde, bedenin kültürel bir varlık olarak kabul görmesi ile birlikte, söz konusu doğallık, tartışmaya açık hale gelmiş; sonuçta cinsiyet ile toplumsal cinsiyet birbirinden farklı iki kavrama dönüşmüştür.

8 Doğal olarak, biyolojik ya da genetik anlamda kadın ve erkek birbirinden farklı iki ayrı cins olup bu ikisini ayıran temel unsur ise sahip oldukları üreme sistemleridir. Kadın ve erkeği tanımlamada önemli olan diğer bir faktör de toplumsal cinsiyet olarak adlandırılan kadın ve erkeğin değişik kültür ortamlarındaki tanımlarıdır.

9 Biyolojik cinsiyetin aksine, toplumsal cinsiyete ait farklılıklar, sosyal yapılandırma sürecine bağlı olarak şekillenmekte ve değişmektedir. Pek çok toplumda kadın ve erkek farklı varlıklar olarak görülmekte ve her birinin kendine ait imkânları, rolleri ve sorumlulukları olduğu kabul edilmektedir.

10 Bunun en açık göstergesi, kamusal alanda yapılan çalışmaların erkeğe; ev ve aile gibi özel alanlara hasredilen işlerin ise kadına ait olduğu biçimindeki görüşün birçok toplum tarafından benimsenmiş ve uygulanıyor olmasıdır. Bu nedenle toplumsal cinsiyete ilişkin sosyal ayrımlar ve tanımlamalar, her iki cinsin de yaşam tarzını şekillendirmektedir.

11 Dökmen, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet farklılıklarından bahseder. Ona göre cinsiyet terimi, kadın ya da erkek olmanın biyolojik yönünü ifade ederken aynı zamanda biyolojik bir yapıya da atıfta bulunmaktadır. İnsanların nüfus cüzdanlarında yazan cinsiyet bu terimin anlamına uygundur.

12 Toplumsal cinsiyet terimi ise, kadın ya da erkeğe toplumun ve kültürün yüklediği anlamları ve beklentileri ifade etmekte olup bireyin biyolojik yapısı ile yakından ilişkili bulunan psikolojik özelliklerini de içermektedir. Bir başka deyişle toplumsal cinsiyet, bireyi kadınsı ya da erkeksi olarak karakterize eden psiko-sosyal özelliklerin tümüdür

13 Ancak, yine de cinsiyet ve toplumsal cinsiyeti tamamen birbirinden kalın çizgilerle ayırmak mümkün değildir. Çünkü kültürün kadın ve erkekten beklentileri ile kadın ve erkeğin fiziksel bedenlerine ilişkin gözlemler birbirinden ayrı değildir. Dolayısıyla, toplumsal cinsiyetin kültürel inşası bir anlamda biyolojik cinsiyeti de içermektedir.

14 Doğumdan itibaren başlayıp yaşam boyu devam eden süreçte, biyolojik cinsiyetten farklı olarak oluşan ve öğrenilmiş davranış kalıplarını içeren toplumsal cinsiyet kavramı, toplumsal bir oluşum olarak (Yıldırmaz, 2005: 9) biyolojik cinsiyetin kültürel düzlemde toplum tarafından sosyal cinsiyet e dönüştürülmesini yani, kadınlık ve erkeklik rollerinin oluşturulmasını ifade etmektedir.

15 Toplumsallaşma sürecinde erkek ve kız çocuklarının, içinde bulundukları kültür tarafından cinsiyetleri açısından uygun görülerek öğrendikleri duygu, tutum, davranış ve roller arasındaki farklılıklar ise toplumsal cinsiyete ilişkin farklılıkların kaynağını oluşturmaktadır. Şöyle ki, kadınların daha duyarlı, ilgili ve şefkatli olarak algılanmaları;

16 diğer taraftan ev hanımı, öğretmen, hemşire vb. meslek ya da uğraşlarla meşgul olmalarının uygun görülmesi, buna karşılık, erkeklerin bağımsız, atılgan ve kuvvetli bireyler olarak algılanmaları yanında askerlik, mühendislik ve tüccarlık gibi mesleklerden birine sahip olmalarının beklenmesi, toplumsal cinsiyet farklılıklarına yol açan en önemli sebeplerden biri olarak görülebilir.

17 Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Kimlik Bilgin, bireyin Ben kimim? sorusuna verilen cevapların onun kimliğini oluşturduğunu ifade ederek, kimlik olgusunun insanın kim olduğuna ilişkin zihninde inşa ettiği imajları içerdiğini ileri sürmektedir. Bu imajlar, genel hatlarıyla, diğerlerinin bizim hakkımızdaki düşüncelerinden çıkardığımız sonuçlarla ilgilidir. Bir başka ifadeyle, kendimize ilişkin düşüncelerimizin büyük bir kısmı çevremizle kurduğumuz sosyal etkileşimin bir ürünü olmaktadır (Bilgin, 1995: 65; bkz. Yıldız, 2006: 110).

18 Yukarıdaki kimlik tanımından hareketle cinsiyet kimliği, kişinin kendini kadın ya da erkek olarak tanımlaması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda cinsiyet kimliği, kişinin kendilik kavramının en önemli öğelerinden birini oluşturmaktadır. Cinsiyet kimliği, kişilik ve davranış olarak gösterilen kadınlık ya da erkekliğin kişisel ve içsel anlamıdır; bir erkek ya da kadın olmanın öznel duyumudur.

19 Çocukların çoğu, kız ya da erkek olarak belirlenmiş cinsiyetlerini bilişsel olarak kabul edip, davranışlarını içinde bulundukları toplumun ve grubun beklentilerine göre ayarlamaktadırlar.

20 Toplumsal Cinsiyet Rolleri Toplumsal yaşam karşılıklı beklentilerden oluşmaktadır. Rol ve statü kavramı, bireylerin toplumdan beklentilerini ve toplumsal yaşamın bireylere yüklediği görevleri tanımlamaktadır. Toplumsal cinsiyet rolü ise toplumun tanımladığı ve bireylerin yerine getirmelerini beklediği cinsiyetle ilişkili bir grup beklentisidir. (İsen ve Batmaz, 2002: ).

21 Toplumsal cinsiyet rolleri, kadınlığın ve erkekliğin sosyal ortamlarda ifade edilişidir. Cinsiyet rolü, kadına ve erkeğe uygun bulunan kişilik özellikleri ve davranışlar olarak dile getirilir ve kültürel beklentileri ifade eder. Bir erkek için uygun olduğu düşünülen davranışlar erkeksi, kadınlar için uygun olduğu düşünülen davranışlar ise kadınsı olarak adlandırılır. Bu kadınsı ve erkeksi rollerin, cinsiyetten bağımsız olarak bireylerin bulundukları ortama göre değiştiği de bildirilmektedir (Dökmen, 2004: 18).

22 Toplumsallaşma sürecinin cinsiyet rollerinin gelişimine katkıda bulunduğunu biliyoruz. Cinsiyet rolü gelişimini etkileyen toplumsal faktörler; ebeveynler, kardeşler, akran grupları, öğretmenler ve kitle iletişim araçlarıdır. Bu toplumsal faktörlerin toplum tarafından kabul gören davranışları öğretmesi sürecine toplumsallaşma denir. Sözü edilen bu faktörler de toplumsallaşma süreci değişkenleri olarak anılır (Gökkaya, 1994: 24). Çocuk ile bu değişkenler arasında karşılıklı bir etkileşim vardır.

23 Çocuğun gelişimini anlayabilmek için, çocuğun içinde bulunduğu ve bu değişkenlerin oluşturduğu çevresel yapıyı tanımak gerekir. Bu yapı içinde çocuk, cinsiyet tipine ilişkin bilgiyi, cinsiyet rollerine ilişkin kültürel beklenti ve normları ya gözleyerek ya da doğrudan bu normlara uygun ve uygun olmayan davranışların ödüllendirilmesicezalandırılması yoluyla öğrenir. Aynı zamanda bu süreci oluşturan sosyal çevre, kız ve erkek çocuktan farklı davranışlar görmeyi beklemektedir.

24 Toplumsal Cinsiyet Kalıpyargıları (Stereotypes) İnsanlar, gruplar hakkında kalıpyargılar geliştirme eğilimindedirler. Kalıpyargılar, bir gruba ilişkin bilgi, inanç ve beklentilerimizi içeren bilişsel yapılardır. Güçlü kalıpyargıların söz konusu olduğu kategorilerden biri de cinsiyettir. Toplumun, grup düzeyinde kadın ve erkeklerin göstermelerini beklediği özelliklere toplumsal cinsiyet kalıpyargıları denilmektedir. Kadın ve erkek için uygun görülen rol ve faaliyetlere cinsiyet rollerine ilişkin kalıpyargılar denmektedir (Dökmen, 2004: 19).

25 Diğer yandan kalıpyargılar, aşırı yalınlaştırılmış kavramlar olarak da tanımlanabilirler. Şöyle ki çocuklar, sınırlı deneyimleri nedeniyle birtakım kalıpyargılar geliştirirler ve karmaşık bilgileri dar kavramlar içinde örgütlemeye ve sıkıştırmaya çalışırlar. William ve Best (1990), yirmi beş ülkeyi kapsayan, cinsiyet klişeleri ile ilgili çalışmalarında, tüm ülkelerde kadınların duygusal, uysal ve boş inançlı olarak algılandığını, erkeklerin ise gözüpek, bağımsız ve ikna edici olarak görüldüğünü ortaya koymuşlardır.

26 Bu çalışmanın ortaya koyduğu bir başka sonuç da, kadın ve erkek farklılıklarının derecesi konusundaki algıların ülkeden ülkeye değiştiğidir. Bolivya, Peru, Yeni Zelanda ve İskoçya da farklılıklar davranış bazında algılanırken, Nijerya, Japonya ve Kuzey Afrika da farklılıklar güç bazında algılanmaktadır. Bu çalışmadan çıkan sonuca göre, genel olarak bir ülke ne kadar gelişmişse, kadın-erkek klişeleri arasındaki farklar da o ölçüde azalmaktadır (Uzun, 2005: 34-35).

27 Sonuç olarak, cinsiyet ayrımcılığı yaşamımızın çok erken dönemlerinde başlayarak pek çok kaynaktan beslenmekte ve süreklilik göstererek pekiştirilmektedir. Bu durum farkına bile varamadığımız biçimlerde davranışlarımızı etkilemektedir. Genelde yetişkinler arasında eğitim düzeyi ve toplumsal konumu ne olursa olsun anne-babalar, öğretmenler günlük yaşamlarında sergiledikleri olağan davranış ve ifadelerinde zaman zaman önyargılara, kalıpyargılara ve ayrımcı tutumlara yer verebilmektedirler.

28 Dilimize ve davranışlarımıza yansıyan ayrımcılığımız ve önyargılarımız, çok dikkatli birer gözlemci ve taklitçi olan çocukları etkilemektedir. Farklı toplumlarda yapılmış pek çok araştırma, çocuğun cinsiyeti nedeniyle evde ve okulda ayrımcılığa uğradığını göstermektedir. Evde bebeklikten başlayarak giydirilen renkler, alınan oyuncaklar, önerilen ev içi işbölümü, davranışa dönük beklentiler, neleri pekiştirdiğimiz, neleri söndürdüğümüz vb. ile örgün eğitim sistemi içinde, ders kitaplarından öğretmenlerin sınıf içi davranışlarına kadar pek çok yolla, toplumun başka kurumlarında da çeşitli biçimlerde, toplumsal cinsiyete ilişkin önyargılar sürekli olarak pekiştirilmektedir.

29 Psikanalitik Kuram Freud un toplumsal cinsiyetin oluşmasına ilişkin kuramı libido kavramlaştırmasına dayanır. Libido biyolojik ve toplumsal cinsiyeti organize eden biyolojik temelli olan cinsel enerjidir. Libidoyu erkek cinsel organı merkeze koyarak açıklar.

30 Toplumsal cinsiyetin kazanımını üç dönemde incelenir. Bireyler psikoseksüel gelişimi beş dönemde tamamlar Oral dönem(0-18 ay):bebeğin ilgisi ağiz bölgesindedir(emme, ağıza alma) Anal dönem(1,5-3,5 yaş ):ilgi anüs bölgesindedir(dışkılamayla ilgili süreç)

31 Faallik dönem (3-5 yaş): cinsel organa yönelik ilgi. Latent dönem (5-13 yaş ):cinsel güdüler ve ilgiler az, hatta bitiyor Genital dönem (12-13 yaştan sonra):cinsel dürtüler yeniden cinsel organ etrafında toplanır. Cinsiyetin kazanımı üç dönemde ele alınır.

32 1) ilk dönem :doğumdan itibaren erkek ve kız çocukların cinsiyet ve toplumsal cinsiyet deneyimleri aynıdır. Erkek çocuklar,yaşama erkek anatomisine sahip olarak başlarlar libidoları erkek cinsel organıyla bağlantılıdır. Kız çocukları anatomik olarak çift cinsiyetlidir. İlkin dişilik organları daha sonra ise erkeklik organı olarakta klitorisleri vardır

33 Yani ilk dönemde kız çocuklarınında erkek çocuklarınında cinsiyetleri erkektir. 2)İkinci dönem(18-24) aylarda aşlayan bu dönem çocuklar, kadın ve erkek arasındaki farklılıkları anlamaya başlar. Bu dönemde erkeklik yine merkezdedir. Çocukların anlayışına göre cinsiyet farkı penise sahip olmak ya da olmamaktır.

34 Kızlar bu dönemde penislerin olmadıklarını ancak basit bir organlarını olduklarını dşünürler. Bu durumu kayıp olarak görürler ve gizliden gizliye bir gün erkeklik organına sahip olacağını düşünürler. Bu arada hayal kırıklığı ile annelerinden babalarına yöneliyorlar (elektra kompleksi).

35 3) üçüncü Dönem: erkek çocuklar bu dönemde babalarıyla anneleri için erkeklik yarışına giren çocuklar hadım edilme korkusuyla annelerine olan cinsel yönelimlerinden vazgeçip babalarıyla özdeşleşirler. Kız çocuklarını kastrasyon korkuları olmadığı için babalarına olan ilgileri tam olarak bitmemiştir. Bu yüzden Freud a göre kızlar hem cinsel hem de ahlaki olarak erkekler kadar üstün değiller.

36 Biyolojik Açıklamalar Annelik içgüdüsünün beynin bir bölgesinde ve üreme organlarında da bulunduğu ileri sürülmüştür. 19. yy. ın ortalarına doğru yüksek zihinsel işlemlerin merkezi olarak görülen ön beyin loblarını erkelere oranla kadınlarda daha küçük ve daha az kıvrımlı olduğu ileri sürülmüştür. Algılamada kadınların iyi olmasını yan loblarının daha büyük olmasına bağlamışlardır.

37 1977 de bile erkeğin mimarlıkta, mühendislikte ve sanatta daha büyük başarıları olduğu bunun da erkeklik hormonlarından ve beyin performansının üstün olmasından kaynaklanır. Beyinle ilgili açıklamalar: Kadınla erkeğin beyin yapılarını farklı olduğunu bunun da bilişsel işlevlerde farklılaşmaya yol açtığını ileri sürerler. Kadınların beyin hemisferlerinin bilişsel işlevlerde daha az etkili olması nedeniyle bilişsel performanslarını erkeklere oranla daha zayıf olduğunu ileri sürerler.

38 Klinik bulgular doğum öncesi dönemde bebeğin erkek olmasını sağlayan androjen hormonunun kız çocuklarında miktarı arttıkça erkeksi davranışlar gösterme olasılığı artar. Sosyobiyolojik açıklamalar (Evrim psikolojisi): milyonlarca yıllık evrimsel süreci ve genetik değişimi cinsiyet farklılıklarını açıklaması için emel alır.

39 Darwin in Etkisi: Darwin doğal seleksiyonun sosyal davranışın kökenini açıklamak için kullanır. Sosyobiyoloji, sosyal davranışın biyolojik süreçlerden ve genetik faktörlerden etkilendiğini öne sürer. Sosyobiyologlar, kadınların sadece doğurabildikleri ve bebekleri sütleriyle besleyebildikleri için ilgi ve bakım yönelimli olduklarını ileri sürerler.

40 Erkeklerin ise fiziksel olarak daha güçlü ve daha saldırgan oldukları için savaşçı ve avcı rolünü üstlendiklerini; bazı kanıtlar 1- Saldırganlık: Çok sayıda çalışmada cinsiyet hormonlarının özellikle testesteronun pek çok tür için saldırganlıkla ilişkili olduğu bulunmuştur. 2- Üreme ve ana-babalık yatırımı: erkeklerde sperm çoktur ve kolay bulunur ama yumurta sınırlıdır. Erkekler bir çok kadınla ilişki kurabilir; fakat kadın tek bir erkek tarafından döllenir. Bu farklılık erkeğin dölünün hayatta kalmasını sağlamak için, kadının ise daha çok ana-babalık yatırımı yapmasına neden olmuştur.

41 Bilişsel Gelişim Kuramı Kendini sosyalleştirme: Sosyal öğrenme kuramı, çocuğu pasif alıcı ve çevreyi özellikle de yetişkinleri onun davranışlarını biçimlendiren olarak görür. Bu kuramcılara göre çocuk sosyalleşmeye aktif olarak katılır. Kendi cinsiyet rolünü biçimlendirir. Buna kendini sosyalleştirme denir.

42 Bilişsel tutarlılık: bilişsel yaklaşımın temel sayıltısına göre insanların bilişsel tutarlılığa ihtiyacı var. Bu ihtiyaç kendilerine ve dünyaya ilişkin tutarlı ve dengeli bir görüş oluşturmayı ve bu görüşü sürdürmeyi istemelerine yol açar. Kız olduğunu anlayan bir çocuk kadınsı olmayı, bir erkek çocuk ise erkek olduğunu anlayınca erkeksi nesne olmayı tercih eder.

43 Çocuğun kadınsı ya da erkeksi olmayı ödüllendirme değil de kendini kız veya erkek olarak kimliklemesinden dolayı ortaya çıktığını ileri sürer. Cinsiyet Rolü Gelişiminde üç dönem: 1- Cinsiyeti etkileme(2-3-5) : Bu dönemde çocuklar cinsiyeti bir isim olarak bilirler ve çoğu çocuk bu dönemde cinsiyetini her zaman doğru bir şekilde bilmeyebilir.

44 Yani bu dönemdeki çocuklar cinsiyetlerini tam olarak kavramamışlar. örneğin; bir kız çocuk bu dönemde büyüyünce baba olacağını söyleyebilir. 2- Cinsiyetin Kararlılığı (3,5-4,5): Bu dönem çocukları artık kendi cinsiyetlerinin farkına varıyorlar ve büyüyünce de aynı cinsiyette kalacağını bilirler.

45 3- Cinsiyetin Değişmezliği(4-5-7): Bu dönem çocukları artık cinsiyetlerinin değişmezliğini anlamışlardır ve cinsiyetin fiziksel görünümünden bağımsız olduğunu kavramışlardır. Bu dönemdeki çocuklar cinsiyetlerine uygun bulunan tercihleri beğenirler ve geliştirirler. Yani cinsiyetleriyle tutarlı olmaya çalışırlar.

46 Toplumsal Cinsiyet Şeması Kuramı Bem e göre, gelişen çocuk, toplumunun kadınlık ve erkeklik tanımlarını öğrenir. Çoğu toplumlarda bu tanımlar, sadece doğrudan kadınla ve erkekle ilişkili anatomik farklılıklara, iş bölümüne ve kişilik özelliklerine dayanmamakta olup bunların yanı sıra dile, yapılan benzetmelere yansımış çok zengin bir çağrışımı da içermektedir.

47 Genel olarak toplumlarda, kadın ve erkek farklılığındaki ikilik kadar zengin bir içeriğe ve kendine özgü özelliklere sahip bir başka ikilik bulunmamaktadır. Çocuk, cinsiyetle ilgili bu özel bilgileri sadece öğrenmekle kalmayıp, aynı zamanda kendisine ulaşan her yeni bilgiyi cinsiyetle ilişkilendirilen bu zengin içeriğe bağlı olarak değerlendirmekte ve özümsemektedir. Kısacası çocuk, gelişen bir toplumsal cinsiyet şeması aracılığıyla gelen bilgiyi kodlamayı ve örgütlemeyi de öğrenmektedir (Burger, 2006: 653).

48 1. Cinsiyetleri Tipleştirme (Ayrıştırma): Cinsiyetleri tipleştirme sürecinde çocuk, hem kendilik kavramını oluşturur hem de dünyayı algılarken içselleştirdiği bu cinsiyet şemasını kullanır. Gelen bilgileri cinsiyet şemasına göre algılar, kodlar ve örgütler. Buna göre çocuk, kız çocuğunu zayıf vb. olarak, erkek çocuğunu kuvvetli vb. olarak algılamayı; zayıf erkek çocuklarla güçlü kız çocukları fark etmemeyi öğrenir.

49 Çocuk aynı şematik seçiciliği kendine uygulamayı, sadece cinsiyetine uygun olanları kendilik kavramına dâhil etmeyi öğrenir. Sonuç olarak cinsiyetleri ayrıştıran/tipleştiren bir birey olur (Dökmen, 2004: 66).

50 2. Androjenlik Kavramı: Androjenlik, kelime olarak Yunanca da erkek anlamına gelen andro ile kadın anlamına gelen gyne kelimelerinden oluşturulmuş bir terimdir ve geleneksel söylemde yer alan kadınsılık ve erkeksilik kategorilerine bir karşı çıkışın ve aynı zamanda insanların hem kadınsı hem de erkeksi olabileceklerine işaret etmektedir (Dökmen, 2004: 71).

51 Bem 1970 li yıllarda ağırlıklı olarak androjen bireylerin, yani hem erkeksi hem de kadınsı özellikleri yüksek düzeyde gösteren bireylerin olumlu yönlerini gösteren araştırmalar yapmıştır. Ayrıca Bem, androjenlerin daha esnek davranabildiklerini ve farklı ortamlarda daha uyumlu cinsiyet rol davranışları sergileyebildiklerini bulmuştur; androjenler, örneğin, gerektiğinde erkeksi yani bağımsız, gerektiğinde de kadınsı yani şefkatli davranışlar gösterebilmişlerdir.

52 Kadınsı kadınlar ve erkeksi erkekler (cinsiyetleri tipleştirilenler bireyler), androjen bireylerin tersine, diğer cinsiyete uygun bulunan davranışlardan kaçınmakta ve bu tür faaliyetlerde bulunmaktan dolayı psikolojik rahatsızlık duyarak kendileri hakkında olumsuz duygular ifade etmektedirler (Dökmen, 2004: 72).

53 3. Bem Cinsiyet Rolü Envanteri: Toplumsal cinsiyet araştırmalarında kullanılmak üzere Bem (1974), kadınsılığı ve erkeksiliği birbirinden bağımsız iki boyut olarak varsayan bir ölçek geliştirmiştir. Bu ölçeğe göre birey, kadınsılık ve erkeksilik boyutlarının her iki boyutunda da yer alabilmektedir.

54 Toplum tarafından kadınsı olarak tanımlanan özelliklere (duygusal, anlayışlı, nazik, merhametli vb.) daha çok sahip oldukları belirlenenler kadınsı, toplum tarafından erkeksi olarak tanımlanan özelliklere (baskın, etkili, gözüpek, hırslı, vb.) daha çok sahip oldukları belirlenenler erkeksi olarak nitelendirilmektedirler. Kadınsı ve erkeksi özellikleri birlikte yüksek düzeyde gösterenler androjen, bu iki grup özelliği düşük düzeyde gösterenler ise belirsiz olarak nitelendirilmektedirler (Dökmen, 2004: 70).

55 4. Toplumsal Cinsiyet Şemasıyla Bilgiyi İşleme Kuramı: Toplumsal cinsiyet şemasıyla bilgi işleme kuramı, çocuğun cinsiyetle ilgili bilgilerin işlenmesine aktif olarak katıldığını ileri sürer. Kohlberg ün kuramındaki gibi, çocuğun kendi cinsiyet grubu ile ilgili bilgileri, değerleri ve davranışları kendisinin keşfettiğini ancak bu keşfetmenin cinsiyet değişmezliğine ulaşınca değil, kendi cinsiyetini keşfedince başladığını söyler.

56 Sosyal Bilişsel Kuram Sosyal bilişsel kuram, toplumsal cinsiyetin gelişimini üçlü karşılıklı nedensellik modeli çerçevesinde açıklamaktadır. Üçlü karşılıklı nedensellik modelinde, kişisel faktörler, davranışsal örüntüler ve çevresel olaylar birlikte ele alınmaktadır. Kişisel faktörler, bilişsel, duyuşsal ve biyolojik olayları, cinsiyete ilişkin kavramlaştırmaları, davranışsal ve yargısal standartları ve benlik düzenleyici etkileri içermektedir.

57 Davranışsal örüntüler, cinsiyete ilişkin etkinlik örüntülerini ifade etmektedir. Çevresel olaylar ise, günlük yaşamda karşılaşılan geniş bir sosyal etkinlikler ağını göstermektedir. Bunlar karşılıklı bir etkileşim içeresinde bulunmakla birlikte örüntü göstermeyip, her birinin katkısı, etkinliği, duruma ya da sosyo-yapısal sınırlılıklara ya da fırsatlara bağlı olarak değişir ve biri diğerlerinden daha baskın olabilir.

58 Bir başka yönüyle toplumsal cinsiyetin gelişiminde üç tür sosyo-bilişsel etkiden söz etmek mümkündür. Bu etkiler, model alma, doğrudan tecrübe etme ve öğretim süreci olarak sınıflandırılabilir. Bunların göreli etkilerinin, bireylerin gelişimsel statülerine ve deneyimlerinin sosyal yapılanmalarına bağlı olarak değiştikleri söylenebilir.

59 Buna göre, bazılarının bazı gelişim dönemlerinde etkileri daha fazladır. Örneğin, model alma doğumdan itibaren vardır ve bebek model alma yoluyla öğrenmeye çok açıktır. (Dökmen, 2004: 59; bkz. Burger, 2006: 530; Schultz, 2002: ).

60 Sosyal Etkileri ve Etkileşimi Vurgulayan Kuramlar 1. Sosyal Öğrenme Kuramı: Sosyal öğrenme kuramında özellikle edimsel koşullanma ve model alarak taklit etme gibi iki farklı öğrenme sürecine ağırlık verilmektedir: a) Edimsel Koşullanma: Ödüllendirilen ya da olumlu sonuçları olan davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığı artar. Cinsiyetine uygun davranışlarda bulunan çocuk ödüllendirilir; cinsiyetine uygun olarak davranmadığında ise cezalandırılır.

61 Örneğin; ağlama davranışı kız çocukları için uygun görülüp ödüllendirildiğinden aynı zamanda kalıcı bir davranış örüntüsü haline gelir; erkekler açısından ise aynı davranış ödüllendirilmediğinden kalıcı bir nitelik kazanmaz. Özellikle ana-babalar ve öğretmenler aynı davranış için kız ve erkek çocuklara yönelik olarak farklı tepkilerde bulunurlar. Örneğin, erkek çocukların atılganlık ve saldırganlık içeren davranışları pekiştirilirken, aynı davranışlar kız çocuklar söz konusu olduğunda pekiştirilmezler.

62 b) Model Alma ve Taklit Etme: Gözlemlenen figürler (ana-baba, öğretmen, arkadaş, beğenilen ve sevilen herhangi bir kişi ya da televizyondaki kahraman vb.) model alınır ve bu figürlerin sergiledikleri davranışlar uygun bir zamanda taklit edilir. Cinsiyet rollerinin kazanımında da genellikle kız çocuklar annelerini ve kadın figürleri, erkek çocuklar da babalarını ve erkek figürleri model alarak taklit ederler.

63 Bunların yanı sıra, sosyal öğrenme kuramcıları, çocukların uygun cinsiyet rolü davranışlarını dolaylı olarak da öğrenebildiklerini, yani başkalarının davranışlarını ve onların hangi davranışlarının ödül ve ceza aldığını izleyerek de öğrenebildiklerini ileri sürmektedirler. Gözlemleyerek Öğrenme de denen bu süreç, çocukların ödül aldığını gözlemledikleri modeli taklit etmelerine yol açmaktadır.

64 Sosyal Öğrenme Kuramı, diğer insanların davranışlarının gözlenmesi, pekiştirilmesi ve cezaların uygulanması ve taklit aracılığıyla cinsiyet farklılıklarının şekillendiğini ileri sürmektedir. Buna göre, çocuklar, cinsiyetlerine uygun ya da uygun olmayan davranışlarda bulunmaları halinde, uygulanan ceza ve ödül sonunda cinsiyet rolüne ilişkin davranışları öğrenebilmektedirler. Bu sosyal geribildirim, çocuklara hangi davranışların gelecekte ödül ya da ceza alabileceğine ilişkin bilgi sağlamaktadır.

65 Bu ödül ve cezalar çocuğun gelecekteki davranışlarını şekillendirecektir. Örneğin, babasına araba tamir ederken yardım etmek isteyen ama ona uygun bir iş olmadığı için uzaklaştırılan bir kız çocuğu gelecekte babasına bir daha yardım etmek konusunda hiç de istekli olmayacaktır. Ama annesine mutfakta yardım etmesi halinde övgü alıyorsa yeniden annesine yardım etmek isteyecektir.

66 2. Sosyal Rol Kuramı: Sosyal Rol Kuramı, kadınlarla erkekler arasındaki tüm davranışsal farklılıkların cinsiyet kalıpyargıları ve sosyal rollerle açıklanabileceğini ileri sürmektedir. Tanım gereği sosyal rol, toplum tarafından belirlenen, sosyal içerikli bir kategoride yer alan bireylerin her birinden beklenen, öğrenilmiş tepkilerdir.

67 Bütün toplumlarda, kadınlardan ve erkeklerden beklenen sosyal roller ve bu beklentilere uygun farklı davranış örüntüleri ile karşılaşılmaktadır. Örneğin, çoğu kültürde çocukların bakımı ve yetiştirilmesine ilişkin sorumluluk erkeklere değil kadınlara yüklenmiştir.

68 Cinsiyet kalıp yargıları diğer kalıp yargılar gibi, insanların günlük yaşamda neler yaptıklarına ilişkin gözlemleri yansıtır. Eğer bir grup insan her zaman belli bir etkinlik sırasında gözleniyorsa, o insanların o etkinlik için gereken yetenekleri ve kişilik özelliklerini taşıdıklarına inanılır. Örneğin,

69 Örneğin, kadınlar her zaman çocuk bakımıyla ilgileniyorlarsa onların çocuk bakımı için gerekli olan sıcak ve şefkatli olma gibi özelliklere sahip olduklarını düşünmek kolaylaşır; tersini de düşünmek mümkündür; eğer erkekler çocuk bakımıyla ilgilenmiyorlarsa bunun nedeni, onların gereken özelliklere sahip olmamaları diye düşünülebilir.

70 3. Benlik Sunuşu Kuramı: Deaux ve Major (1987), Benlik Sunuşu Kuramının, toplumsal cinsiyetle bağlantılı interaktif davranış (birbirini karşılıklı etkileme) modelinin, toplumsal cinsiyetle ilgili davranışların kazanılmasıyla değil, ortaya konuluşuyla ilgili olduğunu belirtmektedir. İnteraktif davranış modeli, cinsiyetle bağlantılı sosyal davranışların pek çok faktörden etkilendiğini, çok esnek olduğunu ve ortama bağımlı olduğunu vurgulamaktadır.

71 Davranışlar, büyük ölçüde kişisel tercihlere, başkalarının davranışlarına ve ortamın koşullarına bağlı olarak değişebilmektedir. Deaux ve Major, toplumsal cinsiyeti, güçlü ve çarpıcı bir sosyal kategori olarak ele almakta ve toplumsal cinsiyetle ilişkili davranışların görüleceği sosyal etkileşimlerdeki üç önemli duruma dikkati çekmektedirler:

72 Algılayan: Toplumsal cinsiyetle ilgili inançlara sahip olarak girdiği herhangi bir sosyal etkileşimde söz konusu inançları ve kişisel amaçları tarafından yönlendirilen algılayıcı, aktörün davranışlarını biçimlendirir. Beklentilerin doğrulanması yönünde süreç işler. Algılayan bilişsel ve davranışsal olarak bu süreci işletir. Yani, algılayanın kafasında aktör hakkında bazı kalıplar vardır ve aktörü olduğu gibi değil, bu kalıplara göre algılar; böylece bilişsel olarak beklentilerini doğrulatır. (Dökmen, 2004: 86).

73 Aktör: Cinsiyetle ilgili davranışta bulunacak kişi, o anki davranışını ortamın gereklerine göre yapılandırır. Bu nedenle de farklı zamanlarda ve mekânlarda farklı kimliklerini gösterebilir. Toplumsal cinsiyetle ilişkili benlik kavramı vardır ve bu benlik kavramıyla ve kişisel amaçlarıyla birlikte iletişime girmektedir. Aktör, kendi benlik kavramına uygun olacak şekilde kendisine ulaşan bilgiyi işleyerek çevresi ile etkileşim içerisinde davranışlarını yapılandırır. (Dökmen, 2004: 86).

74 Durumsal ipuçları: Herhangi bir davranışın sosyal olarak beğenilirliği, algılayanın ya da aktörün beklentilerinin güçlü ya da kesin olması, davranışın ne olacağının ortam tarafından belirlenmiş ya da sınırlandırılmış olması, bireylerin gelecekte etkileşimde bulunma ihtimalinin ne olacağı vb. gibi toplumsal cinsiyetle ilgili farklı düzeylerde çarpıcı nitelik taşıyan konuları içeren durumsal ipuçları, cinsiyetle ilgili davranışların gösterilişini etkilemektedir. Bu üç durum (aktör, algılayan, ortam) karşılıklı etkileşim içindedir ve cinsiyetle ilgili davranışı biçimlendirirler. (Dökmen, 2004: 86).

75 4. Çok Faktörlü Toplumsal Cinsiyet Kimliği Kuramı: Toplumsal cinsiyet özelliklerini tek ya da iki faktörle açıklamanın mümkün olmadığını belirten Spence (1993), çok faktörlü toplumsal cinsiyet kimliği kuramını önermiştir. Spence e göre, toplumsal cinsiyet kimliği, birbirleriyle ilişkili pek çok faktörden oluşan bir yapı olarak kavramlaştırılmalıdır. Toplumsal cinsiyetle ilişkili fenomenler, dört önemli boyuta ayrılabilir:

76 1. Toplumsal cinsiyet kimliği ya da benlik kavramı (kişinin temel kadınsılık ve erkeksilik duyumu) 2. Araçsal ve dışavurumcu kişilik özellikleri (kalıpyargılı olarak kadınla ya da erkekle bağlantılı olduğu düşünülen özellikler) 3. Toplumsal cinsiyetle ilişkili ilgiler, rol davranışları ve tutumlar; 4. Cinsel yönelim. Kişinin çeşitli özellikleri vardır ve bunların kimi bu dört boyutun bazılarında kadınsı bazılarında ise erkeksi olabilir. Örneğin, kişilik özellikleri kadınsı bir çizgi gösterirken, ilgilerinin bir kısmı erkeksi ya da tutumlarının bir bölümü erkeksi çizgiler taşıyabilir.

77 Spence e göre, kişinin benlik kavramı genellikle biyolojik cinsiyetiyle paraleldir. Gerçekte bireyin biyolojik cinsiyetine uygun olarak kadınsı ya da erkeksi yanları olduğu kadar biyolojik cinsiyetine uymayan karşıt cinsiyet rol yönelimleri de olabilir.

78 Ancak kişi kendisini yine de biyolojik cinsiyetine uygun bir şekilde kadınsı ya da erkeksi diye tanımlar ve buna bağlı olarak bütüncül benlik kavramı oluşur. Yaşına ve tecrübelerine bağlı olarak kişinin toplumsal cinsiyetle ilişkili özelliklerinde bazı değişmeler olmakla birlikte bu benlik kavramı, yani kendini kadınsı ya da erkeksi olarak tanımlama, genellikle yaşam boyu sabit kalır (Dökmen, 2004: 89).

79 Kaynakça Dökmen, Z.Y.(2010). Toplumsal Cinsiyet. Remzi Kitabevi. Oruk, S.G. (2007) Toplumsal Cinsiyetin Oluşumunda psiko-sosyal ve Dinsel Faktörlerin Rolü ve Önemi. T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Türkiye