SOSYOLOJİ NEDİR? Simon=bir toplumdaki yapılar, kurumlar, bilgiler ve inançlar tarihsel süreç içerisinde

Transkript

1 ÜNİTE 1=SOSYOLOJI NEDIR? SOSYOLOJİ NEDİR? Sosyolojinin konusu toplumdur. Sosyoloji, toplumun yapısını, toplumsal ilişkileri, toplumsal kurumlar ve grupları, gruplar arası ilişkileri ve toplumsal değişimi bilimsel olarak inceleyen bir sosyal bilimdir. Toplum, bireysel ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamak için birbirleriyle ilişki kuran, birbirlerini etkileyen, ortak bir kültürü paylaşan, belirli bir toprak parçası üzerinde yaşayan insan topluluğudur. %-Sosyoloji, olması gerekeni değil, olanı olduğu gibi inceler. 1.Aynı özellikte bulunan toplumsal değer ve olayların oluşturduğu bütüne toplumsal kurum denir. Örneğin ; ahlak, hukuk,dın 2.Farklı amaçlarla insanlar tarafından oluşturulan teşkilatlı ve somut kuruluşlara da toplumsal kurum denir.ornegın;aıle,okul,cami Toplumdaki kurumların aralarında var olan göreli bir eşgüdüm ve uyum hâline toplumsal düzen denilir %-Sosyoloji topluma bir bütün olarak yaklaşır. %-Aile, okul, işyeri küçük boyutlu; sendika, siyasi parti ve devlet ise büyük boyutlu toplumsal gruplardır. Bu gruplar toplumun parçalarıdır. SOSYOLOJININ ONCULERI Simon=bir toplumdaki yapılar, kurumlar, bilgiler ve inançlar tarihsel süreç içerisinde sürekli bir değişim ve dönüşüm hâlinde bulunurlar. Saint Simon un toplumsal fizyoloji, beşeri bilim ya da özgürlük bilimi olarak adlandırdığı sosyolojinin temel görevi, toplumu hareket ve dönüşüm hâlinde incelemektir. Diyalektik Yöntem=Hegel, evrenin kapsadığı tüm nesneler arasında karşılıklı etki-tepki ilişkilerinin varlığından hareketle, diyalektik yöntemin birbirinden ayrılmaz yasalarını şu şekilde sıralamaktadır: Bütünlük, çelişme, hareket ve nitel değişme. Bütünlük yasası=evrendeki her varlık ya da her olay, diğer varlık veya olaylardan bağımsız olarak ele alınamaz. Çelişme yasası=her varlığın, her olayın kendi karşıtını, kendi çelişiğini bünyesinde taşıdığını varsayar Hareket yasası=evren ve evrendeki her varlık, her olgu, her şey sürekli bir hareket, değişim ve dönüşüm içerisindedir. Nitel değişme yasası=varlık veya olaylardaki gelişme ve değişmeler önce belirgin bir anlam taşımayan nicel değişmeler olarak değerlendirilmelidir. İç çelişmeler nedeniyle gerekli ve zorunlu bir biçimde oluşan bu nicel değişmeler giderek belirginleşen köklü nitel değişmeleri doğururlar. Bu nedenle Hegel in idealist diyalektiğine göre, gelişme ve değişme süreci, basit ve niceliksel olandan karmaşık ve niteliksel olana doğru yükselen bir hareket şeklinde değerlendirilmelidir. NOT=her bir yasanın yalnız başına büyük bir anlam taşımayacağı gercektır.bırbırını 1

2 tammlayan ve butun olarak ele alınır. ÜÇ HAL YASASI Teolojik evrede, insan zihni, olayların ilk ve son nedenlerini, mutlak hakikati araştırır. Olayların nedenlerini doğa üstü birtakım varlıklarda görür. Metafizik evre, bir geçiş evresidir. Bu evrede doğa üstü etkenlerin yerini soyut bir takım etkenler alır. Pozitif evrede, insan zihni mutlak ı aramaktan vazgeçip gözlem ve akıl yürütme yoluyla olaylar arasındaki art arda geliş ve ilişkileri, bilimsel yasalar şeklinde ifade etmeye çalışır. Comte, sosyolojiyi, toplumsal statik ve toplumsal dinamik olarak ikiye ayırmaktadır. Toplumsal statik, belirli toplumlardaki düzeni inceleyeceği için bir düzen kuramı dır. Toplumsal dinamik, yani dinamik sosyoloji ise toplumlardaki ilerlemeyi ve hareketliliği inceleyeceği için Comte onu bir ilerleme kuramı olarak belirtmiştir. SOSYOLOJININ KURUCULARI Durkheim=Durkheim ın belirlediği en önemli metodolojik ilkelerden biri, Toplumsal olgular, ancak başka toplumsal olgularla açıklanır. Önermesidir. Durkheim ın toplumbilimsel yöntemde ortaya koyduğu bir başka önemli ilke, Bütün ilk kavramların, ön yargıların ve sağduyuya dayalı genel kanıların araştırma sürecinden arındırılması dır. Yani araştırmacı, toplumsal olguları nesneler gibi incelemelidir. Mekanik Dayanışma=Bireylerin toplumu oluşturmalarının nedenini ve nasılını ayıran Durkheim, bunu, toplumsal bilinç olgusuna dayanan bir dayanışma kavramı ile açıklamak istemektedir. Organik Dayanışma=mekanik dayanışmanın karşıtı olan organik dayanışma, farklılaşmanın sonucu olarak beliren daha çağdaş bir oluşumdur. Canlı varlıklarda nasıl organlar arasında bir birlik, bir bütünleşme ve dayanışma varsa ve organizmanın varlığını sürdürebilmesi için nasıl her organın farklı görevini yerine getirmesi gerekiyorsa, bu durum toplumun varlığı için de aynen geçerlidir. Örneğin bir toplumda görev ve mesleklerin farklılaşması. Anomi ya da Toplumsal Kuralsızlık Ortamı ANOMİ=toplumsal kuralların yokluğu ya da yetersizliği sonucunda değer sistemleri ile birey arasındaki ilişkinin bunalımlı bir görünüm alması, toplumsal dayanışmanın çatlaması anlamına gelir. *Sosyolojinin klasik kurucuları arasında şu isimler özellikle önemlidir: Auguste Comte, Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weber. Ondokuzuncu yüzyıl ortalarında yazan Comte ve Marx, sosyolojinin kimi temel konularını belirlemişler ve bu konular daha sonra Durkheim ve Weber tarafından geliştirilmiştir. *Sosyolojideki temel kuramsal yaklaşımlar, işlevselcilik, çatışmacı bakış açıları ile sembolik etkileşimciliktir. ÜNİTE 2=ARASTIRMA YONTEM VE TEKNIKLER Sosyoloji ve Bilimsel Metot Tümdengelim=Genel bilgilerden özel bilgiler üreten metottur. Tümdengelimin en yalın örneği Aristoteles (kıyas) görülür: Bütün insanlar ölümlüdür. Nevzat insandır. O halde, Nevzat da ölümlüdür. 2

3 Tümevarım=Tümevarımla tekilden bütüne, özelden genele, olaylardan kanunlara varılır. *Tümevarıma dayalı olarak elde edilen bilgi, mutlak anlamda doğru bilgi değildir. Birleştirici Metot= Sosyolojide toplumsal olayları neden-sonuç ilişkilerine göre sistemlendirmek ve toplumun bütünü ile bağlantılı olarak ortaya koymak ve değerlendirmek işlemlerini, birleştirici metot yapmaktadır. Toplumsal olaylar1n aç1klanmas1nda neden-sonuç ili_kisi kurulmal1d1r. Toplumsal olaylar bir bütün olarak alg1lanmal1d1r. metotolojik ilkeler Somutluk ilkesi: Sosyoloji, somuttan, başka bir ifadeyle yer ve zaman bakımından belirli olan, ampirik-deneysel olarak sınanması mümkün olan olgulardan hareket eder. Bilmediğini varsaymak ilkesi: Bu ilke, ölçülü bir şüphecilik olarak da adlandırılabilir. Araştırmacı sosyoloji alanında, incelediği konuyla ilgili olarak o zamana kadar sahip olduğu kimi bilgileri geçici olarak bilmiyormuş gibi düşünecek ve ona göre davranacaktır. Nesnellik ilkesi: Nesnellik; insanların beğenilerinden, değer yargılarından, dileklerinden bağımsız olarak var olan gerçekliğin niteliğine verilen addır. Olgunun belirlenip sınırlandırılması ilkesi: İncelenen konu ya da olayı başka olaylardan ayırt eden özelliklerin belirtilmesi gerekir. Toplumsal olayların karşılıklı bağımlılık içinde bir bütün olduğu ilkesi: Araştırmacı, toplumsal olaylar arasında karşılıklı bağımlılık ilişkileri bulunduğu noktasından hareket etmeli; başka bir ifadeyle, incelediği olay ile böyle bağlar içinde bulunan başka olayları da göz önünde bulundurarak çalışmalıdır. Parça ve bütün düzeylerindeki çözümlemelerin birleştirilmesi ilkesi: Toplumsal gerçekliğin açıklanmak istenen herhangi bir kesimini, toplumsal yapının bütünlüğü içindeki işlevsel yeriyle kavramak gerekir. Değişme ilkesi: Evrende hiçbir şeyin durağan olmadığı, değişmenin temel bir gerçeklik olduğu sosyologların da unutmamaları gereken bir noktadır. Kavramların açık-seçik tanımlanması ilkesi: İnsanlar, sorunlarını geçerli biçimde çözebilmek için o sorunların özünü, temelini kavramaya çalışırlar. ARAŞTIRMA SÜRECİ Araştırma sorununu tanımlama= Bir araştırma yalnız başına durmaz. Araştırılan sorunlar devam eden bir çalışmanın parçası olarak ortaya çıkarlar. Bir araştırma projesi kolaylıkla bir diğerine sürükler çünkü bir araştırma, araştırmacının daha önce hakkında düşünmediği sorunlar ortaya çıkarır. Kanıtları gözden geçirme= sorun tanımlanınca, araştırma sürecinde bunu izleyen adım, alanda mevcut kanıtları gözden geçirmektir. Çünkü daha önce yapılan araştırmalar belki de sorunu tatmin edici şekilde aydınlatmış olabilir. Sorunu kesin ve açık bir şekilde ifade etme: konu hakkında bir literatür varsa; araştırmacı, soruna nasıl yaklaşılması gerektiği hakkında iyi bir fikir edinmiş olarak kütüphaneden döner. Bir araştırma tasarımı oluşturma= Bundan sonra araştırmacı malzemenin nasıl toplanacağına karar vermelidir. Çok çeşitli araştırma yöntemleri vardır ve bunlardan hangisinin seçileceği araştırmanın genel amaçları kadar çözümlenecek davranışın yönlerine de bağlıdır. Sonuçları yorumlama= Toplanan verinin işaret ettiği konuları ortaya çıkarmak ve bunları geri dönüp araştırma sorunu ile ilişkilendirmek çok kolay bir iş değildir. Bulguları rapor hâline getirme= araştırma raporları cevapsız kalan sorulara işaret 3

4 eder ve gelecekte yapılabilecek faydalı araştırmalar önerir. Gerçeklik kendini dayatır= Fili bir araştırma sürecinde olanların basitleştirilmiş bir biçimidir. SOSYOLOJİDE KULLANILAN ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Alan Çalışması-Etnografya= Bir grup, örgüt veya cemaate katılır ya da onlarla birlikte çalışır, yaşar ve belki de onların faaliyetlerine doğrudan katılır. Standart ve Açık Uçlu Soru Kâğıtları= Yoklamalarda iki tür soru kâğıdı kullanılır. Bazı yoklamalarda kendilerine sadece sabit cevapların- örneğin, Evet/Hayır/Bilmiyorum veya Çok Muhtemel/Muhtemel/İhtimal dışı/oldukça İhtimal dışı - verilebileceği sabit seçeneği olan sorular içeren soru kâğıtları kullanılır. Açık uçlu soru kâğıtlarında cevaplayanların düşüncelerini kendi kelimeleri ile ifade etmek için daha fazla fırsatları vardır ve sabitseçenekli tercihler yapmaya kısıtlanmamışlardır. Örneklem seçimi= Sosyologlar sık sık büyük sayıda bireylerin özellikleriyle ilgilenirler - örneğin, bir bütün hâlinde Türkiye nüfusunun siyasal tutumları. Bu kadar insanı doğrudan incelemek imkânsız olurdu. Bu nedenle böyle durumlarda araştırmacılar bir örneklemgenel grubun bir örneği, küçük bir oranı- ile ilgilenirler. Doğru seçildiği müddetçe bir nüfusun örneğinden derlenen bilgilerin nüfusun tamamına genellenebileceğine çoğunlukla güvenebiliriz. Halkın Tercihi= Yoklama çalışmasının en ünlü ilk örneklerinden birisi Paul Lazarsfeld ve birkaç meslektaşı tarafından yarım yüzyıldan daha uzun bir süre önce yapılmış olan Halkın Tercihi çalışmasıdır. ABD de 1940 başkanlık seçimleri esnasında Ohio eyaletinin Erie kasabası sakinlerinin oy verme niyetlerini inceleyen bu çalışma, tarama araştırmasının bugün kullanımda olan birçok tekniğine öncülük etmiştir. Deneyler= Bir araştırmacı tarafından kurulmuş oldukça denetimli şartlar altında bir varsayımı sınama girişimi olarak tanımlanabilir. * Her toplumsal olay, tarihsel bir geçmişe sahiptir. Toplumsal olaylar, tarihten koparılarak ele alınamazlar. * Hayat öykülerinden çıkarılabilecek dersler, insanları ve toplumları anlamada araştırmacıya önemli katkılarda bulunur. * Sosyoloji bilimi bilimsel çalışmalar yaparken birçok teknik ve yöntem=sosyometrı,ıstatıstık,monografi,anket. * İlk defa Fransız Sosyolag F.Le Play tarafından getirilen yöntem =monografı * Bir toplumun ya da büyük grupların bireylerinin tümüne anket uygulamamız oldukça zor bir iştir. Bu zorluk sosyolojik yöntemlerden örneklem yoluyla gıderılır. ÜNİTE 4= TOPLUMSAL GRUPLAR *Toplumsal grup, toplumsal etkileşim sistemidir. *Grup kısaca karşılıklı ilişkide bulunan insanlar olarak tanımlanır. İnsanların toplumsal grup oluşturabilmesi için gerekli koşullar şunlardır: 1. Üyelerin birbirinin farkında olması 2. Üyeler arasında belli bir iletişimin olması ve birbirlerinin davranışlarını dikkate almaları 3. Üyelerin birbirlerinin davranışları hakkında belirli bir dereceye kadar ön kestirimde bulunabilmeleri 4. Üyelerin davranışlarının toplumsal normlara göre düzenlenmiş olması. 5. Zamana karşı dirençli olması GRUPLARIN ÖZELLİKLERİ 1.Bir toplumsal grubun en önemli iki özelliği üyeleri arasında işbirliği ve birbirlerine ait olma duygusudur. 4

5 2. Her toplumsal grubun kendine özgü yapısı vardır. 3. Gruplar insan ihtiyaçlarını karşılamak için meydana gelirler 4. Grup içerisinde her bireyin rol ve statüleri bellidir 5. Gruplar belli bir sürekliliğe sahiptir. Gruptan bazı üyeler çıksa bile grup varlığını devam ettirir. GRUBU BAĞLAYAN UNSURLAR Dil= Grup üyelerinin birbirlerini anlamalarını ve genel amaçlara ulaşmalarını kolaylaştırır. Toplumsal Normlar= Toplum hâlinde yaşayan insanların belli toplumsal olaylar karşısında beklenen, ümit edilen kurallar bütünüdür. Toplumsal Grupların Amaçları ve İşlevleri= Bireyin ihtiyaçlarını gideren bir işleve sahiptirler, bireyin toplumsallaşmasını sağlar, bireye güven duygusu verir, toplumsal tabakalaşma ve toplumsal statü konumlanması, grup üyeleri belirli ortak ilgi ve değerleri paylaşırlar. GRUPLARIN ORTAK TEMELLERİ Grup yaşamının sürdürüldüğü dört temel nokta şunlardır: 1- Ortak geçmiş 2- Ortaklaşa paylaşılan mekân 3- Benzer bedensel özellikler 4- Ortak ilgiler BİRİNCİL VE İKİNCİL GRUPLAR Birincil ve ikincil gruplar ayrımı, grupların temel toplumsal işlevlerine göre sınıflandırılmasına bir alternatiftir. İkincil tip toplumlar, birincil tipteki toplumların karşıtı özellikler sergiler. Birliksel, uyarlama, organik, açık, anomik, sözleşmeye dayalı, karmaşık, sanayileşmiş ve dinamik olma gibi. Birincil Gruplar= Birincil grup sık sık yüz yüze ilişki kuran, dayanışma duygusuna sahip, ortak toplumsal değerlere yakından bağlı kişilerin sıkı birlikteliğidir. Yüz yüze gruplar kişi açısından önemli olduğundan birincil olarak adlandırılırlar. Kişinin en erken ve en formlaştırıcı deneyimleri birincil aile grubu içinde oluşur. Aile en uzun etkili toplumsallaşma grubudur. Bireyin toplumsal kişiliği büyük ölçüde ailesiyle teması ve iletişiminin sonucudur. İkincil Gruplar = birincil gruptan daha seyrek bir birlikteliktir. Bireysel kişi ikincil ilişkilere gönüllü, amaçlı ve genellikle sözleşmeli olarak girer. Bu ilişkiler yasa ve kurallarla, resmi anlaşmalarla düzenlenmiştir. Daha dikkatli ve hesaplıdır. İkincil gruplarda kişi kendini en iyi davranışı ile gözlemlettirmelidir. TOPLUMSAL YIĞINLAR= İzleyici ve dinleyici topluluğu, Sıradan topluluklar, Gösteri toplulukları, Etkin topluklar. TOPLUMSAL KATEGORİLER= Kitle, Toplumsal Azınlık. TOPLUMSAL GRUP ÇEŞİTLERİ Yapılarına Göre Toplumsal Gruplar (Bireyler arası ilişki ölçüsüne göre)= Bu sınıflandırma Alman sosyolog Ferdinand Tönnies ( ) tarafından yapılmıştır. Ona göre iki türlü ilişki ve bu ilişkiden kaynaklanan iki tür toplumdan söz edilmektedir. Bu 5

6 iki toplum arasındaki ayrımı belirleyen üç temel nokta ise büyüklük, amaç ve duygusal yoğunluktur. Ferdinand Tönnies'e göre bu iki ayrım cemaat (topluluk) ve cemiyet (toplum)tir. 1- Cemaat (Topluluk)= Toplumsal yapı küçük ve gelenekseldir,nüfusu azdır,gelenek ve görenekler etkilidir,ilişkiler gayri resmidir, yani sevgi ve saygıya dayanır. 0li_kilerde duygu ve sevgi önemli oldu undan geleneksel ba lar önem kazanm1_t1r. 0li_kiler yüz yüzedir,genelde aynı hayat biçimi görülür,biz duygusu ağır basar. Akrabal1k ve kolektif bilinç önemlidir. 2- Cemiyet (Toplum)=kentleşmeyle birlikte ortaya çıkmıştır,gelişmiş ve kalabalık toplumlarda görülür,nüfusu yoğundur,yazılı kurallar ve sistemler esastır. 0li_kiler ç1kar ili_kisine dayanır,bireysellik ağır basar. Ben duygusu hâkimdir,değişim hızlıdır,mesleki farklılaşma önem kazanmıştır. Burada önemli olan bireylerin yüklendikleri rolü en iyi biçimde yerine getirmeleridir. Ekonomik sistem ak1lc1 ve resmi kurallar üzerine kurulur. Kamuoyu bask1s1 etkilidir,sözleşmeye dayalı dayanışma etkilidir. Dayanışma ve İş Bölümüne Göre Gruplar= Emile Durkheim ( ) Mekânik ve Organik dayanışma kavramlarını ortaya atmıştır. 1- Mekânik Dayanışmalı Gruplar=Sanayi öncesi küçük ve düzenli toplumlarda görülür. Üye say1s1 azdır,iş bölümü yoktur,ilişkiler samimidir. Dayan1_ma ve yardımlaşma akrabalığa dayanır, Biz duygusu gelişmiştir Resmi olmayan normlar güçlüdür,toplumsal çıkarlar ön plandadır. 2- Organik Dayanışmalı Gruplar=Nüfus yoğunluğunun çok olduğu sanayi toplumlarında görülür,iş bölümü vardır,ilişkiler resmi, kuralcı ve akılcıdır. Ben duygusu hâkimdir,resmi normlar önemlidir. De i_im hızlıdır,kişisel mülkiyet ve hukuk geçerlidir. Toplumsal İlişki Biçimine Göre Gruplar=Amerikalı sosyolog H.Charles Cooley ( ) tarafından yapılan sınıflandırmadır. Cooley, grupları birincil ve ikincil gruplar olmak üzere ikiye ayırmıştır. 1- Birincil Gruplar=Üyeler arasında mahremiyet ve yüz yüze etkileşim vardır. Dostluk ve sevgi ba lar1 yüksek r. Grup üyeleri birbirleri hakk1nda geni_ ve derin bilgiye sahiptir. Üyeler aras1nda biz duygusu hâkimdir. Biz duygusu hâkim oldu undan grup dayan1_mas1 yüksek r. Üyeler grupla kuvvetli bir _ekilde özde_le_mi_lerdir ve ili_kileri daimidir. Yard1mla_ma ve i_ birli i egemendir. 0li_kilerde din, ahlak, gelenek ve görenek etkindir. Grup karar1 evet, hay1r _eklinde verilir. Cooley, birinci grupları "İnsanın neslinin bakıldığı, korunduğu yerler." olarak niteler Aile, arkada_l1k, kom_uluk ve akrabal1k birincil gruba örnek olu_tururlar. 2- İkincil Gruplar=Sanayileşmiş ve kentleşmiş toplumlarda görülür. 6

7 Bu gruplarda ili_kiler resmidir. Üyeler birbirini bütün yönüyle tan1maz. Üye say1s1 fazladır,bireysellik egemendir,ben duygusu gelişmiştir. 0li_kiler rekabet esas1na dayan1r. Statü ve roller önemlidir, Üyelerin grupla özde_le_mesi zay1ft1r ve ili_kiler geçicidir. Genelde okul, sendika, siyasi parti, _irket gibi gruplarda görülür. Üye Sayısına Göre Gruplar= Bu sınıflandırma ikiye ayrılır. Küçük Gruplar= George Simmel, Robert Bales ve Homans calısma yapmışlar. Küçük gruplar, üyeler arasındaki ilişkileri tayin eden gruplardır. Aile, arkadaşlık, oyun grupları gibi. Büyük Gruplar= Grubun küçüklüğü ve büyüklüğü (genişlemesi) üyeler arasındaki etkileşimi tayin eden önemli bir faktördür. Grup küçüldükçe, toplumsal etkileşim artış gösterir. Gruplarda üye sayısı artıkça etkileşim de değişmeye başlar. Sürekliliğine Göre Gruplar Geçici gruplar= Bir amacı gerçekleştirmek için kurulan ve bu amacı gerçekleştirdikten sonra da dağılan gruplardır. Örnek=olimpiyat oyunları, spor faaliyetleri Sürekli gruplar=grubun ömrü, gruba katılan üyelerin ömründen daha uzun olan gruplardır. Aile, köy, şehir, devlet, millet gibi. Devirli (periyodik) gruplar=yılın belirli zamanlarında bir araya gelip bir müddet sonra dağılan gruplardır. Ulusal ve uluslararası fuarlar, haftanın beli günlerinde kurulan pazarlar devirli gruplara örnektirler. Katılış Biçimlerine Göre Gruplar İnsanın İradesi ile Katıldığı Gruplar=Bu gruplar, bireyin kendi özgür iradesiyle katıldığı gruplardır. Dernekler, kulüpler, siyasi partiler, arkadaşlık grubu gibi. İnsanın İradesi Dışında Katıldığı Gruplar=Bu tür gruplara bireyler kendi özgür iradeleriyle katılmazlar. Aile, akrabalık, millet gibi. Kuruluş Biçimlerine Göre Gruplar Resmi gruplar=bu tür grupların kurulabilmesi için bir takım resmi işlemlerin gerektiği gruplardır. Siyasî parti, sendika, şirket, dernek gibi. Resmi olmayan gruplar=kurulması için resmi işlemlerin gerekmediği gruplardır. Arkadaş, oyun, sokak çeteleri gibi gruplar bu kısma giren gruplardır. GÖREVLERİNE GÖRE GRUPLAR Tek görevli gruplar=bir tek görevi olan gruplar bir ticari şirketi, bir müzik grubu gibi gruplardır. Çok görevli gruplar=birden fazla görevi yerine getirmeye çalışan gruplardır. Daha karmaşık ve gelişmiş yapıya sahiptirler. Devlet, belediye, siyasi parti gibi gruplardır. İÇ VE DIŞ GRUPLAR İç gruplar= Bizlik duygusuna sahip olan ve diğerlerinden ayrılan özellikleri olan gruplardır. Bireyler kendi grubuna bağlılık duyarlar. İç grup için, kendi aralarında olan her şey en iyi ve en uygundur. Kendilerini farklı ve ayrıcalıklı kılan, üstünlük duygularıdır; yani iç grup üyeleri kendilerini dış gruplara kıyasla daha üstün görürler. Dış gruplar= Bizim grubumuzun dışında olan ve onlar diye adlandırılan gruplardır. Bu dış gruplar üyesi olmadığımız, bizim için önem taşımayan hatta ona karşı çok iyi duygular beslemediğimiz gruplardır. Kötü olan ve tahammül bile edilemeyen gruplardır. EWLILIK VE AILE 7

8 Evlilik türleri eşin seçildiği gruba göre, eş sayısına göre, oturulan yere göre, otorite ilişkilerine göre ve soy ve şecere ilişkilerine göre beşe ayrılır. Eşin Seçildiği Gruba Göre Evlilik Türleri Bu evlilik türü, egzogami (dıştan evlenme ) ve endogami (içten evlenme) diye ikiye ayrılır. a.egzogami (Dıştan evlenme): Farklı toplumsal grup ya da sınıflardan olan bireylerin evlenmesidir. Bu evlenme biçimi ile farklı toplumsal gruplar birbirleriyle etkileşim içine girmişlerdir. Örneğin; bir İranlıyla bir Türk ün evlenmesi bu türden bir evliliktir. b.endogami (İçten evlenme) : Kişi bu tür evlilikte eşini içinden bulunduğu gruptan seçer. Özellikle küçük gruplarda bu evlilik türüne çok rastlanır. Endogami daha çok kabile, köy gibi küçük grupların üyeleri arasında olur. Özellikle bazı din grupları, ırklar, hatta etnik gruplar kendi üyeleri dışında evlenmelere izin vermez. Örneğin; Hindistan daki kast sistemi, endogami evliliklerinin temel özelliklerini taşır. Diğer bir örnek ise, Türkiye de ailelerin kendi topraklarının bölünmesi endişesi ile kendi grubu içinden evlenmeleridir. Eş Sayısına Göre Evlilik Türleri Bu evlilik türü monogami (Tek eşlilik), poligami (Çok eşlilik) diye ikiye ayrılır. Monogami (Tek eşlilik) Erkek ve kadının tek eşle evliliğine dayanır. Günümüz toplumlarında en yaygın olan ve yasal olarak da zorunlu kılınan evlilik şeklidir. Poligami(Çok eşlilik) Erkek veya kadının birden fazla eşle evlenmesidir. İlkel toplumlarda yaygın olarak görülen evlilik şeklidir. Poligami iki şekilde görülür: 1- Polijini: Erkeğin birden fazla kadınla evlenmesine denir. Polijini genellikle kadının değerinin ve statüsünün düşük olduğu toplumlarda görülür. Bu tür toplumlarda erkeğin 8

9 toplumsal gücü oldukça fazladır. Örneğin; Hindu ailesi bu evlenme biçimine örnek gösterilebilir. 2- Poliandri: Kadının aynı anda birden fazla erkekle evlenmesidir. Geçim kaynaklarının yetersiz olduğu toplumlarda görülür. Günümüzde Hindistan da Toda kabilesinde görülen bir evlilik türüdür. Bunun nedeni Toda kabilesinde erkek nüfusunun kadın nüfusuna göre oldukça fazla olmasıdır. Bu nedenle kadın birden fazla erkekle evlenmek durumunda kalmıştır. Çiftlerin Oturduğu Yere Göre Evlilik Türleri Bu evlilik türü Matrilokal, Patrilokal ve Neolokal diye 3 e ayrılır: 1- Matrilokal: Erkeğin, evlilik sonucunda kadının evine gelip yerleşmesidir. Evli çiftler kadının ailesiyle birlikte yaşar. Matrilokal evlilik türü kadın egemenliğinin olduğu toplumlarda görülür. Örneğin halk arasında iç güvey denilen evlenme biçimi bu niteliktedir. 2- Patrilokal: Kadının, evlilik sonucunda erkeğin evine gelip yerleşmesidir. Evlenen çiftler erkeğin ailesi ile birlikte yaşar. Günümüzde kırsal kesimde görülen geniş aile tipinde ve erkek egemenliğinin olduğu toplumlarda daha çok bu evlilik türü görülmektedir. Örneğin ülkemizde özellikle geleneksel değerlerin baskın olduğu bölgelerde yaygındır. 3- Neolokal: Evli çiftlerin anne ve babalarından ayrı bir yerde oturmasıdır. Günümüzde çekirdek ailelerin temel özelliğidir. Soy ve Şecereye Göre Evlilik Türleri Bu ilişki türünde aile reisi öldüğü zaman mirasın nasıl paylaşılacağı söz konusudur. Soy ilişkilerine göre evlilik türleri üç şekildedir: 1- Patriliniyal: Burada mirasta baba soyunun üstünlüğü ve hâkimiyetinin olması. 2- Matriliniyal: Burada mirasta anne soyunun üstünlüğü ve hâkimiyetinin olması. 9

10 3- Bilateral: Her iki tarafın mirastan eşit hak almasını öngören sistemdir. Anaerkil (Matriarkal) Aile Toplayıcılık ve avcılıkla geçinen toplumlarda toprağa yerleşmeyle birlikte ortaya çıkmış bir aile türüdür. Erkekler çoğunlukla avcılık ile uğraşmaktadır. Kadınlar ise evde çocukların bakımı, korunması, beslenmesi işlerini yapmakta, yiyecek hazırlamakta, yaralılara bakmakta, hayvanları evcilleştirmekte ve ailenin geleceği ile ilgilenmektedirler. Kadının üretim faaliyetinde etkin bir yere sahip olması onun aile ve toplumdaki statüsünü yükseltmiştir. Anaerkil ailede baba otoritesi yoktur. Çocuklar annelerinin çocuğudur. Babayla hukuki ve toplumsal ilişkileri yoktur. Kişi mülkiyeti olmadığından her türlü eşya ortaktır. Kadın ve erkek her ne kadar aynı haklara sahip olsalar da kadının toplumsal statüsü daha yüksektir. Ataerkil (Patriarkal) Aile Erkek otoritesine dayalı bir tür toplumsal örgütlenme şeklidir. Bu düzenin temelini erkeğin üstünlüğü fikri oluşturur; soy erkekler tarafından belirlenir, hâkimiyet erkeklerindir. Sonsuz ve mutlak bir baba otoritesi hâkimdir. Genel olarak baba, otoriteyi dini inançlardan almaktadır. Görevi atalarının kurmuş olduğu, ocağı sürdürmek, dini ve ekonomik işlevleri yerine getirmektir. Geniş Aile Sanayi öncesi toplumlarda ve çoğunlukla geçimini topraktan sağlayan tarım toplumlarında ve kırsal kesimde yaygın olarak görülen aile biçimidir. Geleneksel, eski, büyük gibi isimlerle de anılan bu aile tipi yeni kuşakların kurduğu ailelerin büyükleri ile beraber aynı çatı altında oturması ile oluşmuştur. Akrabalık bağlarının kuvvetli olduğu bu aile tipinde gelenek ve göreneklere bağlılık esastır. Aile reisi, ailenin en yaşlı üyesidir. 10

11 Mülkiyet aile reisine aittir Geniş ailenin toplum hayatında üstlendiği bir takım görevleri vardır. Ogburn a göre bunlar şöyle sıralanabilir: Biyolojik görev: Neslin devamını sağlama görevidir. 2- Ekonomik görev: Gelirin aile reisinde toplandığı ekonomik bir iş bölümü vardır. Aile üyelerinin ihtiyaçları aile içinde karşılanmaya çalışılır. 3- Koruyuculuk görevi: Aileyi dıştan gelebilecek her türlü maddi ve manevi zararlara karşı koruma görevidir. 4- Dini görev: Din hakkında bilgi vermek aile büyüklerinin sorumluluğu ve görevidir. Birey ailenin dinini benimser. Üyelerine belirli bir dini aşılar ve törenlerine katılmalarını kontrol eder. 5- Eğitim görevi: Sistemli bir eğitim-öğretim kurumu olmadığından eğitim ailenin sorumluluğundadır. Çocuğa her türlü eğitim ve öğretim formasyonu ailesi tarafından verilir. Belirli meslek dalı için çocuk aile içinde yetiştirilir. 6- Psikolojik görev: Aile üyelerinin davranışları, duygusallıkları, aile üyeleri arasında sevgi bağının kurulmasına yönelik bir görevdir. 7- Prestij sağlama: Geniş aile üyelerinin toplum içindeki statüsünü belirler. Geniş ailenin iki özel biçimi birleşik ve kök ailedir. 1- Birleşik aile: Anne, baba, bütün erkek çocuklarla evlenmemiş kızlar, evlenen oğulların eşleri ile çocuklarından oluşur. En yaşlı erkeğin otorite figürü olarak göründüğü bu aile tipinde mülkiyet ortaktır. Hindistan da yaygın olarak görülür. 2- Kök aile: Frederic Le Play tarafından ortaya atılmıştır. Bu aile anne, baba, çocuklar, evlenmiş en büyük evlat ve onun ailesinden oluşur. Aile reisinin baba olduğu bu aile tipinde baba ölünce, aile reisliği evli olan büyük oğula geçer. Aile bir 11

12 aradadır, diğer kardeşler evlenene kadar büyük oğula bağlı kalırlar. Çin de yaygın olarak görülür. Çekirdek Aile Bu aile şekli küçük aile, şehir ailesi, modern aile, çağdaş aile, demokratik aile gibi çeşitli adlar altında da kullanılmaktadır. Çekirdek aile karı-koca ve evli olmayan çocuklardan meydana gelen bir aile tipidir. Çekirdek ailede Murdock a göre insan yaşamı için hayati olan dört işlev vardır: Bunlar: Üreme, cinsel ilişkileri düzenleme, ekonomik dayanışma, toplumsallaşma dır. 1- Üreme: Ailenin kurulması çiftleşme ile başlamaktadır. Her toplumda küçük ailenin önemli bir fonksiyonu topluma yeni çocuklar vermektir. Çocuksuz bir aile düşünülemeyeceği için çiftlerin üretken olması önemlidir. Bazı toplumlarda kadının çocuğu olmazsa bu erkek açısından boşanma için önemli bir gerekçe oluşturur. 2- Cinsel İlişkileri Düzenleme: Cinsellik bir insandaki en güçlü dürtülerden bir tanesidir. Küçük büyük tüm toplumlarda bu dürtünün istenmeyen biçimlerde ortaya çıkışını engellemek için yasaklar getirilmiştir. İşte aile, karı-koca arasındaki bu mahrem ilişkinin düzenlendiği ve tatmin edildiği yerdir. Cinsellik evliliğin çok sayıdaki fonksiyonlarından biri tanesi olmasına karşın sağlıklı biçimde yürütülmesi hayatidir. 3- Ekonomik Dayanışma: Her toplum biçiminde cinsiyete dayalı iş bölümü vardır. Erkek ve kadının biyolojik farklılığı eşleri farklı işler yapmaya yöneltmektedir. Erkek kas gücüne dayalı ağır fiziksel işlerde çalışırken kadın biyolojik yapısına uygun ev işleri ve çocuk büyütme gibi görevleri yerine getirir. 4- Toplumsallaşma: Ebeveynler çocukları topluma uyumlu hale getirmede en büyük paya sahiptirler. Anne ve babalar çocuklarını gelecekteki rollerine hazırlayarak onları eğitir. Çekirdek aile modern sanayi toplumlarının bir özelliğidir. Bu aile tipinde dayanışma büyük ölçüde ebeveyn ile çocuklar 12

13 arasındaki arkadaşlığa ve eşlerin birbirlerini yeterli ve çekici bulmasına bağlıdır. AİLE KURUMUNA TEORİK YAKLASIMLAR 1.Çatışma Kuramı 2. Sembolik Etkileşim Kuramı 3. Fonksiyonalist Kuram ROLLER VE FONKSİYONLARI aile, kadın ve erkeğin çocukluktan itibaren toplumsal rolleri edinmesinde önemli bir fonksiyona sahiptir. Bu roller şöyle sıralanabilir: E_ olma Ev kad1nl1 1 Mesleki rol Annelik Babal1k Ebeveynlik Çocukluk Akrabal1k Vatanda_l1k Kendini gerçekle_tirme EŞ SECIMI Günümüz Türkiye sinde eş seçimi genelde üç şekilde yapılır: 1. Görücü Usulü 2. Yumuşatılmış Görücü Usulü 3. Tanışarak Eş Seçme TÜRK TOPLUMUNDA AİLE YAPISI 1. Kırsal Aile(Köy Ailesi) Kırsal kesimde aile daha kalabalıktır. Genellikle babanın 13

14 soyundan olan birçok evli çift ve akrabalar aynı çatı altında yaşar. Babanın egemenliği söz konusudur. Aynı çatı altında yaşayan bu kişiler gelirlerini, varlıklarını bir araya getirerek birbirlerini desteklerler. Akrabalar ekonomik ve toplumsal açıdan bir birlik oluştururlar. Yaşlanan, kendine bakamayacak duruma gelen ebeveynlerinin bakımını gençler üstlenir. Bütün değişmelere rağmen kırsal ailenin en önemli geçim kaynağı tarımsal üretimdir. Gecekondu Ailesi Bu aile tipi sanayileşme ve göç olgusu nedeni ile oluşmuştur. İş olanağının fazlalığı ve daha rahat çalışma koşulları düşüncesiyle güdülenen bireyler şehre göçerler. Akrabalardan göreli bir kopuşun yaşandığı bu aile tipinde bireyler kendilerini köydeki komşularıyla değil, şehirdeki üst tabakada yaşayan gruplarla kıyaslarlar. Bu ailede egemen olan tip çekirdek ailedir. Kentsel Aile Türkiye de kentsel ailenin görünümü çekirdek aile yapısı biçimindedir. Fakat ileri derecede sanayileşmiş toplumlardaki çağdaş aileden farklı nitelikleri vardır. Her şeyden önce baba, ailede hâlâ egemendir. Para, babanın elinde toplanır. Aile reisi bu paraları ihtiyaçlar doğrultusunda dağıtır. Kentsel ailede evlenen genç çiftlere kimi zaman aileler yardım eder. Ve evlenen çocukların farklı bir çatı altında yaşamasına izin verilir. Türkiye de kentsel aile pazar ekonomisinin getirdiği kolaylıklardan yararlanmaktadır. Örneğin; taksitle satış veya paranın bankaya yatırılması gibi... Kentsel ailenin gelecek beklentisi yüksek olduğundan kadının çalışması da zorunlu hâle gelmiştir. AİLE VE ŞİDDET 1.Eşler Arasında Şiddet 2. Çocuk Suistimali ve Çocuğa Karşı Şiddet 3. Ensest Ensest, çocuklara uygulanan özel bir şiddet türüdür. Çok yakın 14

15 aile üyeleri arasındaki cinsel ilişkiyi ifade eder. Ensestin nedenleri arasında uyuşturucu ve alkol bağımlılığı, evden kaçma, suçluluk, çeşitli psikolojik sorunlar, saldırgan ve güç kullanan bir eşe sahip olmak veya bu tür bir kişiyle ilişkide bulunmak sayılabilir. Özellikle aile içinde kadının zayıf, çaresiz, düşkün özürlü ve hasta olduğu ortamlarda ensest daha çok görülmektedir. BOŞANMA 1- Bireysel Nedenler 2- Toplumsal Nedenler AİLENİN DEVAMLILIĞI mutlu bir evliliğin koşullarını= E_inizi her zaman kendinize yak1n bir arkada_ gibi dü_ünün. E_inizi bir ki_i olarak sevin ve onu de i_ rmeye çal1 _may1n. Evlili i uzun süreli bir sözle_me olarak görün. Evlili in kutsal oldu una inan1n. E_inizin dü_ünce ve amaçlar1na sayg1l1 olun ve onlar1 payla_1n. Y1llar geçince e_inizin daha enteresan bir ki_i olaca 1n1 dü_ünün. 0li_kinizin ba_ar1l1 olaca 1na inan1n. Birlikte gülüp birlikte e lenin. Ya_ad1 1n1z krizlere olumlu bir yakla_1mla bak1n. Memnuniyetinizi hemen belli edin. Birlikte daha fazla zaman geçirin ve kar_1n1zdakini dinlemeyi ö renin. Mutlu evliliğin koşulları yanında mutsuz evliliğe sebep 15

16 olan nedenler de vardır. Bu nedenler şöyle sıralanabilir: Duygularda kar1_1kl1k. Birbirine sürekli ele_tiride bulunmak. Çi lerden herhangi birinin dü_üncelerini di erine zorla kabul ettirmesi. Ki_isel bencillik. Çiftlerin birbirine güvenmemesi. Çiftlerin birbirleriyle duygular1n1 payla_mamas1. Tek merkezli karar alma. A_1r1 ferdiyetçilik veya _ahsiyet. Çiftlerin birbirine yabanc1la_mas1 ÜNITE 7=TOPLUMSAL TABAKALASMA *Statü, servet, güç, yaşam biçimi gibi ölçütlere göre birbirlerine yakın ya da benzer durumda olan bireylerin oluşturduğu kümelenmeler toplumsal tabaka olarak adlandırılır. * Toplumların maddi kaynaklar, prestij ve iktidar bakımından katmanlara ayrılmasına toplumsal tabakalaşma denir Bütün tabakalaşmış toplumsal yapılar şu özellikleri sergilerler: 1. Sıralama.ornek= kadınların erkeklerden veya zenginlerin yoksullardan farklı şekilde sıralanması. 2. İnsanların yaşam deneyimleri ve olanakları.ornek= üst sınıfta veya işçi sınıfında olmak 3. Farklı toplumsal kategorilerin sıralanması zaman içinde yavaşça değişmeye eğilimlidir. Ornek=kadın-erkek esıtlıgı * Tabakalar arasında bir geçişin mümkün olmadığı tabakalaşma, kapalı tabaklaşma olarak adlandırılır. TARIH ICINDE TABAKALASMA Kölelik = bir takım insanların başka insanlar tarafından sahiplenildiği, eşitsizliğin uç bir biçimidir. Kast Sistemi= Bir kışinin toplumsal konumunun yaşamı boyunca belirlendiği toplumsal bir düzendir. Kast ı kesin bir biçimde sınıflandırılmış toplumsal gruplar olarak tanımlamak mümkündür. MevkiYe Bağlı Sistem= Bu sistemde de kast ve kölelik sistemlerinde olduğu gibi; kişi, ailesinin mensup olduğu tabaka içine doğar. Ancak diğer sistemlere göre bir dereceye kadar tabakalar arası evlilik ve tabakalar arası geçiş imkân dâhilindedir. TOPLUMSAL GRUPLAR * Bir toplumda aşırı derecede ekonomik ve toplumsal farklılıkların olması, o toplumda bir tür kast sisteminin belirtisidir. Her insan, doğumdan itibaren belirli bir toplumsal sınıf içerisinde bulunmaktadır. Böylece toplumsal sınıflar, toplum içinde kendilerini talih, şans ve gelecek beklentisi bakımından aynı durumda olan kişilerin oluşturduğu bütünden meydana gelir. Sınıf, insanın bütün hayat biçimini, tarzını etkisi altında bulunduran toplumsal olaydır. Sınıflanma olayı toplumlarda evrenseldir. ** Sınıf kavramı ilk kez Marx tarafından ortaya konmuştur. 16

17 ** Marx a göre toplumsal sınıf, bir grubun üretim araçlarına eşit ve ortak uzaklıkta olması ile tanımlanabilir. Üretim araçları ise kişilerin geçimlerini sağlayabilmek için kullandıkları her türlü araçtır. TOPLUMSAL TABAKALSMA KURAMLARI MaxWeber = toplumsal tabakalaşmayı üç boyut üzerinden yani; toplumsal sınıf, statü ve parti üzerinden tanımlayıp izah etmektedir. Toplumsal sınıf: Weber, Marx tan farklı olarak iki temel ve çıkarları birbirine zıt olan toplumsal sınıf yerine, neredeyse sadece kişiye özel olabilecek kadar çok sayıda sınıf olasılığından söz eder. Yani Weber in toplumsal sınıfında esas, ikilik değil, çokluktur. Statü: toplumdaki gruplar arasında, o gruba toplumda atfedilen toplumsal prestij, şeref veya itibara göre belirlenir. * Toplumsal statü, bireyin toplum içerisinde işgal ettiği konumdur. * Birey birden fazla statüye sahip olmakla birlikte çevresinde başat bir statü ile tanınır. Bireyin sahip olduğu bu statüye anahtar statü denir. Politik Parti : siyasi erke ve otorite konumlarına yakınlık ve uzaklığı belirler: Yine sınıftan bağımsız bir boyuttur. Toplumda herkesin bir partiye üye olması düşünülmediğinde bu boyut sadece parti üyesi olanları kapsar. Eric Olin Wright = Amerikalı sosyolog Eric Olin Wright, Marx ve Weber in yaklaşımlarını birleştiren bir sınıf kuramı geliştirmiştir. Wright a göre modern kapitalist üretimde ekonomik kaynaklar üzerinde denetim kurmanın üç boyutu vardır ve bu boyutlar sınıfı belirlemeyi sağlar. 1- Para ve yatırımların denetimi 2- Üretimin fizikî araçlarının denetimi (araziler, fabrikalar ve ofisler) 3- Emek gücünün denetimi. TABAKALASMA VE TOPLUMSAL HAREKETLILIK Toplumsal hareketlilik kavramı; farklı sosyo-ekonomik konumlar arasındaki grup ve bireylerin hareketlerine gönderme yapar. Bu kavram, toplumsal konumlar arasında yer değiştirme anlamına gelmektedir. Kişinin toplumsal hareketliliği ya o kişinin kendi yaşam süresi içindeki kazanımlarını karşılaştırarak ya da önceki nesillerle arasındaki farka bakılarak ölçülmeye çalışılır. Toplumsal hareketliliğin kişinin kendi yaşam süresi içinde gerçekleşmesine nesil içi hareketlilik, kişinin önceki kuşaklara kıyasla gerçekleştirdiği hareketliliğe ise nesiller arası hareketlilik denir. Nesiller arası hareketlilik, yukarı doğru hareketlilik şeklinde görülebileceği gibi, aşağı doğru hareketlilik biçiminde de görülebilir. Mal, mülk, gelir ve statü kazanma yukarı doğru hareketlilik adını alırken, bunların kaybı aşağı doğru hareketlilik olarak adlandırılır. Dikey hareketlilik, sosyo-ekonomik ölçekte bireylerin aşağı ya da yukarı doğru hareketleri anlamına gelir. Modern toplumlarda komşu alanlar, kasabalar veya bölgeler arasındaki coğrafi hareketi anlatmak içinse Yatay hareketlilik kavramı kullanılır. Dikey ve yatay hareketlilik genellikle bir arada gerçekleşir. Toplumsal hareketlilik, bir toplumun ekonomik, teknolojik ve toplumsal gelişimini gösteren çok önemli bir göstergedir. ** Toplumsal rol, toplumun belli bir statüde bulunan bireylerden beklediği davranışların tümüdür. Gelir ve prestij ölçülerine göre tabakalaşma= Gelir ve prestij ölçülerinde genellikle meslek temel alınır ve burada aile reislerinin mesleki konumu bir ölçüt olarak kullanılır. Bu tür ölçütler dikkate alınarak büyük meslek grupları, prestij ve gelir ögelerini birlikte içerecek bir biçimde sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, her toplumun özelliklerine göre farklı biçimler alabilir. Örneğin, Fransa da meslek grupları, genellikle altı sosyo-ekonomik kategoride ele alınmaktadır. Bunlar, serbest meslekler grubu, toprak sahipleri, işletme yöneticileri ve yüksek devlet memurları grubu, büro memurları ve benzeri meslekler grubu 17

18 ve nitelikli, yarı nitelikli ve niteliksiz işçi gruplarıdır. ** Rol çatışması, bireyin yerine getirdiği rolleri arasındaki uyumsuzluktur. Somut göstergeler ve toplumsal hareketlilik= Tüketim araştırmalarında daha çok yaklaşık gelir düzeylerini belirleyen ve standart bütçeleri ortaya koyabilen sosyoekonomik ölçüler kullanılmaktadır. Standart bütçelerin bilinmesi ise, tüketim eğilimlerini öngörmeyi mümkün kılmaktadır. Sınıflar konusunda somut ve işlemsel ölçütler bulunmadığından, biz burada daha çok sosyo- ekonomik kategoriler arasındaki dikey hareketliliği ele alacağız. Toplumsal Tabakalaşma ve Yoksulluk= Ekonomik olarak gelişmiş ülkelerde sosyal devlet kavramından vazgeçilmesi, sanayileşmenin gerilemesi, işsizliğin artması gibi nedenlerle yoksulluğun nedenleri, boyutları ve sonuçları araştırılmak istenmiştir. Yoksulluğu anlamaya çalışırken ortaya çıkan en büyük sorun, yoksulluğun tanımlanmasındadır. Her çalışmada yoksulluk, farklı tanım ve ölçeklere göre yapılmaktadır. Bunlardan en yaygın olanı, yoksulluğu mutlak yoksulluk ve göreceli yoksulluk şeklinde ikiye ayırarak incelemektir. Mutlak yoksulluk: hanelerin veya bireylerin asgari geçim standartlarının altına düşmesini ifade eder. Göreceli yoksulluk: temel ihtiyaçlarını karşılayabilen, ancak kişisel imkânların yetersizliği yüzünden toplumun genel refah düzeyinin altında kalan, topluma toplumsal açıdan katılımı engellenmiş kişinin durumudur. Mutlak yoksulluk daha çok bireylerin fizikî yaşamlarının sürdürülmesiyle ilgiliyken; göreceli yoksulluk, bireylerin yaşam standartlarının toplumun diğer kesimleriyle kıyaslanmasına dayanır. Göreceli mahkûmiyet, alt gelir gruplarına mensup kimselerin daha üst konumdakilerin çok fazla göz önünde olan yaşam biçimlerinden etkilenip kendi yaşam biçimleriyle karşılaştırmasıdır. kent yoksulları, asgari geçim standardını sağlayabilecek yeterli kaynaklara ve konuta ulaşamaması nedeniyle toplumsal ilişkiler açısından sorunlara yol açabilecek durumda olmasını ifade eder. Alt sınıf terimi, gözle görülür şekilde toplumun büyük bir kesiminden daha aşağı standartlarda yaşar. ÜNİTE 7=TOPLUMSAL KURUM OLRAK EKONOMI Ekonomi; toplumda malların ve hizmetlerin, sistematik üretim, tüketim ve dağıtımıyla ilgilenir. Kısacası ekonomi, mallar ile hizmetlerin, üretimi, dağıtımı ve tüketimini örgütleyen toplumsal bir kurumdur. **Ekonomi, doğanın kıt kaynakları ile insanın sınırsız arzuları arasında denge kuran bir sistemdir. INSAN DOGASI VE EKONOMI KURUMU İnsanlar başlangıçta fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamak için yaygın davranışlar sergilemişlerdir. Bu yaygın davranışlar, zaman içerisinde belli kurallara bağlanmış basit ve yalın görünümlü ekonomik eylemlerin oluşumunu sağlamışlardır. Böylece ekonomik anlamlar içeren kurallar doğmuştur. Örneğin, avcılık ve toplayıcılık gibi. Bütün toplumlarda temel fizyolojik ihtiyaçların karşılanması konusunda oluşturulan davranış şemaları önemli değişim süreçleri yaşamışlardır. Gıda, giyim, konut, hizmet ve malların çeşitli biçimlerde üretilmesi ve para politikaları gibi ekonomik faaliyetler, çeşitli şekillerde ve organlar aracılığıyla uygulama alanı bulmuştur. Her toplumun organize oluşundaki yoğunluk ölçüsü ve maddi kültür alanındaki karmaşıklık derecesi, ekonomik kurumları biçimlendirir. Örneğin, iş bölümü, kredi sistemi, pazar ekonomisi, ücret ve kazanç gibi. EKONOMI VE TOPLUM OLUSUMU Toplumsal ilişki düzenini oluşturan, insanın temel ihtiyaçlarıdır. İnsanın sergilediği tüm yapıp etmelerinin temelinde, ihtiyaçların karşılanmasına yönelik bir dürtü bulunur. Bu 18

19 ihtiyaçların en önemlisi fizyolojik türden olduğundan, onu karşılamaya yönelik eylemlerin birleşmesiyle oluşan ekonomik davranış da insan yaşamının odağında bulunacak ve kurumsallaşan ilk davranış biçimlerinden biri olarak varlık kazanacaktır. Ekonomik Kurallı Davranış Ekonomik davranış =bir etkinlik, öznel anlamı bakımından 'yarar sağlama' isteğini karşılamayı amaçlamaktır. Sosyolojiyi toplumsal eylemi inceleyen bir bilim olarak tanımlayan M. Weber, toplumsal eylemin başlıca dört biçiminin bulunduğunu ve tüm eylemlerin bu biçimlerde gerçekleştiğini öne sürer. Ona göre bu eylem biçimleri şunlardan oluşur: a) Amaca yönelik akılcı davranış b) Değere yönelik akılcı davranış c) Duygulara yönelik davranış d) Geleneğe bağlı davranış ** Ekonomik bir eylemi gerçekleştiren insan, amaca yönelik akılcı eylem tipinin gereğine uygun bir davranış sergilemekle birlikte, ara sıra şu davranış tipleri ile de bağlantılı olarak hareket eder. Ekonomik Davranış ve Özel Mülkiyet Özel mülkiyeti, psikolojik, toplumsal ve kültürel ögelerle besleyen Aristoteles, mülkiyete sahip olmanın verdiği haz çok önemlidir, der. Herkes, hemen herkes kabul eder ki, insanlar parayı ve hesaba katılan diğer şeyleri severler. Bu mülkiyet sevgisi bencillikten ve pintilikten kesinlikle ayrı bir şeydir ve insanın kendini gerçekleştirmesinin etkili bir yanıdır. EKONOMININ TEMEL KAVRAMLARI İhtiyaç= insanda yokluk duygusuyla ortaya çıkan ve karşılanma isteği uyandıran toplumsal, biyolojik ve ekonomik bir duygudur. Zorunlu, kültürel ve lüks ihtiyaçlar olmak üzere ihtiyaç üçe ayrılır. Bireylere ve kültürlere göre değişmesine karşın ihtiyaçlar sınırsızdır. İhtiyaçları belirleyen gelir, din, aile, kültür, gelenek gibi etmenlerdir. Mal= Mal, insanın ihtiyaçlarını karşılayan her şeydir. İkiye ayrılır: Serbest mal ve ekonomik mal. 1- Serbest Mal: Emek, zaman ve sermaye harcamadan elde edilen, doğada serbest olan maldır. 2- Ekonomik Mal: Emek, zaman ve sermaye gerektiren maldır. Ekonomik mal; üretim ve tüketim malları olmak üzere ikiye ayrılır; a. Tüketim malı: İhtiyacı doğrudan karşılayan mallardır. Gıda, giyim, ev gibi. b. Üretim malı : İhtiyaçları dolaylı yoldan karşılar. Yeni bir malın üretiminde kullanılır. Demir, kömür, ayçiçeği gibi bazı mallar, yerine ve amacına göre farklılık gösterir. Örneğin: Kömür, ısınmak için sobada yakılırsa tüketim malı; fabrikada başka bir malı üretmek için kullanılırsa, üretim malı olur. Fayda= mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını karşılama özelliğine denir. Örneğin; acıkan bir insan için, yiyecek; soğukta üşüyen için, palto faydalıdır. Fayda göreceli bir kavramdır; çünkü mala duyulan ihtiyaç kişiden kişiye farklılık gösterir. Hizmet= insanların toplumsal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılayan işlere denir. Hizmet, soyuttur. Ekonomik mal gibi alınıp satılır. Örneğin, öğretmenlik, doktorluk gibi. **Tüketim, hane halkının ekonomik mal ve hizmetlerin faydalarından, ihtiyaçlarını dolaysız bir biçimde karşılamak için yararlanmasıdır. EKONOMIK DUZENE FARKLI YAKLASIMLAR Sosyolojide, ekonomik düzenin farklı yönlerine odaklanan üç farklı yaklaşım vardır: Fonksiyonalist yaklaşım, çatışmacı yaklaşım ve sembolik yaklaşım. Fonksiyonalist Yaklaşım= Fonksiyonalist yaklaşım daha çok toplumda istikrarın nasıl sürdürülebileceğiyle ilgilenir. Fonksiyonalistlere göre toplumsal istikrar aşağıdaki 19

20 fonksiyonların yerine getirilmesiyle sağlanır. 1.Malın ve Hizmetlerin Dağıtımı: Fonksiyonalistler, serbest piyasa ve kâr arayışını öne çıkaran kapitalist sistemin, malların ve hizmetlerin dağıtımıyla üretimin teşvikini yeterince iyi sağladığına inanırlar. 2- Güç ve Zenginliğin Üretimi: Fonksiyonalistler, ekonomi ve siyasal kurumlar arasında yakın ilişki olduğunu öne sürerler. Onlara göre bu ilişki, toplumun kaynaklarının yönlendirilmesinde etkinliği artırır. Örneğin, kapitalist toplumlarda, ekonomik başarı; bireylerin zenginleşmelerine ve bunu güce dönüştürmelerine imkân sağlar. 3- Yenilik: Fonksiyonalist anlayışa göre, kapitalist toplumlar sürekli yenilik içinde olduklarından, çevrelerindeki değişime daha iyi uyum sağlamışlardır. İşletmeler, yeni hizmetler ve ürünler önerdiklerinden müşteriler için sürekli rekabet hâlindedirler. Çatışmacı Yaklaşım= Fonksiyonalistler, istikrar konusunu vurgularken; çatışma kuramı, ekonomik düzenin istikrarsızlığını savunur. Hatta bazı çatışmacı yaklaşımlar kapitalizmin kendisinde bir çelişki olduğunu iddia ederek uzun vadede kendi kendisini yok edeceğini ifade ederler. Çatışmacı yaklaşımın temellerini Karl Marks ortaya atmıştır. Marks ve diğer çatışmacı kuramcılar, serbest piyasanın, sınıf çatışmasına ve iş gücünün yabancılaşmasına yol açtığına inanırlar. Sembolik Yaklaşım= Bu yaklaşım; bireyler, gruplar ve ekonomi arasındaki etkileşimi konu edinir. Sembolik yaklaşım genellikle çalışma ve kariyer toplumsallaşması kavramı üzerinde durur. Bu toplumsallaşma genel olarak formel ve informel olmak üzere ikiye ayrılır: İnformel toplumsallaşma araçları: Genellikle aile ilk ve en önemli toplumsallaşma aracıdır. Aileler çocukların çalışmaya yönelik tutumlarını ve kariyer süreçlerini etkiler. Çocuklar genellikle ailelerinin seçtiği mesleğe girerler. Arkadaş çevresi de bir başka informel toplumsallaşma aracıdır. Yaşıtlar, birer rol modelleri oluşturabilir ve kariyer sürecinde birbirini etkileyebilirler. Diğer bir informel toplumsallaşma aracı ise medyadır. Televizyon, filmler, gazeteler, kitaplar, işle ilgili rol modellerinde hâlâ en önemli kaynaktır. Formel toplumsallaşma araçları: Okul ve iş çevresi formel toplumsallaşma araçlarıdır. Örneğin, okullarda meslek seçimlerinde tavsiyeler söz konusudur. Bu rehberlikler öğrencilerin meslek tercihini etkiler. Diğer bir formel toplumsallaşma aracı ise işverenlerdir. Çünkü her meslek kendine özgü vasıflar ve kişilik özellikleri ister. URETIM VE FONKSIYONLARI 1.Toprak (doğa, tabiat): Toprak, doğanın verdiği serbestçe yararlanılan madde ve doğal kaynaklardır. Buna yer altı kaynakları, su, hava ve ışık da dâhildir. Toprak bütün üretimlerin kuruluş yeridir. Toprak tarım ürünlerinin ve hayvani maddelerin yetiştirilme sahasıdır. Aynı zamanda yeraltı servetlerinin işletme sahasıdır. 2. Kapital, Faiz ve Kâr:Sermayenin gelir payı, faiz iken; girişimin gelir payı, kârdır. Kapital ise çoğunlukla bilgi ve organizasyondan meydana gelir. Bunun ancak bir kısmında ferdi mülkiyet söz konusu olabilir. 3. Emek ve Ücret:Emekten kastedilen şey, insanın kas ve kafa gücüdür. Emek, üretimdeki insan faktörüdür. Beden iş gücü ve zihin iş gücü olmak üzere iki tür emek vardır. Ücret ise emeğin karşılığında verilen miktardır. Üretim üç sürece bölünerek açıklanabilir: 20

21 1- Birincil veya temel endüstri ve üretim: Geliştirilmemiş doğal kaynakları, ziraat, madencilik, balıkçılık ve ormancılık etkinlikleriyle çıkarma ve kullanılabilir hâle getirmedir. Örneğin, pamuk ekimi, biçimi ve harmanlanması gibi. 2- İkincil endüstri ve üretim: Burada hammaddeler çeşitli işlemlerle son biçimini alarak kullanılabilir ve tüketilebilir hâle dönüştürülür. Örneğin, pamuğun fabrikalarda iplik, kumaş veya elbise hâline gelmesi. 3- Üçüncül endüstri ve üretim: Hizmet ve diğer etkinlikleri içeren üretim işlemlerini kapsar. Örneğin pazarlama, reklam, endüstri mühendisliği, bankacılık, zanaatkarlık gibi. URETIM REJIMLERI VE EKONOMIK SISTEMLER Zorla Çalıştırma=Üretimde zorla çalıştırma hemen hemen her toplumda görülen ortak bir rejimdir. Tarihte insan başkaları için bir mülkiyet konusu olmuş ve alınıp satılan bir mal hâline gelmiştir. Bu insanlara köle denmektedir. Köle, sahibinin her istediğini yerine getirir ve onun mutlak mülkiyetinde olur. Bu rejim tarımla uğraşan toplumlarda sıklıkla görülürdü. Serflik=Bu da zorla çalıştırmanın bir şeklidir. Bu rejimin ortaya çıkışı Avrupa da feodalizmin başlangıcına dayandırılabilir. Çalıştıkları toprağa bağlı köylü olan serflerin bu durumdan kurtulması, Avrupa da kapitalizmin gelişmesi ve bununla birlikte ticaretin yükselmesiyle gerçekleşmiştir. Lonca Rejimi=Loncalar, Ortaçağda çeşitli zanaatları düzenleyen, belirli kurallar ve kalıplar koyan hiyerarşik bir örgütlenmeye dayanan ekonomik kuruluşlardır. Aynı zamanda şehir toplumunda tüketiciler açısından üretilen malların kalitelerini kontrol altına alan ve çalışanlara güven sağlayan kurumlardır. Lonca sistemi endüstrinin kuruluşuyla birlikte ortadan kalkmıştır. Ülkemizde ise ahilik teşkilatı lonca sistemine örnek verilebilir. Büyük ticari ve sanayi merkezlerinin kuruluşu ve ücret rejimi=sanayi merkezlerinin kuruluşuyla beraber tüccar sınıfı ortaya çıkmıştır. Buna bağlı olarak sanatkârlar, işlerini bırakmaya mecbur kaldılar ve ücretli, üretim araçlarına sahip olan kimselere hizmetini kiralayan bir kişi hâline dönüştüler. Kapitalist Ekonomi Sistemi=Emeğin alınıp satılmasıyla kapitalist rejim doğmuştur. Kapitalist sistem kâr esasına, özel mülkiyete ve piyasa ekonomisine dayanır. Yatırım, gelir, mal ve hizmetlerin fiyatlarının serbest piyasa ekonomisinin belirlediği ekonomik sistemdir. Kapitalist sistemin özünü rekabet fikri oluşturur. Kapitalizmin olumlu sonuçları: 1- Teknolojiyi geliştirir. 2- Üretime katkıda bulunanlar, üretime yaptıkları katkı oranında pay alacaklarından gelir dağılımı iyi ayarlanabilir. 3- Bireyler kendilerini geliştirme imkânı bulabilir. 4- Girişimciler kâr isteğiyle yeni ürünler ve teknolojik gelişmeler peşinde koşacağından ekonomik gelişme sağlanabilir. Kapitalizmin olumsuz sonuçları: 1- Kapitalist sistem zenginlerin daha zengin; fakirlerin ise daha fakir olmasına neden olur. 2- Çalışanların sömürülmesine yol açar. 3- Bireysel yarar ön planda olduğu için toplumsal yarar geri planda kalır. 4- Başlangıçta potansiyel olarak her bireyin refah düzeyini artırma imkânı varken, piyasanın küresel şirketlerin eline geçmesiyle rekabet imkânı ortadan kalkar; piyasa düzeni bozulmaya, bazen de ters işlemeye başlar. 21