ÜNİTE HEDEFLER PSİKİYATRİK SOSYAL HİZMET İÇİNDEKİLER AİLE SORUNLARI ŞİDDET VE PSİKİYATRİK SOSYAL. Doç. Dr. Gülsüm Duyan

Transkript

1 AİLE SORUNLARI ŞİDDET VE PSİKİYATRİK SOSYAL HİZMET İÇİNDEKİLER Aile, Aile Sistemini ve İşlevlerini Anlama Aile Sorunlarına Genel Bakış Şiddet, Türleri ve Nedenleri Aileiçi şiddeti anlama Kadın ve Çocuğa Yönelik Şiddet ve Sonuçları Şiddet ve Psikiyatrik Sosyal Hizmet Uygulamaları PSİKİYATRİK SOSYAL HİZMET Doç. Dr. Gülsüm Duyan HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Aile ve aile sistemini anlayabilecek, Genel anlamda aile sorunlarını kavrayabilecek, Aileye ilişkin önemli bir sorun olan aileiçi şiddet, türleri ve nedenleri hakında bilgi sahibi olabilecek, Kadın ve çocuğa yönelik şiddet, ve şiddetin etkilerini kavrayabilecek, Şiddet ve psikiyatrik sosyal hizmet uygulamaları hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 13

2 GİRİŞ Bu bölümde aile sorunları bağlamında aile içi şiddet sorunu ve psikiyatrik sosyal hizmet çerçevesinde sosyal hizmet uygulamalarının neler olabileceği üzerinde durulmaktadır. Bölümde şiddet sorunu, şiddet davranışının oluşmasındaki etkenler, çocuk ve kadına yönelen şiddetin neden ve sonuçları gibi alt başlıklarla konu ele alınmaktadır. AİLE SİSTEMİNİ ANLAMAK Aile alt sistemlerden oluşmuş belli yapılarda kendine özgü işlev ve rolleri yerine getiren bir sistemdir. Aile, üyelerinin sosyal, ekonomik, ruhsal ve duygusal ihtiyaçları olmak üzere her türlü gereksinimini karşılayan ve üyelerinin toplumsal yaşama katılımını hazırlayan bir sosyal kurum olup farklı form ve biçimlerde kendini göstermektedir. Farklı form ve yapılarda oluşan aileler genellikle aşağıda belirtildiği gibi sınıflandırılmaktadır: Evlenme biçimine, Evlenen bireylerin ikamet yerine, Eşin seçilme sürecine göre de aile sınıflamaları yapılmıştır. Genellikle ailedeki birey sayısının esas alındığı sınıflamada aile iki grupta isimlendirilmektedir; geleneksel aile, çekirdek aile. Geleneksel aile geniş aile, eski aile, köy/kır ailesi gibi farklı isimlerle de ifade edilirken, çekirdek aile ise şehir ailesi, küçük aile, dar aile, modern aile, çağdaş aile isimlendirmeleri de yaygın olarak kullanılmaktadır. Ailenin temel işlevleri genel olarak; üyelerinin ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak, üyelerine statü sağlamak, çocukların eğitimini planlamak, dinsel eğitim vermek, boş zaman faaliyetlerini gerçekleştirmek, aile üyelerinin birbirini koruması ve karşılıklı sevgi ortamı yaratmak gibi işlevlerdir. Aile değişen ve gelişen bir sistem olarak farklı gelişimsel aşamalarda farklı işlevlere sahiptir. Ailenin gelişimsel görevleri sekiz temel görev olarak sıralamıştır. Bu işlevler: 1.Fiziksel görevler (barınma, yiyecek, giyecek, tıbbi bakım sağlama), 2.Kaynakların dağılımını sağlama (ailenin ihtiyaç ve giderlerini karşılama, maddi ihtiyaçları karşılama, yer, otorite, duygu ve saygı sağlama), 3.İş dağılımı (kimin ne yapacağına karar verme, aile üyelerinin bakımı, gelir sağlama için sorumluluk yükleme, ev işlerinin yürütülmesi vb. görevler), 4.Üyelerin sosyalizasyonunu sağlama, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Aile sorunlarının neler olabileceği konusunda içinde yaşadığınız bölgenin sosyo kültürel ve ekonomik niteliklerini dikkate alarak bir inceleme yapınız ve rapor hazırlayınız. 5.Neslin devamını sağlama, 6.Kuralların ve normların yeni nesle öğretilmesini sağlama, 7.Üyelerin topluma katılımını sağlama (okula, örgütsel yaşama, siyasalekonomik sistemlere uyum sağlamalarına yardımcı olma, dışarıdan gelen olumsuz etkilere karşı aile üyelerini koruma), 8.Motivasyon ve moralin devamını sağlama (başarıda üyelerini ödüllendirme, bireylerin kabul gereksinimini doyurma, destekleme, duygu sağlama, kişisel ailesel krizlerin çözümüne yardımcı olma, yaşam felsefelerini oluşturma ve ailede sadakat duygusunu geliştirme). Yukarıda sıralanan tüm işlevlerden de anlaşılacağı gibi evrimsel bir yapıda değişen aile farklı alt sistemler (birey, eş, ebeveyne, çocuk/lar ve diğer aile üyeleri olabilir) ile farklı işlev ve rollere sahip olabilmektedir. Değişen, alt sistemler boyunca farklı bir yapıda görevleri yerine getiren ailenin sorun ve gereksinimlerinin olmaması imkânsızdır. Dolayısıyla aile sosyal hizmeti ya da psikiyatrik sosyal hizmet uygulama alanları ile ailelerin değişen ve gelişen sorun ve gereksinimlerine yanıt bulmak olasıdır. Aile her şeyden önce sosyo kültürel bir varlıktır. Toplum içindeki yaşamında toplumsal sorunlardan ve baskılardan dolayı çeşitli sosyal, ekonomik, maddi kültürel ve sağlığı ile ilgili sorunlarla karşılaşacaktır. Aile içinde bireylerin beklentileri ile olanaklar arası çatışma rol yapısındaki değişiklikler, aile içi çatışmalar aile sağlığını bozacak, aile bir hasta aile durumunu alacaktır. Burada gerek duyulan tedavi biçimi psiko sosyal bir yardımdır. Psiko sosyal yardımlar bir yardım tekniği olarak ancak hem psikolojik hem de sosyolojik karakterli eğitim almış kişilerin elinde terapötik bir yaklaşım halini alabilir ki bu tanıma en iyi giren meslek de sosyal hizmet olmaktadır. Bu konuda çalışma yapılırken birey ve grup düzeyindeki ilişki yapısının iyi bilinmesi ve bu iki ögenin birbirleri üzerindeki etkilerin karşılaştırmalı olarak ortaya çıkartılması gereklidir. Davranış örüntülerinin psiko sosyal yapısı olarak adlandırılabilecek bu yapı içinde aile terapisi kavramları sosyal hizmet içinde oldukça iyi bir yere oturmaktadır. Bir sistem olarak aileyi anlamak için ailelerin temel özelliklerine yani bir aileyi diğerlerinden ayıran özelliklere bakamak gerekir. Bunlar: Büyüklüğü, şekli Kültürel yapısı, farklılıkları Sosyoekonomik durumu Coğrafik yerleşimi Aile üyelerinin sağlık durumu Özel durumlar Madde kullanımı Yoksulluk, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Tutuklu/hükümlü bireyin varlığı Özürlü üyenin varlığı Göç deneyimi vb. Ailenin özellikleri ele alınırken esasında bakılması/araştırılması gereken temel hususlar: Her ailenin bir aile kimliği vardır. Ailenin sesine kulak vermek gerekir. Aile hikâyelerini ifade etmesine izin verilmelir. Aile her şeyden önce sosyo kültürel bir varlıktır. Toplum içindeki yaşamında toplumsal sorunlardan ve baskılardan dolayı çeşitli sosyal, ekonomik, maddi kültürel ve sağlığı ile ilgili sorunlarla karşılaşacaktır. Aile içinde bireylerin beklentileri ile olanaklar arası çatışma rol yapısındaki değişiklikler, aile içi çatışmalar aile sağlığını bozacak, aile bir hasta aile durumunu alacaktır. Burada gerek duyulan tedavi biçimi psiko sosyal bir yardımdır. Psiko sosyal yardımlar bir yardım tekniği olarak ancak hem psikolojik hem de sosyolojik karakterli eğitim almış kişilerin elinde terapötik bir yaklaşım halini alabilir ki bu tanıma en iyi giren meslek de sosyal hizmet olmaktadır. Bu konuda çalışma yapılırken birey ve grup düzeyindeki ilişki yapısının iyi bilinmesi ve bu iki ögenin birbirleri üzerindeki etkilerin karşılaştırmalı olarak ortaya çıkartılması gereklidir. Davranış örüntülerinin psiko sosyal yapısı olarak adlandırılabilecek bu yapı içinde aile terapisi kavramları sosyal hizmet içinde oldukça iyi bir yere oturmaktadır. Aile kavramı ve psikolojik düzeyde aile; aile yapıları, ailedeki etkileşim ve ailedeki yaşam döngüsü açılarından incelenebilir. Öte yandan, ailenin, anlamlı yakın ilişkilerin, bütün doyumların, gelişimsel olanakların kaynağı olduğu biçimindeki görüşler sadece felsefi ideallerdir. Aile kimi zaman en büyük duygusal rahatsızlıkların, gerilim ve çatışmaların kaynağı da olabilir. Sosyal hizmetin temel bilgisi; birey, grup ve toplum odaklıdır. Gerek bireysel olarak aile üyeleriyle, gerekse bir grup olarak aile ve yakın çevresi ile mesleki çalışmalar aslında sosyal hizmet uzmanı için zaten kullana geldiği mesleki bilgileri aile düzeyine uyarlamasından başka bir şey olmamaktadır. Ailelerle sosyal hizmet uygulamalarının çoğu zaman psikyatrik sosyal hizmet çalışmalarıyla paralel gitmesinde yarar olacaktır. Bilindiği gibi aile sosyal hizmeti; ailenin rol ve fonksiyonlarında aksama görüldüğü durumlarda, profesyonel bir yaklaşım ile aile yaşamında yapıcı ve yararlı değişiklikler yaparak üyelerin birbirleriyle doyurucu ilişkiler içinde yaşamalarını sağlamayı amaçlayan ve aileyi bir sistem içinde ele almaktadır. Aile terapilerinin gelişimine bakıldığında başından beri sosyal hizmet uzmanlarının bu alanlarda liderlik yaptığını görmek olasıdır. Birçok tanınmış terapist sosyal hizmet kökenlidir ve bu kişilerin geliştirdiği yaklaşımlar bu gün de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 hem diğer sosyal hizmet elemanları hem de diğer meslek sahiplerince etkin bir kullanım alanı bulmaktadırlar. Örneğin; Virginia Satir, Jay Haley, Donald D. Jakson, Maro Palazzoli Selvini birer sosyal hizmet uzmanıdır ve aile terapilerinin önde gelen isimleri arasında yer alırlar. Uluslararası düzeyde bir kaynak kabul edilen Encyclopedie of Social Work da Aile Terapisi (Family Therapy), Aile Tedavisi (Family Treatment), Aile Danışmanlığı (Family Counseling) kavramlarının sıklıkla birbirinin yerine kullanıldığı ve kavramları ayırt etmeye yönelik girişimlerden bir sonuç alınamadığına işaret edilmektedir. Ancak sosyal hizmet alanında çalışanların daha çok aile tedavisi kavramını kullanmayı tercih ettiği gözlenmiştir. Aileye yönelik mesleki müdahalelerde, ailedeki üyeler yaşamlarında ne tür değişiklikler olmasını istediklerini ortaya koymalı ve tedavi planı da buna göre belirlenmelidir. Mesleki çalışmalarda aileye yönelik yapılabilecek çalışmalardan bazıları: Aile içi ilişkileri geliştirmek, Ailenin olanaklarını artırmak, Aileni sosyal ndestek sistemlerini harekete geçirmek, Ailenin yaşadığı çevreyi değiştirmek, Çeşitli kuruluşlarda işlerini takip etmek veya sosyal kurumlarla bağlantısını sağlamak/güçlendirmek, Aileye duygusal yönden destek olmak şeklinde sıralanabilir. Bireylerle sosyal hizmet ilkeleri arasında yer alan yardım planının hazırlanması, ön teşhis, tedavi aşamaları aslında doğal olarak bir tedavi yaklaşımlarındaki aşamalarıdır. Davranış değişikliği, aile tedavisi içinde aile içi iletişim yapısının değişikliği biçiminde ortaya çıkmaktadır. Yaklaşım biçimi bakımından sosyal hizmet elverişli bir konumdadır. Görüldüğü gibi sorun çözme, sorun çözmeye yönelik iş birliği aile birliğinin dış krizlere karşı korunması ve iyiye doğru yönlendirme noktaları ortak noktalar olarak ortaya çıkmaktadır. Psiko sosyal tedaviler genellikle sözel tedavi biçimindedir. Konuşma ve ilişki kurma bu tür tedavi tekniklerinin kullandığı en önemli araçlardır. Aile ile çalışma yapan sosyal himet uzmanının etkili iletişim tekniklerin iyi bilmesi ve yerinde kullanması gereklidir. Aile tedavisinde sosyal hizmet uzmanı bilgilerini ve mesleğini özel bir şekilde birleştirir. Hem katılımcı hem de gözlemcidir. Açıktır, samimidir ve fikirlerini gerektiği yerde korkusuzca söyler. Gerektiği yerde korkusuzca davranabilir. Etkileşimi yoğunlaştırmak için ve yeni bir güç kazandırmak için aile çatışmasının içine girer. Sosyal hizmet uzmanının sorumlulukları çeşitli ve karışıktır. Bunlardan öne çıkanlar: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Çok esnek ve açık olurken savunucu olmamalıdır. Seçici ve uygun tavırlar takınmalı ve duygularını serbestçe kullanabilmelidir. Ebeveyn sorumluluklarının dengeli hâle gelmesine yardımcı olur; çocuğun anne ve baba ile olan ilişkilerini güçlendirmesini sağlamaya çalışır. Onlara güven vererek korkularını azaltır, onları rahatlatır, umutlandırır, amaçları olduğunu gösterir. Sosyal hizmet uzmanı bilgi verdiği zaman ya da soru sorduğu zaman açık olmalı ve yargılayıcı olmamalıdır. Aile için amaçlar saptamaz ve onlar için karar vermez. Amaçlara ulaşmada ve karar vermede aile üyelerini özgür bırakır. Tedavide aile bir kriz halindedir ve önemli olan; bir an önce bu krize çözüm bulmaktır. Bazen de akut halden kronik hale dönüşen aile krizleri ve sorunları vardır. Bunları doğru tesbit etmek gerekir. Ailelerle aile içi şiddet konusunda yapılacak sosyal hizmet uygulamalarında dikkate alınması gereken beli başlı ögeler: 1. Çevresel ögeler (toplum, akraba ve dost çevresi ilişkileri), 2.Aile içi ögeler (Aile içi sistem örüntüleri, liderlik, otorite yapıları ve bunlarda oluşan bozulma ve kaybolma), 3. Dış ögeler (Oluşumlarına ailenin katkıda bulunmadığı ancak sonuçlarından etkilendiği olaylar) şeklindedir. Sosyal hizmet uzmanı aile ile ilgili bu ögelere ilişkin bir durum değerlendirmesi yapmalı ve aile işlevlerinin eğilimini dikkate alarak (sağlıklı veya sağlıksız yönde oluşu) aileyi bir bütün halinde incelemeli ve tüm bunların sonucunda mesleki müdahale planını belirlemeli ve uygulamaya geçmelidir. Bu mesleki çalışmalar ailelerle sosyal hizmet ve psikyatrik sosyal hizmet alanlarında olabilmektedir. AİLEYE İLİŞKİN SORUNLARI ANLAMAK Ailede sonsuz sayıda sorunlar yaşanabilir. Ailede sorunlar baş gösterdiği zaman sosyal hizmetlere ihtiyaç duyulur. Sosyal hizmet uzmanlarının ailelere sunduğu hizmetler çok çeşitlidir. Bu hizmetler sosyal hizmet uzmanının birçok rolü (örneğin, eğitimci, savunucu, destekçi arabulucu gibi) oynamasını öngörür. Aile sorunları ailenin gelişimsel aşamasına, üyelerinin özelliklerine, ailenin iç dinamiklerine vs göre farklılaşan bir durumdur. Aile sorunları çeşitli olup her ailenin kendine özgü olmasından kaynaklanan sorunlar ve gereksinimler de olabilmektedir. Aileye yönelik sosya hizmet uygulamalarında sorun ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 gereksinimin tanımlanması profesyonel çalışmanın en önemli ve kritik de aşamasıdır. Aile sorunlarına ilişkin bir genel sınıflandırma yapacak olursak: Aileye yeni bir üyenin katılımı (çocuğun doğumu, büyük ebeveynlerden birinin aile sistemine dâhil olması, hükümlü/tutuklu bir bireyin yeniden aileye katılması vs) Aile sisteminden bir üyenin çıkması (çocukların yetişkinlik aşamasında olup aileden uğurlanması, ölüm vs.) Moral ve ahlaki açıdan ailede çöküntülerin olması (Gelir ya da iş kaybı, evlilik dışı ilişkiler, madde bağımlılığı, suç işleme, intihar, vs.) Statü değişimleri (aniden zengin ya da yoksul olma, yeni bir eve ya da mahalleye taşınma, kadının statüsünde değişim, gelişim dönemlerinde olma gibi) Aile farklı sorun ve gereksinimler içeren bir sistem olarak; ebeveyn çocuk ilişkisinde çatışma ve uyuşmazlık, ayrılık, boşanma ya da parçalanmış aile, yeniden evlenme, anne baba rolleri ile ilgili ortaya çıkan çeşitli sorunlar olabilir. Tüm bu farklı diğer pek çok sorun yanında aile içi şiddet sorunu da aile sistemini etkileyen bir sorun olup sosyal hizmetin uygulama alanlarında önemli bir yere sahiptir. ŞİDDET SORUNU Şiddet insanlık tarihi kadar eski bir sosyal sorundur. Yapılan bir araştırmaya göre arkeologlar kadınların fiziksel şiddet yaşamalarının kökenini 3000 yıl öncesine götürmektedir. Buluntular erkek mumyaların kemiklerinde % 9 20 kırığa rastlanırken, kadın mumyalarda bu oranın % olduğunu göstermiştir. Eski Roma yazıtlarında erkekler kendilerinden izinsiz oyunlara katıldıkları, zina yaptıkları için eşlerini cezalandırmak, boşamak ve öldürmek hakkına sahip olduğu yazılmaktadır. Dünya Sağlık örgütüne göre; Fiziksel güç ya da kuvvetin, amaçlı bir şekilde kendine, başkasına, bir gruba ya da topluluğa karşı fiziksel zarara ya da fiziksel zararla sonuçlanma ihtimalini artırmasına, psikolojik zarara, ölüme, gelişim sorunlarına ya da yoksunluğa neden olacak şekilde tehdit edici biçimde ya da gerçekten kullanılmasıdır. Orta Çağ da kadına yönelik şiddet 1970 lerden önce daha çok yabancıların veya uzak tanıdıkların saldırısı ve tecavüzüyle sınırla olarak görülmüş ve bir sorun olarak ele alınmamıştır. Şiddet ailede çocuk suistimali ve ihmali, kadına yönelik şiddet, tecavüz, yaşlı suistimali, okulda veya iş yerinde kaba kuvvet kullanma / zorbalık, adam öldürme gibi birçok şekilde olmaktadır. Konuya ilk dikkati çekenler feminist kadınlar olmuştur. Dobash ve Dobash ın yaptıkları çalışmada şiddetin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 mağdurunun % 90 kadınlar olduğunu belirtmişlerdir. Levinson un 90 ayrı toplumda gerçekleştirdiği araştırmaya göre bu toplumların % 85 inde kadınlar kocalarının şiddetine maruz kalmaktadırlar. Şiddet kavramı kökeni itibarıyla dilimize Arapçadan geçen bir kavramdır. Adında Türk kelimesi geçen ilk sözlük olan Kamus ı Türki de şiddet sözlüğünün sertlik, sert ve katı davranış, kaba kuvvet kullanma anlamlarına geldiği literatürde vurgulamaktadır. Şiddet bu açıdan değerlendirildiğinde bireylerin canına veya malına yönelik olarak gerçekleştirilen zarar verici davranışları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bununla birlikte şiddet olgusunu sadece fiziksel ve mala yönelik zarar verici eylemler olarak değerlendirmek onu dar açıdan ele almak anlamına gelecektir. Şiddet, bir insanın rahatça gelişmesini ya da bu gelişimini tamamlamasını engellemek üzere bazı doğal süreçlere, alışkanlıklara yersiz kısıtlamalar getirmeden, bir insana iradesi dışında kabul ettirilen bir duruma, davranışa manevi veya fiziksel baskı uygulamaya, onu hırpalamaya, zor kullanmaya, işkence yapmaya, sakat bırakmaya hatta öldürmeye kadar uzanan eylemler bütünü olarak tanımlanabilmektedir. Şiddet eyleminin temelinde yatan saldırganlık güdüsü öğrenilebilen ve taklit edilen bir olgudur. Bu durum bizi şiddet olgusunun toplumsal bir boyutu bulunduğu sonucuna götürmektedir. Günümüzde şiddetin en önemli toplumsal etkilerinden biri de kitle iletişim araçlarının şiddet kavramıyla ilişkisidir. Kitle iletişim araçları, şiddet üzerine negatif bir etkide bulunabileceği ve şiddeti olumlayarak bireylerin bu eylemleri içselleştirmesine neden olabileceği söylenebilir. Şiddet karmaşık ve çok boyutlu bir olgu olduğundan önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir. Hem toplumu hem de şiddet mağduru bireyi yakından ilgilendiren çok boyutlu bir sosyal sorundur. Şiddet evde yani aile içinde sıklıkla görülmektedir. Aile içi şiddet, aile bireylerinin en az birisinin diğer bir aile bireyine veya bireylerine karşı fiziksel veya seksüel güç kullanması sonucu fiziksel ve duygusal zararların ortaya çıktığı bir süreç olarak tanımlanmaktadır. Aile içinde yaşanan şiddet aile bireyleri arasındaki ilişkilerde belirgin bir gerginlik ve tehditle başlamakta, genellikle çocuğun fiziksel ve duygusal suistimali, çocuk ihmali, eşi dövme, tecavüz ve yaşlının suistimali şeklinde görülmektedir. Aile içi şiddet mağdurları genellikle kadınlar, çocuklar ve yaşlı bireyler gibi güçsüz aile bireyleridir. Aile içi şiddette tekrarlı ve şiddeti giderek artan bir saldırı vardır, daha çok kadına yöneliktir. Tüm kadınların 1/3 üne belli bir zamanda eşleri tarafından şiddet uygulanmaktadır. Kadına eşi, partneri tarafından yapılan şiddetin yaygınlığına ilişkin veriler az olmasına rağmen gelişmekte olan ülkelerde kadına yönelik şiddetin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 yaygın olduğu saptanmıştır. Sığınmaevlerinde gerçekleştirilen araştırma sonuçlarına göre kadın sığınmaevinde kalan koruma altındaki kadınların % 49,5 i yani yarıya yakını eş şiddetine; % 16,5 i eş ve eşin ailesinden gelen şiddete maruz kalmaktadır. Görüldüğü gibi şiddet uygulayan taraf aile içinde erkek olmaktadır. Bu nedenle aile içi şiddet denildiğinde akla en çok kadına yönelen şiddet gelmektedir. Birleşmiş Milletlere göre kadına yönelik şiddet; Kamusal ve özel alanda gerçekleşen, kadınların fiziksel, cinsel, duygusal zarar görmesiyle sonuçlanan ya da sonuçlanması olası, her türlü cinsiyet temelli şiddet eylemi veya bu eylemin yapılacağına ilişkin tehdit ya da zorlama ve keyfi olarak özgürlüğün kısıtlanması olarak tanımlanırken, İstanbul Sözleşmesi ne göre; kadına yönelik şiddet, bir insan hakları ihlali ve kadınlara yönelik ayrımcılığın bir biçimi olarak anlaşılmaktadır ve ister kamusal ister özel alanda meydana gelsin, kadına fiziksel, cinsel, psikolojik veya ekonomik zarar veya ıstırap veren veya verebilecek olan toplumsal cinsiyete dayalı her türlü eylem ve bu eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun bırakma anlamına gelir. 4. Dünya Kadın Konferansı Eylem Platformu ve Pekin Deklarasyonunda kadına yönelik şiddet, genel bir bakış açısıyla, şöyle sıralanmıştır; dayak dahil aile içinde meydana gelen fiziksel, cinsel ve psikolojik şiddet evdeki kız çocuklarının cinsel istismarı, çeyizle bağlantılı şiddet, evlilikte tecavüz, kadının cinsel organına zarar verme ve diğer geleneksel uygulamalar, nikâh dışı şiddet ve istismarla bağlantılı şiddet; tecavüz, cinsel taciz, işyerinde, eğitim kurumlarında ve başka yerlerde sarkıntılık ve cinsel zorlama dâhil toplum içinde meydana gelen fiziksel, cinsel ve psikolojik şiddet, kadınların alınıp satılması ve fahişeliğe zorlanması; nerede olursa olsun, devletin yürüttüğü ve göz yumduğu fiziksel, cinsel ve psikolojik şiddet kadınlara yönelik şiddetin diğer türleri arasında, silahlı çatışma durumlarında kadınların insan haklarının ihlal edilmesi, özellikle cinayet, sistematik tecavüz, cinsel kölelik ve gebeliğe zorlama vardır. Şiddet ülkemizde ve dünyada yaygın bir sorundur. On kadından dördü kocaları ya da eşleri tarafından fiziksel şiddete maruz bırakılmıştır. Kadına yönelik şiddetin yaygın bir biçimde görülmesinin bir nedeni kadınların erkeklere oranla ekonomik ve fiziksel olarak daha savunmasız olması ve bu savunmasızlığın erkekler tarafından kötüye kullanılmasıdır. Bununla birlikte savunmasızlık başlı başına kadına yönelik şiddet için öne sürülen bir neden olarak görülmemelidir. Daha açık bir biçimde ifade edecek olursak, ataerkil değerlerin benimsendiği ve onaylandığı bir toplumsal bağlam, kadına yönelik olarak gerçekleştirilen şiddet eylemlerini meşrulaştırmakta, bu durum ise erkeklerin kadınlar üzerinde daha kolay bir biçimde şiddet kullanmasına neden olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 70 ülkeyi kapsayacak bir biçimde yapmış olduğu çalışmasında şiddet kullanımının yaygın ve evrensel bir boyutu olduğunu vurgulamıştır. Bu çalışmaya göre; İncelenen ülkelerin çoğunda, %35 ile % 60 arasında değişen oranlarda kadınların 16 yaşından itibaren, her hangi bir erkek tarafından fiziksel veya cinsel şiddete maruz kaldığı, Benzer biçimde incelenen ülkelerin çoğunda %22 ile %40 arasında değişen oranlarda kadınların kocası veya sevgilileri tarafından fiziksel veya cinsel şiddete maruz kaldığı, Son olarak %10 ile %31 arasında değişen oranlarda kadınların partnerleri dışında herhangi bir erkek tarafından cinsel saldırıya maruz kaldığı ortaya çıkmıştır lı yılların sonlarından itibaren aile içi şiddetin sorun olarak tanınması ve böylece konuya dikkat çekilmesi feministlerin çabalarıyla gerçekleşmiştir. Feminist hareket 1970 li yıllarda kadınlar için eşitlik, aile içi şiddet ve cinsel şiddet konusunda adalet ve koruma mücadelesinde başı çekmiştir. Bu mücadeleyle birlikte, farklı şiddet mağduru kadınların doğası ve şiddetin kapsamının belgelenmesinde ve ayrıca sığınma evlerinin, saat ulaşılabilir kriz hatlarının, yasal yardımın, sorunun azaltılmasını amaçlayan diğer sosyal hizmetlerin hayata geçirilmesinde önemli bir ilerleme sağlamıştır. Aile içi şiddetin görünür kılınmasında önemli bir paya sahip olan feminizm, tüm dünya toplumlarında varolan kadın ile erkek arasındaki eşitsizliği araştıran, özellikle politikaları, güç ilişkilerini ve cinsiyeti etkileyen toplumsal cinsiyet temelli bakış açılarını inceleyen felsefi ve sosyolojik bir yaklaşımdır. Birleşmiş Milletlerin kadına yönelik şiddeti dünya genelinde incelediği çalışması da ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve kadına yönelik şiddet arasında negatif bir ilişki bulunduğu tezini doğrular niteliktedir. Bu çalışmaya göre hayatlarının belirli bir döneminde sevgilisi kocası gibi yakın partneri tarafından fiziksel ve cinsel saldırıya maruz kalmış kadınların oranı Kanada da % 7, İsviçre de % 11, İtalya da % 14, Japonya da % 15, Danimarka da % 22, Norveç te % 27 civarındayken, Etiyopya da % 71, Peru kırsalda %69, Tanzanya kırsalda % 56, Bolivya da %53 düzeyindedir. Kadına yönelik şiddet açısından ülkeler arasındaki istatistikler gelişmişlik düzeyi ve şiddet arasında bir ilişki bulunduğunu ortaya koysa da kimi gelişmiş ülkelerde kadına yönelik şiddet rakamları oldukça yüksek çıkabilmektedir. Bu durum, kadına yönelik şiddetin sadece ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile ilgili olmadığını, şiddetin sosyo kültürel temellerinin de kadına yönelik şiddetin görülme sıklığını etkileyen bir unsur olduğunu ortaya koymaktadır. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nde kadına yönelik şiddet oranının % 55, Litvanya da % 38, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Finlandiya da % 30, Almanya da % 29 çıkması, ülkelerin gelişmişlik düzeyi kadar toplumsal cinsiyet eşitliği, kadının sosyoekonomik konumu ve ataerkil kültürün etkililiği gibi konuların da kadına yönelik şiddet oranlarını etkilediğini göstermektedir. AİLEİÇİ ŞİDDETLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Kurban (Victimization) Şiddet uygulayıcı/fail (Perpetrator) Fiziksel istismar (Physical abuse) Çocukların şiddete tanıklığı (Children witnessing to violence) Devletin uygulanan kanunlarını ihmal eden bir fiil ya da ihmaller nedeniyle, kendi temel hakları önemli ölçüde zarar gören, herhangi bir kişi ya da topluluğun, fiziksel, zihinsel, duygusal ya da ekonomik olarak zarar görmesidir. Kişiyi şiddet ya da istismara uğratan ya da kişinin şiddet ya da kasıtlı kötüye kullanımına neden olandır (örn; fiziksel istismar ya da fiziksel şiddet tehditleri ile korkutma gibi davranışlar). Kadın/çocuğa karşı zorla fiziksel güç kullanımı, yüksek bir olasılıkla kadınların/çocukların sağlığı, hayatta kalması, gelişimi ve onurunun zarar görmesi ile sonuçlanır. Vurma, dövme, tekmeleme, sarsma, ısırma, suda boğma, sıcak su ile haşlama, yakma, zehirleme ve havasız bırakarak boğma fiziksel istismar örneklerindendir. Çocukların, şiddet etkileşimlerini görme ya da duyma aracığı ile ama aynı zamanda şiddet hakkında hikâyeler dinleme ve kötüye kullanıma dair kanıtları da görerek ebeveynlerinin fiziksel saldırganlıklarının farkında olmasıdır (örneğin, annenin vücudundaki morluklar). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 ŞİDDET TÜRLERİ Fiziksel şiddet: Dövme, kesici delici alet, ateşli silah ya/ya da sair cisimle yaralama, öldürme, aç bırakma, banyoya kilitleme, uyuşturucu verme gibi yöntemlerle işkence etme ve benzeri şekilde fiziksel güç uygulanarak, mağdurun beden bütünlüğüne zarar verilmesidir. Psikolojik şiddet: Beyinsiz, salak, beceriksiz, uyuşuk, iftira edip seni rezil edeceğim, ailene zarar vereceğim, sokağa atarım, çocuklarını göremezsin gibi sözlerle mağduru tehdit etme, aşağılama, zorlama, dışlama, şantaj şeklinde uygulanan ve muhatabını ruhsal yönden güçsüz kılan manevi baskıdır. Sallan Gül 1 ün ifade ettiği gibi psikolojik duygusal şiddet; psikolojik baskı yaparak davranışlarına kısıt koyarak kişinin aşağılanmış, hor görülmüş, özgüvensiz ve kötü hissetmesine nede olacak davranış ve tutumlardır. Cinsel şiddet: Şiddeti uygulayan kişi eş, akraba, arkadaş ya/ ya da yabancı olsun, isteği dışında, mağduru normal yolla ya/ ya da ters cinsel ilişkiye zorlamak, bakışlarla, sözle, çevrede asılsız dedikodular yayarak ya/ya da iletişim araçlarıyla taciz etmek cinsel şiddettir. Ekonomik şiddet: Evde ya/ya da dışarıda çalışmasına rağmen mağdurun, maaş kartını eşine/ ebeveynine teslim etmek suretiyle kazancını özgürce değerlendirememesi ya/ya da yaptığı her harcamanın hesabını vermek zorunda kalması, şayet dışarıda çalışıp para kazanmıyorsa evdeki emeği yok sayılıp harcamaya da hakkı olmadığı düşünülerek ihtiyaçlarının karşılanmaması, evin her türlü zorunlu giderinin (elektrik, su, telefon) şiddet uygulayan tarafından sıkı denetime tabi tutulması ve benzeri şekillerde emeğinin sömürülmesidir. Çaresiz ve bağımlı hissetmesine neden olmaktadır. AİLE İÇİ ŞİDDET VE ETKİLERİ Şiddetle ilgili kavramlardan istismar, fena muamele, mağdur, fail gibi kavramları araştırınız. Aile sistemi kimi zaman en büyük duygusal rahatsızlıkların, gerilim ve çatışmaların kaynağı da olabilir. Aile içi polisiye olaylar, kötü muamele gören ve dövülen çocuklar, yatma ve yeme olanağı ile sınırlı ilişkiler, işteki engellenme ve başarısızlıkların yansımaları, duygusal ve cinsel doyumsuzluklar da aile yaşamının gerçek yönleridir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Aile içinde ortaya çıkan öfke ve saldırganlık yaşantıları, çatışmalı iletişim, eşlerarasında toplumsal cinsiyet temelli anlayış farklılıkları (eşin üstün olduğunu kabul etme ya da sindirme davranışı vs) gibi etkenler bireye zarar verici ve örseleyici yaşantılar içerisinde değerlendirebilinir. Bu nedenle aile içi şiddet anlaşılmaya çalışılırken öfke ve saldırganlık kavramlarının üzerinde durulması gerekmektedir. Öfke ve Saldırganlık: Öfke ve saldırganlık kavramlarının genellikle bir arada kullanıldığı görülür. Öfke ve saldırganlık kavramlarının sürekli bir arada kullanılması bu iki kavramın uzun bir süre birbiriyle karıştırılmasına ve eş anlamlı kavramlar gibi algılanmasına neden olmuştur. Fakat psikolojide ve diğer sosyal bilimlerdeki gelişmeler bu iki kavramın artık ayrı ayrı ele alınıp incelenmesini gerekli kılmıştır. Bu iki kavram incelendiğinde öfke kavramının, Engellenme, saldırıya uğrama, tehdit edilme, yoksun bırakma, kısıtlama vb. gibi durumlarda hissedilen ve genellikle neden olan şeye ya da kişiye yönelik şu ya da bu biçimde saldırgan davranışlarla sonuçlanabilen oldukça yoğun olumsuz bir duygu olarak tanımlanmaktadır. Psikoloji sözlüğünde, öfke kavramı, engellenme, saldırıya uğrama, tehdit edilme, yoksun bırakma, kısıtlama vb. gibi durumlarda hissedilen ve genellikle neden olan şeye ya da kişiye yönelik şu ya da bu biçimde saldırgan davranışlarla sonuçlanabilen oldukça yoğun olumsuz bir duygu olarak tanımlanmaktadır. Öfke hoş olmayan bir duygu olup bu duygu bir davranışın sonucu olarak ya da bir davranışın nedeni olarak ortaya çıkabilmektedir. Öfke, birçok iç ve dış etmenin etkisiyle genellikle ikincil bir duygu olarak ortaya çıkar. Diğer bir değişle öfke duygusu, korku, kaygı, üzüntü gibi çeşitli duygu durumlarını izleyen bir sonuç olarak da yaşanabilmektedir. Öfke hangi durumlarda ortaya çıkmaktadır: Öfke bazı durumlarda dış uyarıcılar nedeniyle ortaya çıkabilir. Öfke bazı durumlarda dış uyarıcıların etkisi ve bu dış uyarıcıların bireyde oluşturduğu imgeler ve geçmişe ait çağrışımların etkisiyle ortaya çıkabilir. Bireyde, iç uyarıcıların etkisiyle ortaya çıkan öfke, düşünce ve duygularla, harekete geçirilir. Bir başla araştırmacıya göre öfke; Kayıplar ile ortaya çıkabilir: Bireyin yaşamında önemli olan ve sevilen birinin ölümü, fiziksel bozukluklardan dolayı ortaya çıkan kayıplar, bireyin işini kaybetmesi gibi kayıp durumları bireyde, acı, üzüntü ve yas duygularının yaşanmasına yol açar. Bir kayıp durumu karşısında bireylerde genellikle öfke duygusu ortaya çıkabilir. Kayıplar karşısında bireyde öfke duygusunun dışında diğer olumsuz duygularında ortaya çıkma olasılığının olduğu unutulmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Tehditler Korkular ile ortaya çıkabilir: Bireyin etkisinde kaldığı yasadışı olaylar, saldırıya uğraması, savaş ya da uzun süre işsiz kalma gibi durumlardan kaynaklanan kaygı, korku ve güvensizlik duygularının bir sonucu olarak öfke duygusu yaşanabilir. Engellenme durumunda ortaya çıkabilir: Bireyin gereksinimlerinin giderilmesi engellendiğinde yaşadığı çaresizlik ve yetersizlik duygularının sonucu olarak öfke duygusu ortaya çıkar. Reddedilme: Öfke, bireyin başka biri tarafından reddedilmesi durumunda yaşadığı incinme, çöküntü ve değersizlik ve hayal kırıklığı duygularının sonucu olarak ortaya çıkabilir. Saldırganlık kavramı Diğer bir canlı yada nesneye yönelik incitici ve rahatsız edici davranışlar olarak tanımlanmaktadır. Saldırganlığın ne olduğunu herkesin bildiği düşünülebilirse de Hangi davranışlar saldırgan olarak değerlendirilmelidir? sorusunun yanıtı üzerinde bir anlaşmaya varılmış değildir. Davranışçı ya da sosyal öğrenme yaklaşımlarının da tercih ettiği en yalın tanım Saldırganlık başkalarını inciten ya da incitebilecek her türlü davranıştır. biçiminde yapılabilir. Ancak bu tanım eylemde bulunan kişinin niyetini göz önüne almamaktadır. Bu nedenle Saldırganlık başkalarını incitmeyi amaçlayan her türlü davranış ya da eylemdir. şeklinde tanımlanabilir. Öfke ve saldırganlık özellikle aileiçi iletişimde çatışmalı bir iletişimin dili olarak kullanıldığından ne yazık ki şiddet davranışının da oluşmasına temel teşkil etmektedir. Aile içinde ortaya çıkan öfke ve saldırganlığın nedenleri genel olarak: Genetik, nörolojik ve biyolojik özellikler, Bazı psikiyatrik bozukluklar, Alkol ve madde kullanımı, Sosyal destek sisteminin yokluğu ya da yetersizliği, Yetişkinin çocuklukta istismara uğramış olması, özellikle cinsel istismarın olduğu ailelerde babanın güç ve kararlarda baskın olması, Aile içinde babanın güç ve kontrol sağlamak için şiddete başvurması, Anne baba arasında cinsel sorunların olması, Ailenin sosyal çevreyle olan ilişkilerinde kısıtlılık, İşsizlik, yoksulluk gibi nedenler sıralanabilir. Aile içindeki iletişim örüntüsünün öfke ve saldırganlık içeren bir biçimde sürdürülmesi, genellikle evliliklerin boşanmayla sonuçlanmasına yol açmaktadır. Bu durumun da özellikle çocuklar açısından önemli bazı olumsuz etkilerinin olabileceği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 açıktır. Bu çocukların iletişimlerinde saldırganca bir tutum izledikleri ve kendilerini sosyal ve duygusal yönden izole etme davranışları sergiledikleri gözlenmektedir. Aile içinde yaşanan öfke ve saldırganlık içeren davranışlara çocuklar ya kendileri doğrudan maruz kalmakta ya da aile içinde ortaya çıkan şiddete tanık olmaktadırlar. Aileiçi şiddet uygulayanların büyük bölümünün kendisi doğrudan şiddet gören çocuklar arasından değil, ana babaları arasındaki şiddete tanık olanlardan çıktığı yönünde görüşlerin olmasına karşın çocuklukta şiddet içeren davranışlara maruz kalan bireylerin yetişkinlikte ciddi davranış bozuklukları gösterdikleri de görülmektedir. Bu bireylerin aynı zamanda kendi çocuklarına daha çok öfke ve saldırganlık içeren davranışlar gösterdikleri ortaya çıkmaktadır. Aile içinde şiddete görsel ya da işitsel olarak tanık olmuş olan çocuklara sessiz, unutulmuş ya da görünmez kurbanlar adı verilmektedir. Bu çocuklar son yıllarda duygusal kötüye kullanma kategorisi içinde düşünülmektedirler. Doğrudan öfke ve saldırganlığa maruz kalmasalar da bu çocuklar diğer kötüye kullanılmış ya da ihmal edilmiş çocuklarla aynı tür davranış özelliklerini göstermektedirler. Şiddete maruz kalmış çocukların genel özellikleri: Yeme ve kilo sorunları Uyku sorunları Akranlarıyla oyun oynama ile ilgili sorunlar Okula uyum sorunu ev akademik başarının düşüklüğü Benlik saygısının düşüklüğü Özgüven düşüklüğü Sorun çözme becerilerinin gelişmemesi Yaşamları boyunca şiddete tanık olan çocuklarda, olmayanlara göre daha fazla oranda kaygı, özgüven eksikliği, tedirginlik, korku, depresyon, içe kapanma, isteksizlik, ümitsizlik, öfke ve mizaç problemleri, uyku bozuklukları, zayıf dürtü kontrolü, kötü akademik performans, konsantrasyon güçlüğü ve daha fazla sigara, alkol ya da madde kötüye kullanımlarının olduğu bildirilmiştir. Şiddete maruz kalmanın, gençler arasında antisosyal davranışlar ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Şiddetin erkek çocuklarında daha kalıcı bir etki oluşturduğunu ve bunların, yetişkinlik dönemi ilişkilerinde kadınlara karşı daha fazla şiddet uyguladıklarını gösterilmiştir. Şiddet mağduru çocukların duygusal gelişimleri açısından çeşitli sorunlar yaşadıkları pek çok araştırmacı tarafından ortaya konmuştur. Duygusal sonuçların, özgüvende giderek azalma, kaygı ve depresyon ile madde kötüye kullanımı, diğer kendini yaralama davranışları ve özkıyım girişimleri aralığında değiştiği bilinmektedir. Özellikle şiddete maruz kalan veya tanıklık eden çocuklarda sosyal öğrenme teorisine göre; ebeveynlerin model oluşturma yoluyla şiddet davranışını öğrettiğini ve şiddete başvurmaksızın çatışma çözme becerilerini öğretmek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 konusunda yetersiz olduklarını vurgulamaktadır. Yapılan çalışmalara göre, erkeklerin düşmanlık ve saldırganlık gibi dışsallaştırılmış (externalized), kızların ise depresyon ve somatik şikayetler gibi içselleştirilmiş (internalized) davranış problemlerini daha fazla sergiledikleri gösterilmiştir. Bir başka çalışmaya göre; eşler arasındaki istismara tanık olmuş erkek çocukların, tanık olmayanlara göre yetişkinlik döneminde önemli ölçüde daha fazla şiddet uyguladıkları ancak kadınlar açısından önemli farklılıkların olmadığı saptanmıştır. Şiddet mağduru bireylerde görülen durumlar: Aşırı korku, ani seslere karşı aşırı tepki, yalnız sokağa çıkamama Çarpıntı, halsizlik, bitkinlik Öfke patlamaları, titreme ve sık sık ağlama krizleri Uyku sorunları, korkulu rüyalar görme Konuşurken göz iletişimi kuramama, donuk bakma vb. fiziksel sorunlar İçten içe aşırı kızgınlık ve intikam alma isteği Unutkanlık, çekingenlik, umutsuzluk, çaresizlik Güvensizlik, kendini sevmeme Şiddetle bağlantılı olarak kendini suçlama vb. duygusal sorunlar Geleceğe yönelik plan yapamama Karar vermede güçlük Kendinde bir sorun olduğuna inanma Veya her şey için başkalarını suçlama vb. düşünsel sorunlar yaşar. Şiddet uygulayan kişinin yaşadıkları Yoğun olarak kıskançlık ve kaybetme korkusu yaşar. Bu nedenle karşısındakinin davranışlarını kontrol etme isteği duyar. Kendi ihtiyaçları, duyguları ve isteklerinin daha önemli olduğuna inanır. İstekleri yerine gelmediğinde aşırı tepki gösterir. Duygularını ve davranışlarını kontrol edemediği için cezalandırmaya çalışır. Aşırı alıngan olur. Dışarıya karşı aşırı güvenli görünse bile kendine olan saygısı düşüktür. Sorunları için başkalarını suçlama eğilimindedir. Şiddet sonrası yaptığından utanır, kendini suçlar, pişmanlık duyar, özgüvenini yitirebilir. Türkiye de şiddet gören kadınların çocukları arasında yapılan ulusal bir çalışmada, anneleri şiddet gören çocukların diğer çocuklara göre daha fazla davranış problemlerinin (anne ya da diğer çocuklara karşı daha saldırgan olmak) olduğu gösterilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Anneleri şiddet gören evlerde yaşayan çocukların, başkalarının nasıl hissettiğini anlama konusunda daha az çaba gösterdikleri ve olayları başkalarının bakış açılarından değerlendirdikleri saptanmıştır. Öfke ve saldırganlığın yansıdığı bir diğer sistemde ailede kadın olmaktadır. Türkiye de aile içi şiddet olgularının önemli bir bölümünde, faillerin çoğunlukla eş veya birlikte yaşanılan kişi ve/veya diğer aile üyelerinden biri olduğu bildirilmektedir. Genellikle, kapalı kapılar ardında istismar uygulanmaktadır. Özellikle şiddet uygulayan kadınların uygulamayanlara göre genellikle kendi çocuklarını yedi kat daha fazla dövdükleri bildirilmektedir. Aile sistemi içinde erkek eşten kadına ve/veya çocuğa; kadından da çocuğa yönelen bir şiddet yaşantısı ne yazık ki oluşmaktadır. SONUÇ Aile içi şiddet konusunda psikiyatrik odaklı sosyal hizmet uygulamalara kısaca değinecek olursak; aile içi şiddet sorunu aile sistemini ilgilendirdiği için aile odaklı çalışma yapması ve bu bağlamda konuyla ilgili alt sistemleri de meslek çalışmaya dâhil etmesi gerekir. Bu alt sistemler; şiddet mağduru bireyler olabilir. Şiddet mağdurları genellikle kadın ve çocuklar olabilmektedir. Bu nedenle şiddet mağduru bireyin; benlik saygısını güçlendirmeye yönelik uygulamalar, post travmatik stres bozukluğunun yarattığı durumlarla baş etmesi konusunda destekleyici uygulamalar yapılabilir. Çünkü şiddete maruz kalan herkes korku, düşük benlik saygısı, kendini suçlama, karmaşık duygular, yalnızlık, umutsuzluk, duygulanım bozukluğu yaşar. Olumsuz duygularla baş etmesi ve kendine olan güvenini yeniden oluşturması konularında mesleki çalışmalar psikiyatrik sosyal hizmet uygulamalarındandır. Özellikle aile içinde şiddete tanıklık etmiş ya da maruz kalmış çocuklar sürekli bir korku ile yaşamakta ve gelişimsel gerilikler görülmekle birlikte akranlarıyla ilişkilerinde sorunlar yaşamaktadırlar. Bu konuda çocuklarla çalışma ilke ve teknikleri ile çocuğun kendine olan güveninin yeniden yapılandırılması, desteklenmesi ve yalnızlık gibi olumsuz duygularıyla baş etmesi sağlanabilir. Yine şiddet mağduru kadınlarla mesleki çalışmalarda kadının şiddete, şiddet uygulayan kişi/lere ilişkin anlayış ve algısının değişimi konusunda çeşitli tedavi Aile içi sorunlardan başında gelen ve ölüm ya da cinayetle sonuçlanma olasılığının yüksek olduğu şiddetle mücadele ve şiddet mağduru bireylerle ve şiddeti uygulayan kişilerle psikiyatrik sosyal hizmet uygulamaları oldukça önemli bir işleve sahiptir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Ayrıca zor ve yapılması muhakkak olan bir diğer konu da şiddet uygulayan bireylerle sosyal hizmet uygulamalarıdır. Çoğu zaman yurt dışı örneklerinde de gördüğümüz gibi psikiyatrik tedavinin yanı sıra özellikle davranış değişikliği çözüm odaklı süreçleri yaşamına uygulayabilmesi, bilişsel bir değişimi gerçekleştirmesi ve kendi yaşam gerçekliği içinde öfke ve saldırganlık gibi olumsuz duygu ve düşüncelerle baş etmesi konusunda hem bireysel hem de gruplarla sosyal hizmet uygulamaları yapılmaktadır. Şiddetin etkileri uzun süreli olup bir anlamda insanın yapabilirliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Şiddet bir halk sağlığı sorunu olup bu alanda yapılacak olan sosyal hizmet uygulamaları koruyucu, önleyici ve tedavi edici niteliklerle olmalıdır. Özellikle aile içi şiddetle ilgili son yıllarda ülkemizde kamusal hizmetlerin yanında yerel yönetimler, uluslararası kuruluşlar ve sivil toplumun çeşitli hizmet ve uygulamalarının geliştiğini de görmekteyiz. Bu nedenle yapılacak sosyal hizmet uygulamaları çok boyutlu olup mikrodan makroya kadar uzanabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Aile, üyelerinin sosyal, ekonomik, ruhsal ve duygusal ihtiyaçları olmak üzere her türlü gereksinimini karşılayan ve üyelerinin toplumsal yaşama katılımını hazırlayan bir sosyal kurum olup farklı form ve biçimlerde kendini göstermektedir. Ailenin temel işlevleri genel olarak; üyelerinin ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak, üyelerine statü sağlamak, çocukların eğitimini planlamak, dinsel eğitim vermek, boş zaman faaliyetlerini gerçekleştirmek, aile üyelerinin birbirini koruması ve karşılıklı sevgi ortamı yaratmak gibi işlevlerdir. Ailelerle sosyal hizmet uygulamalarının çoğu zaman psikiyatrik sosyal hizmet çalışmalarıyla paralel gitmesinde yarar vardır. Bilindiği gibi aile sosyal hizmeti; ailenin rol ve fonksiyonlarında aksama görüldüğü durumlarda, profesyonel bir yaklaşım ile aile yaşamında yapıcı ve yararlı değişiklikler yaparak üyelerin birbirleriyle doyurucu ilişkiler içinde yaşamalarını sağlamayı amaçlayan ve aileyi bir sistem içinde ele almaktadır. Ailelerle sosyal hizmet uygulamalarında yapılanlardan bazıları; aile içi ilişkileri geliştirmek, ailenin olanaklarını artırmak, aileni sosyal ndestek sistemlerini harekete geçirmek, ailenin yaşadığı çevreyi değiştirmek, çeşitli kuruluşlarda işlerini takip etmek veya sosyal kurumlarla bağlantısını sağlamak/güçlendirmek, aileye duygusal yönden destek olmak şeklinde sıralanabilir. Aile farklı sorun ve gereksinimler içeren bir sistem olarak; ebeveyn çocuk ilişkisinde çatışma ve uyuşmazlık, ayrılık, boşanma ya da parçalanmış aile, yeniden evlenme, anne baba rolleri ile ilgili ortaya çıkan çeşitli sorunları barındırabilir. Tüm bu farklı diğer pek çok sorun yanında aile içi şiddet sorunu da aile sistemini etkileyen bir sorun olup sosyal hizmetin uygulama alanlarında önemli bir yere sahiptir. Aile içi şiddet, aile bireylerinin en az birisinin diğer bir aile bireyine veya bireylerine karşı fiziksel veya seksüel güç kullanması sonucu fiziksel ve duygusal zararların ortaya çıktığı bir süreç olarak tanımlanmaktadır. Aile içi şiddet sınıflaması ekonomik, fiziksel, psikolojik ve cinsel olarak sıralanmaktadır.aile içi şiddet aile bireylerini doğrudan olumsuz etkileyen bir süreçtir. Aile içi şiddet sonucunda en çok etkilenen aile bireyleri kadınlar ve çocuklardır. Aile içi şiddet konusunda psikiyatrik odaklı sosyal hizmet uygulamaları yapılmalıdır. Aile içi şiddet sorunu aile sistemini ilgilendirdiği için aile odaklı çalışma yapılması ve bu bağlamda konuyla ilgili alt sistemleri de mesleki çalışmaya dahil edilmesi gerekir. Bu alt sistemler; şiddet mağduru bireyler olabilir. Şiddet mağduru bireyin; benlik saygısını güçlendirmeye yönelik uygulamalar, post travmatik stres bozukluğunun yarattığı durumlarla baş etmesi konusunda destekleyici uygulamalar yapılabilir. Çünkü şiddete maruz kalan herkes korku, düşük benlik saygısı, kendini suçlama, karmaşık duygular, yalnızlık, umutsuzluk,duygulanım bozukluğu yaşar. Olumsuz duygularla baş etmesi ve kendine olan güvenini yeniden oluşturması konularında mesleki çalışmalar psikiyatrik sosyal hizmet uygulamalarındandır. Ayrıca zor ve yapılası muhakkak olan bir diğer alan da şiddet uygulayan bireylerle sosyal hizmet uygulamalarıdır. Şiddet uygulayan bireylere psikiyatrik tedavinin yanı sıra özellikle davranış değişikliği çözüm odaklı süreçleri yaşamına uygulayabilmesi, bilişsel bir değişimi gerçekleştirmesi ve kendi yaşam gerçekliği içinde öfke ve saldırganlık gibi olumsuz duygu ve düşüncelerle baş etmesi konusunda hem bireysel hem de gruplarla sosyal hizmet uygulamaları yapılmalıdır. Bu alanda sosyal hizmet uygulamalarının koruyucu, önleyici ve tedavi edici olması sağlanmalı ve mikrodan makroya uzanan bir müdahale stratejisinin uygulanması gerekmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi ailenin temel görevlerinden biri değildir? a) Ailenin topluma katılımını sağlama b) Neslin devamını sağlama c) Kuralların ve normların yeni nesle öğretilmesini sağlama d) Aile üyelerinin iş dağılımına müdahale etmeme e) Ailenin ihtiyaç ve giderlerini karşılama 2. I. Ailenin olanaklarını artırmak II. Ailenin sosyal destek sistemlerini harekete geçirmek III. Ailenin yaşadığı çevreyi sabit tutmak IV. Aile içi ilişkileri geliştirmek Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri aileye yönelik mesleki müdahaleler arasında yer almamaktadır? a) Yalnız I b) I ve II c) I, II ve III d) II ve IV e) Yalnız III 3. Aşağıdakilerden hangisi aile ile çalışan sosyal hizmet uzmanının sorumluluklarından biri değildir? a) Bilgi verdiği zaman ya da soru sorduğu zaman açık olmalı ve yargılayıcı olmamalıdır. b) Aile için amaçlar saptamaz ve onlar için karar vermez. Amaçlara ulaşmada ve karar vermede aile üyelerini özgür bırakır. c) Ebeveyn çocuk ilişkisinde ebeveynin çocuk üzerindeki otoritesini güçlendirir. d) Çok esnek ve açık olurken savunucu olmamalıdır. e) Seçici ve uygun tavırlar takınmalı ve duygularını serbestçe kullanabilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 4. Aşağıdakilerden hangisi aile sorunlarına ilişkin yapılan sınıflandırmalar arasında yer almamaktadır? a) Aile sisteminden bir üyenin çıkması b) Aile birliği c) Moral ve ahlaki açıdan ailede çöküntülerin olması d) Statü değişimleri e) Aile sistemine bir üyenin katılımı 5...., aile bireylerinin en az birisinin diğer bir aile bireyine veya bireylerine karşı fiziksel veya seksüel güç kullanması sonucu fiziksel ve duygusal zararların ortaya çıktığı bir süreç olarak tanımlanmaktadır. Tanımda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? a) Aile içi şiddet b) Aile içi iletişim c) Aile içi iletişimsizlik d) Aile içi uyum e) Aile içi anlaşmazlık 6. Evde ya/ya da dışarıda çalışmasına rağmen mağdurun, maaş kartını eşine/ ebeveynine teslim etmek suretiyle kazancını özgürce değerlendirememesi ya/ya da yaptığı her harcamanın hesabını vermek zorunda kalması, şayet dışarıda çalışıp para kazanmıyorsa evdeki emeği yok sayılıp harcamaya da hakkı olmadığı düşünülerek ihtiyaçlarının karşılanmaması, evin her türlü zorunlu giderinin (elektrik, su, telefon) şiddet uygulayan tarafından sıkı denetime tabi tutulması ve benzeri şekillerde emeğinin sömürülmesidir.çaresiz ve bağımlı hissetmesine neden olmaktadır. Tanımı verilen kavram aşağıdakilerden hangisidir? a) Duygusal şiddet b) Ekonomik şiddet c) Fiziksel şiddet d) Cinsel şiddet e) Psikolojik şiddet Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 7. Aşağıdakilerden hangisi aile içinde ortaya çıkan öfke ve saldırganlığın nedenlerinden biri değildir? a) Alkol ve madde kullanımı b) İşsizlik, yoksulluk c) Aile içinde babanın güç ve kontrol sağlamak için şiddete başvurması d) Anne baba arasında cinsel sorunların olması e) Ailenin sosyal çevreyle olan olumlu ilişkisi 8. Aile içindeki iletişim örüntüsünün öfke ve saldırganlık içeren bir biçimde sürdürülmesi, genellikle evliliklerin boşanmayla sonuçlanmasına yol açmaktadır. Bu durumun da özellikle çocuklar açısından önemli bazı olumsuz etkileri vardır. I. Akranlarıyla oyun oynama ile ilgili sorunlar II. Okula uyum sorunu ev akademik başarının düşüklüğü III. Benlik saygısının düşüklüğü IV. Özgüven düşüklüğü V. Sorun çözme becerilerinin gelişmemesi Yukarıda aile içi şiddete maruz kalmış çocuklarda görülen bazı özellikler verilmiştir. Bu özelliklerden kaç tanesi doğrudur? a) Hepsi b) 2 c) 3 d) 4 e) Hiçbiri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 9. Aşağıda aile içi şiddet ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? a) Şiddetin erkek çocuklarında daha kalıcı bir etki oluşturduğunu ve bunların, yetişkinlik dönemi ilişkilerinde kadınlara karşı daha fazla şiddet uyguladıklarını gösterilmiştir. b) Aile sistemi içinde erkek eşten kadına ve/veya çocuğa; kadından da çocuğa yönelen bir şiddet yaşantısı oluşmaktadır. c) Şiddet uygulayan kişi sorunları için başkalarını suçlama eğilimindedir. d) Şiddette kızların düşmanlık ve saldırganlık gibi dışsallaştırılmış (externalized), erkeklerin ise depresyon ve somatik şikayetler gibi içselleştirilmiş (internalized) davranış problemlerini daha fazla sergiledikleri gösterilmiştir. e) Şiddete maruz kalan veya tanıklık eden çocuklarda sosyal öğrenme teorisine göre; ebeveynlerin model oluşturma yoluyla şiddet davranışını öğrettiğini ve şiddete başvurmaksızın çatışma çözme becerilerini öğretmek konusunda yetersiz olduklarını vurgulamaktadır. 10. Aşağıdakilerden hangisi aile içi şiddet sorunlarının çözümünde uygulanacak müdahalelerden biri değildir? a) Aile odaklı çalışma b) Psikiyatrik sosyal hizmet c) Şiddet uygulayan kişiye güçlendirme yaklaşımı d) Öfke ve saldırganlık ile baş edebilme e) Çözüm odaklı yaklaşım Cevap Anahtarı: 1.D, 2.E, 3.C, 4.B, 5.A, 6.B, 7.E, 8.A, 9.D, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23