Yrd. Doç. Dr. Izhan Çetinkaya. Uludağ Üniversitesı iktisadi ve idari Bilimler Faküıtesi

Transkript

1 TÜRKIYE'DEK BELEDIYElERN NÜFUS BÜYÜKlÜGÜNE GÖRE HARCAMA VE GELIR YAPıLARıNıN INCELENMESI VE BU YAPıNıN ETKIN KAYNAK KULLANIMI AÇısıNDAN DEGERlENDIRllMESI Yrd. Doç. Dr. Izhan Çetnkaya Uludağ Ünverstesı ktsad ve dar Blmler Faküıtes Özet Bu makalenn amacı Türkye'dekı beledyelern büyüklükler yönünden gelr ve gder yapılarını ncelemek ve bu yapı çndek farklılıkları tespıt etmektır. Bu konuda 1050 beledıyenın verlerı ncelenmıştr. Incelemelern sonucunda küçük ve büyük beledyeler arasında gelrlern harcamalara dağılımı konusunda farklılıklar tespt edlmıştr. Incelemelere göre. küçük beledyeler gelrlernn çoğunu onların car harcamalarına dağıımışlardır. Tabı k bu durum kaynakların kullanımı yönünden etkn br uygulama değldr. Harcamaların eık n dağıtımı çn bazı düzenlemeler yapılmalıdır. Bu düzenlemeler beledyelern yönetm ve kurulması konusunda olmalıdır. Makalenn sonunda bu konu hakkında ünerlcr ve değerlendrmeler yapılmıştır. Anahtar Kelmeler: Türkye'dek beledycler. beledye nüfus büyüklüğü. beledye gelrler. beledye gıderlerı. etkın kaynak kullanımı. Invest'gaton Of Expendture and Revenue Structure Accordng to Populaton Sze of Muncpalty n Turkey. and Evaluaton of Ths Structure n Terms of EIfectve Resource Usng Abstract The am of the pa per ıs to nvestgate the sıructure of expcndıure and revenue of muncpaltes and ıo deıermne the dfferences wthn ths structure n ıerms of the szes of muncpaltes n Turkey. At ths subject. data of 1050 muncpalıes have been nvestgated. These dfferences n dstrbuton to expendtures of revenues between smal and bg munıcpaltes have been determned at the end of ths nvestgaıon. Accordng to ınvestıgalons. smal muncıpalıtıes had dısırbuted most of ıher revenue ıo ıher current expendture. Of course. thıs stuaton sn'ı an effecı"e use of resources. Some arrangements must be done to provde effectve usage of resource. These artangemenıs musl be done about muncpalty managemenı and establıshmenl. Aı the end of papcr. suggeslıons and evaluatons had been done about nvestgaıed subjecıs. Keywords: Muncpaltes n Turkey. populaton sze of muncpalıes. expendture Wucture of munıepalıes. revenue structure of muncıpaltıes. effectve usıng of resources.

2 56 e Ankara Ünversıtesı SBF Dergıs e 59.4 Türkye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Harcama ve Gelr Yapılannın İncelenmes ve Bu Yapının Etkn Kaynak Kullanımı Açısından Değerlendrlmes Grş Yerel yönetm sstemımız çnde büyük öneme ve yere sahp olan beledyelern yapı ve şleyşlernde çnde bulunulan dönemn gereklerne göre devamlı değşmeler ve gelşmeler yaşanmıştır. Bu gelşmeler belde halkının daha rahat yaşaması, beledyelern kaynakları daha etkn kullanmaları, dar ve mal açıdan daha özerk çalışmanın sağlanması vb amaçlarla olmuştur. Günümüzde de beledyelern yapıları hatta yerel yönetm sstemmzn yapısı konusunda yen değşklkler düşünülmektedr. Beledyeler konusundak bu düşünceler çnde beledye sayısının azaltılması, büyükşehr beledye sstemnn gözden geçrlmes, beledye kurulması çn gerekl şartların ve özellkle nüfus ölçüsünün değştrlmes vb sayılablr. Yerel yönetm sstemmz çn se l özel darelernn daha etkn hale getrlmes ve merkezn bazı görevlernn bu darelere verlmes, beledyelern görev ve gelrlernn yenden düzenlenmes, köylern varlıklarının öneml hale getrlmes gb çeştl düşünceler vardır. Bz bu çalışmada yerel yönetm sstemmz çnde nüfus ve topluma hzmet sunma açısından en fazla yer olan beledyelern, elde ettkler gelrler ve yaptıklan gderlern büyüklüklern nüfusları le karşılaştırarak, nüfus büyüklüklerne göre nasıl br beledye malyesne sahp olduklarını görmey amaçladık. Dğer br deyşle nüfusu az olan br beledyenn gelr ve gder yapısı le nüfusu fazla olanın gelr ve gder yapısı arasındak farklılıkları tespt etmey amaçladık. Ancak amacımız sadece beledyeler arasındak mal yapı farklarını ortaya koymak değldr. Esas amacımız ve belk de daha önemls küçük ve büyük nüfusa sahp beledyelern gelrlern hang gder türlerne

3 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledıyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gıder Yapılarının ncelenmes e 57 ayırdıklarını tespt ederek (az nüfusa sahp darelern daha çok car, çok nüfusa sahp darelern daha çok transfer yada yatırım harcaması yapıp yapmadıkları gb ) gelrlern etkn kullanımı açısından beledye malyesnde etkn br harcama profl konusunda değerlendrmeler yapmak, etkn beledye nüfus büyüklüğü le çalışmanın temelnde yer almasa da etkleşmden dolayı kısa da olsa yerel yönetm sstemmz hakkında (beledyelern rolü dkkate alındığında) önerler getrmektr. İncelemeler yaparken kullandığımız etknlk kavramı k şeklde ele alınmıştır. Brncs, etknlk az kaynakla daha çok ş yapmak olarak ele alınmıştır. İkncs, etknlk gelrler gderlere paylaştırırken hzmet üreten ve devamlı büyüyen brm olarak, beledyelern yatırım harcamalarına daha fazla, car harcamalara ve transfer harcamalarına daha az kaynak ayırmaları gerektğ şeklnde ele alınmıştır. Etknlğ bu şeklde almamızın neden kaynakların çoğunluğunun car harcamalara ayrılmasının yerel büyüme ve gelşmey engelleyeceğn ve yerel sorunların artacağını düşünmemzdr. Çalışmada belrttğmz amaca ulaşma anlamında zledğmz yol öncelkle Türkye'dek beledyelern belrl yıllar çndek nüfus, yüzölçümü ve gelr-gder rakamlarının ncelenmes şeklndedr. Ancak ncelemeler çn Türkye' dek 3199 beledyenn belrl yıllar tbaryle verlerne ulaşmanın zor olduğunu belrtmemz gerekr. Bu konuda yapılablecek uygulama her beledyeden verlern stemek şeklnde olablecektr. Ancak genel olarak beledyelern yapıları dkkate alındığında beledyelerde bell br dspln kurmadan, ver şeması oluşturmadan bell yıllara at blg almak br araştırmacının olanaklarını aşmaktadır. Bu düşüncelerle brlkte beledyeler konusunda yen düzenlemeler yapılması açısından, blglere ulaşmanın önem günümüzde daha da öneml hale gelmeye başlayınca merkez dare de bu konuda çalışmalara başlamıştır. Merkez darenn gerçekleştrdğ br proje le yerel yönetmler hakkında blg ednme mkanı doğmuştur. Yapılan çalışmalar sonucunda yerel yönetmler hakkındak verler tüm yerel darelerden stenerek belrl sstematk tablolar dahlnde Devlet Planlama Teşklatı Yıllık Yatırım Programları'nda yer alan "Yerel Yönetmler çn Eğtm Malzemes Gelştrme Projes (YEREP) kapsamında, TODAİE (Türkye ve Orta Doğu Amme İdares Ensttüsü) bünyesnde çalışan yy AEM (Yerel Yönetmler Araştırma ve Eğtm Merkez) tarafından gerçekleştrlen Yerelnet projes kapsamında kurulan http//www,yerelnet.org.tr stesnde yayınlanmaya başlamıştır. Stenn kurulumu çn ön çalışmalar 1999 yılında, kurulum - gelştrme çalışmaları 2000 yılında yapılmış ve ste 2001 yılı başında kullanıma açılmış olduğundan bu stedek verler 1999 ve 2000 yıllarını kapsamaktadır. Çalışmamızda bu verlern öneml yer kapladığını belrtmemz gerekr. Ancak şunu da belrtmemz gerekr k ncelenen beledyelern bazıları 1999 bazıları 2000 yılı verlern grdklernden bazı beledyelerde 1999 bazılarında 2000 verlern kullanmak mecburyetnde

4 58 e Ankara Ünverstes SBF Dergs e 59-4 kalınml~tır. Yılların brbrlern takp ettğ dkkate alınırsa bunun sonuca ulaşmada etksnn fazla olmayacağını düşünmekteyz. Makalede amaçlanan hedefe ulaşmak açısından ncelemeler aşağıda belrtlen şeklde yapılmıştır; - Genelolarak beledyelern büyüklüklerne göre mal yapıları değerlendrlmştr. - Türkye'dek 7 bölgenn her brnden 5 l, bölgelern değşk yönlernden (doğu-batı-kuzey-güney) seçlmştr. - Her 5 lden İç İşler Bakanlığının yaptığı beledye büyüklük sıralamasına göre çeştl büyüklüklerdek beledyelerden Yer tane (verler var se) yaklaşık her l çn 30 beledye, her bölge çn 150 beledye dğer br deyşle 1050 beledyeye bakımış, ancak verlerne ulaşılan 478 beledye ncelemeye alınmıştır (Bkz :Ek Tablo 1). - İncelenen beledyelern nüfus, yüzölçümü ve kesnleşen gelr-gder rakamları karşılaştırılmıştır. - İncelemeler sonucunda Türkye' dek beledyelern nüfuslarına göre mal yapılarının durumu görülmüş, nüfus ve harcama lşks açısından değerlendrmeler yapılmıştır. Yapılan ncelemelerde genelden özele doğru br metot zlendğnden beledyeler önce genel nüfus dlmler açısından ve genel mal yapıları açısından toplam olarak ncelenmş daha sonra nüfuslarına göre verlerne ulaşılan 478 beledyenn mal ve nüfus yapıları ele alınıp ncelemeler yapılmıştır. A-Türkye'de Beledye Kurulmasının Değerlendrlmes ve GenelOlarak Nüfus Dlmlerne Göre Gelr ve Gıder Yapılannın ıncelenmesı Türkye' de beledye kurulma sınırının 2003 yılı tbaryle 2000 kş olması nedenyle günümüzde bu nüfusa ulaşan yerleşm yerlernn beledye olma steklernn nedenn özerklk konusu çnde değerlendrmek mümkündür. Özerklk konusu çersnde se kend mal yapılarına kavuşmalarının (mal özerklk) daha fazla önem taşıdığını söylemek yanlış olmayacaktır. Beledye olmadan önce br yerleşm yernn köy statüsünde olduğu düşünüldüğünde gelr anlamında genel bütçe verg gelrlernden pay almadıklarından, düzenl ve bell krterlere sahp gelrler (emlak, çevre temzlk vergs gb.) olmadığından (mevcut Köy İdaresnn genel ve mal yapısı dkkate alındığında) bu yerleşm yer\cr gelşmlern sağlayamamaktadırlar. Beledye olmaları le genel bütçeden payalmaları ve mal anlamda düzenl ve bell krterlere dayalı

5 Özhan Çetnkaya e Türkıye'dek Beledyelerın Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 59 gelrlere sahp olmaları bu yerlern gelşmes çn öneml br durum oluşturmaktadır. Beledye statüsüne kavuşmak çn küçük yerlern yasadak nüfus sınırına ulaşma çabaları dönem dönem yoğunlaşmaktadır. Bu amaçla bu yerler nüfus transfer ve brleşme gb uygulamalarla beledye kurulması çn gerekl nüfusa sahp olmaya çalışmaktadırlar. Ancak nüfus sınırına ulaşılması ve beledye kurulması le, lgl yerleşm yer çn mal özerklk sağlanmış olmakta fakat o yer çn sahp olunan gelrlern harcanması le etkn br dar ve hzmet anlayışına ulaşılması konusunda sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu durumu beledye statüsünü elde eden küçük yerleşm yerlernn yapısına bakarak anlamak mümkündür. Beledye kurulması çn yeterl nüfus sınınna ulaşmadan önce bu yerleşm yerler köy statüsünde olduklarından hem dar hem sosyal hem de çevresel yapı anlamında beledye daresnn gerektrdğ sorumlulukları taşıyacak yapıda olmadıkları görüleblr. Daha önceden l özel dares ve bazı kamu kurumlarından (Köy Hzmetler, Devlet Su İşler Genel Müdürlükler gb) gelen yardım ve desteklerle o bölge halkının htyaçları görülürken artık özerk br dare olarak beledye daresnn kurulup mal ve dar anlamda özgürlüğe kavuşulması le yen br teşklatlanma ve bu teşklatın hzmet sunması söz konusu olmaktadır. Bölgenn öncek dar yapısı le sosyal yapısı dkkate alındığında yen yapının kurulmasında lk zamanlarda olması gereken beledye anlayışından çok farklı br anlayışın oluşturulması söz konusu olablmektedr. Bu farklılığın bölgenn esk yapısından (sosyal, eğtm, ekonomk gb) kaynaklandığını söylemek mümkündür. Bu durum sonuçta yen darenn merkezden gelen verg gelrler payını nasıl harcaması gerektğ, nasıl bütçe yapması gerektğ, nasıl br mal yapının oluşturulması gerektğ konularında sorunlarla karşılaşmasına neden olmaktadır. Eğer yen kurulan darenn bölgesel, sosyal ve coğraf yapısı gelşmeye uygun değlse bu darenn gerçek anlamda beledye yönetmn yerne getrmes zor olmakta hatta nüfus sınınnın 2000'n altına düşmesyle brlkte sonuçta yen darenn br öncek dareden (köyden) farklı olarak mal özerklğ olan fakat yne yeterl gelre sahp olmayan br dare olması gb br sonuç ortaya çıkmaktadır. Yapılan açıklamalar netcesnde aşağıda ncelendğ üzere vurgulamak stedğmz durum, 2000 nüfus ölçüsüne göre yen kurulan beledyeler le nüfusu zaman çnde artmayıp az kalan beledyelern sahp oldukları gelrler harcamada etknlkten uzaklaşıp uzaklaşmadıklarını harcama yapılarına göre belrlemek, merkezden gelen kaynakların etkn ve verml harcanmadığı dolayısıyla kaynak savurganlığı ve syas taban oluşturma gb mal ve sosyal etklern oluştuğu düşüncelern değerlendrmek ve kendn kaynak bolluğu çnde bulan bunları nasıl harcaması gerektğn blmeyen ve daha sonra bu yüzden kaynak sıkıntısına düşen bu küçük beledyelerde kaynakların etkn kullanılması açısından neler yapılması gerektğn tartışmaktır.

6 60 e Ankara Ünverstes SBF Dergsı e 59-4 Beledyelern nüfus büyüklüklernn sahp oldukları gelr ve gder yapılan le brlkte değerlendrlmes, yukanda açıklamaları yapılan konuları açmamıza olanak sağlayacaktır. Bunun çn öncelkle genelolarak beledyelern nüfus dlmlerne göre yapılan değerlendrlp sonra gelr ve gderlern paylaşımının çeştl nüfus büyüklüğüne sahp beledyelerde nasıl br görüntü verdğn ortaya koymak uygun olacaktır. Tablo : Nüfus Dlmlerne Göre Beledye Sayısı ve Nüfus! Nüfus Dlm Beledye Beledye Nüfus Nüfustak Yüzde Sayısı Yüzdes % %! den az S ! S.OOO-IO.OOO ı :' ! den çok ı B.Şehr Beledyes TOPLAM Kaynak: 8. Beşyıllık Kalkınma Pla/lı Özel htsas Komsyo/lu Raporu, DPT:2538.öK:554. Ankara, ': 20 Tablo l' den de anlaşılacağı üzere nüfuslarına göre beledyelern sınıflandırması yapıldığında % 66.75'nn 5.000, % 81.09'unun nüfus sınırı altında olduğu görülmektedr. Hatta bu yüzde çnde yer alan % 12.29'nun beledye olma sınırının dah altında kaldığı görülmektedr. Bu beledyelerde yaşayan nüfus se toplam beledye nüfusu çnde % dr. Rakamlara göre beledye sayısı çnde öneml sayıya sahp olan küçük beledyelern (nüfusu 5.000' den az olanlar) nüfus çnde de yerler öneml sayılacak düzeydedr. Tablo 'den de görüldüğü gb en az beledye sayısıııa sahp olan le ve yukarısı dlmlerdek beledyelern nüfusu se tüm beledye nüfusu çnde en yüksek orana (% ) sahptr. Bu orana Tablo I'de gösterlmese de (Tablo I' de sayıları 15 olarak gösterlen) ancak 2000 yılında kurulan Adapazarı büyükşehr beledyes le birlkte sayıları 16'ya

7 Özhan Çetnkaya - Türkye'dekı Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes _ 61 ulaşan ve nüfusu kş olan büyükşehr beledyelernn de dahl olduğunu fade etmek gerekr. Beledyelern nüfus dlmlerne göre sahp oldukları gelrler ve gder türler açısından yaptığımız nceleme se aşağıdak tablolardan yorumlanablr. Tablo 2: Nüfus Gruplarına Göre Beledye Gelrlernn Bütçe çndek Payları ( ) Gelr ' yıllık Türler Nüfus % % % % % % % % % ortalama Grupları Verg Gelrler ,3 33,8 40,6 36,2 38,2 42, , ,41 11,8 4,4 5,7 6,0 6, , ,2 7, , , , ,1 8,1 8, , , ,7 8,0 7,7 7, , , ,9 7,5 7,7 8, , , , ,1 5,7 7,2 4, ,3 4, , , , Verg Dışı 10() Gelr ,9 48, , ,4 49,7 41,3 40, , ,1 3, ,0 2,8 6,1 6,

8 62 _ Ankara Ünverstes SBF Dergs _ ,4 7.2\ ,3 8, ı SO ) , ,3 S.7 S.7 5,9 S,R 7,5 7,0 6.7 ı 8,6 8,9 7,S 9.1 9, ,2 7, , , , ı 10.0 ı,o 7,4 8, ,4 3,7 6.0 S.6 6,3 5,9 5,3 5,6 S, , , ,4 16,4 14,8 13,6 IS,O 14.4 Özel Yar ve Fon ,7 30,8 20,S LU 7,2 6,2 17,7 14,7 12, , ,2 3,1 2,1 2, , S 6.9 6, , , ,6 8,3 11,3 10,8 9,1 10,3 8,1 6, , ,7 7,5 8, ,2 9,6 11,6 14,2 9.5, , ,2 12,4 12.J 11,9 10, , ,5 S , , ,2 24,1 29,5 39, ,0 35,9 34, Kaynak: 1'. C. Devlet İstatstk Eızsttüsü, BÜTÇELER, Reledyeler, İl özel İdareler ve Köyler, 2000, Yayın No:2434,NsalZ 2001, Aızwra (9 yıllık ortalama tarafımızdalz hesaplanmıştır). Düzenlenen tablolar beledyelerle lgl ı990 sonrası verler çermektedr. Bu rakamlar dkkate alındığında her üç gelr türü açısından

9 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 63 değerlendrmeler yapılablr. Nüfus büyüklüğüne göre dağıtılan genel bütçe verg gelrlernden aktarılan payın öneml br yer tuttuğu verg gelrler nüfusu büyük olan beledye grubunda her yıl fazla olmuştur. Örneğn; en fazla nüfus büyüklüğüne sahp olan ve yukarısı beledyeler -k heps büyükşehr beledyesdr- 100 TL'lk verg gelrnn ortalama 40.1 TL' sına sahp olmuşlardır. Nüfusu 1O.000'e kadar olan beledyeler se 14.2 TL' sne sahp olmuşlardır. Harcamalara katılma payları, beledye malları gelrler ve ücretlerden oluşan verg dışı gelrlerde de verg gelrlerndek görüntü değşmemştr. Ancak yardım ve fonlarda görüntü tersne dönmüştür. Büyükşehr beledyelern 100 TL'lk yardım ve fonlar çndek payı ortalama 14.9 TL, dğer beledyelern ortalama % 8.1 ken küçük beledyelern payı ortalama 35.5 TL olmuştur. Genel bütçe verg gelrlernden nüfusa göre beledyelere ayrılan payların çoğunluğunu oluşturduğu (yaklaşık %80-90 gb) verg gelrlernn büyükşehr beledyelernde fazla olması bu darelern beledyelerde yaşayan nüfusun çoğunluğuna sahp olmasından ve ayrıca büyükşehrlerde toplanan verg gelrlernden drekt payalmalarından (2003 yılı Bütçe Kanunu le bu pay % 3.5 olarak uygulanmaktadır.) kaynaklanmaktadır. Verg gelrler açısından küçük beledyelern knc sırada yer alması se nüfus çnde knc sırada yer almaları le lgldr. Verg dışı gelrler açısından se büyükşehr beledyelernn daha çeştl hzmetler yaptıkları, kra ve ücret gelr elde ettkler, artan hzmet htyacından dolayı borçlanmaya gttkler düşünülürse bu beledyelern bu gelrler çndek payının daha fazla olması normal br durumdur. Ancak küçük beledyelern knc sırada yer almasını se, gelr yeterszlğne düşmelernden dolayı harcamalarını karşılamada topladıkları harcamalara katılma paylarına, kurum ve teşebbüsler hasılatlarına, şletme karlarına önem vermelerne bağlamak mümkündür. Beledyelern kurum ve teşebbüs kurmaları, şletme karlarına önem vermeler karşılaştıkları gelr yeterszlğ n azaltmak ve 1580 sayılı yasanın katı lkelernden kurtularak rahat harcama yapmak düşüncesnden kaynaklandığı söyleneblr (Yerel Yönetmlern..,1993:28-36). Özel yardım ve fonlar açısından küçük beledyelern lk sırada yer almasını bu beledyelern gelrlern gderlere y dağıtmamalarına, gelrlern gderlerne yetrmemelerne ve bunları etkn harcamamalarına bağlamak ve bu yüzden yardıma htyaç duyduklarını söylemek mümkündür.

10 64 e Ankara Ünverstes SBF Dergsı e 59-4 Tahlo 3.' Nüfus Gruplarına Göre Beledye Gderlernn Bütçe çndek Payları ( )! Gder yıllık Türler % % % % % % % % % ortalama Nüfus Grupları Car I Harc ,3 26,2 18,8 23,4 20, ,7 24, '5 13,1 13, ,3 6,0 9,7 10, ,6 8,8 9,4 9,1 8,7 9,6 10,5 9, ,8 10lı 11,8 10,1 10,3 12,1 11,4 9,1 9, ,2 11,6 10, , ,9 10, ı 9,8 9,7 11,8 13,3 10,6 10,1 9,3 9, ,4 5,9 6,8 8,1 8,0 7,9 7,3 6,4 6, O ,1 20, ,7 24,8 22,6 19,3 19, ,2 Yatırım Harc ,0 51,2 41,7 47,8 40,2 49,5 54,6 52,9 50, ,9 3,4 3, ,7 6,4 6, , , ,7 ; ı ,1 5,0 6,7 7, 7, ,2 6,

11 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e , , ,4 6,2 5,9 6,7 7, , ,1 3, , , ! 11,6 9,9 11, Transfer n n Hare ,2 46, , ,3 7, ,2 3, ,3 5, , ,1 5, , ,0 6,5 8,6 7, ,6 7,8 7,7 8, , ,8 8, , ,7 8,5 8,7 6, , ,6 3,2 4,3 3,5 4,9 5,4 4,0 4,0 4, , ,3 14,9 10,9 10,0 11, Kaynak: T.C Devlet İstatstk I:!zstrüsü, BÜTÇELER. Beledyeler. İl özel İdareler ve Köyler. 2000, Yayııı No'2434.Nsan 2001,Allkara Harcamalarm yer aldığı Tablo 3' de se lgnç görüntü ortaya çıkmıştır. Personel ödemeler ve dğer carlern yer aldığı car harcamalar konusunda küçük beledyelern büyükşehrlerle başa baş oldukları görülmektedr. Bu dönemde 100 TL'lk harcamanın ortalama 20.4 TL' sn yapan küçük beledyeler car harcamaları en fazla yapan büyükşehr beledyelernden (ortalama 23.4 TL) sonra knc olmuşlardır. Hatta bazı yıllarda ( 1996, 1997) küçük beledyeler onları da geçmşlerdr. Beledyeler çn en öneml harcama kalemlernden olan ya da olması gereken ya1ınm harcamalarında se

12 66 _ Ankara Ünversıtes SBF Dergs _ 59.4 büyükşehr beledyelernn 100 TL'lk gelrn ortalama 48.0 TL' sını kullanarak en başta yer aldıklarını söyleyeblrz. Transfer harcamalaruıda se en büyük payı yne büyük şehr beledyeler elde etmştir. 100 TL'lk harcamanın ortalama 50.3 TL' sn yapmışlardır. Beledyelern ncelenen harcama mktarları genel olarak değerlendrldğnde se, car harcamalann küçük beledyelerde fazla olmasını -k bu beledyelerde car harcamalar çnde yer alan personel 'harcamaları büyük yer tutmaktadır.- bu beledyelerde yönetme gelen başkanların yöre halkına vaat ettklernn br gösterges olarak htyaçtan fazla beledye personel atamasına, demrbaş alımlarının, yollukların ve tüketm malı alımlarının fazla yapılmasına bağlayablrz. Tablo 4 : 2000 Yılı Gelr - Gder Türlernn Nüfus Büyüklüklerne Göre Dağılımı Nüfus Ölçüsü ve üstü Gelrler Verg Gel. 42,41 8,71 9,32 7,37 7,85 7,54 4,50 12,30 Gen.Büt.Pay 49,50 6,52 6, , ,20 1,85 HeL.Vergler ,98 18, ,88 9,01 4,80 11,65 Emlak 13,75 20,37 18,93 8,59 9,52 10,23 5,51 13,10 Çevre Tem 14,44 16,65 19,83 13,37 10,67 8,89 5,07 ı1,08 Dğer 36,23 10,20 17,73 7,16 7,21 7, ,13 BeL. Harçtan 8,31 15,22 10,3l 9,87 10,05 15,54 8, Ver. Dışı. Gel 40,34 6,0 6,96 9,31 8,09 9,17 5,18 14,95 Har.Kat.Payl 4,13 13,37 9,68 10,26 14,52 13,27 7,01 27,76 Dğer Paylar , ,22 8,51 16, Teşeb.Hasılat 16,21 1,43 6,50 10,19 [0,52 15, İşlctme Kar 6,90 12,91! 0,39 0,61 12, ,25 37,96 Bel.Mal ,95 8,69 11,0 10,36 10,3 6, Gclr

13 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledyelerın Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 61 Ücrctler 39,75 4J ,26 3,48 10,99 Cezalar 9,38 24,20 19,00 8,95 9,88 9, ,57 Çeş,tl Gcl ,47 8,31 3,47 4,26 1,95 4,21 İç Borç ,22 5,69 7, ,41 4,37 8,78 Dış Borç 87, ,40 7, ,27 0,75 0,01 Dğer 39,1 6,02 6,68 12, ,02 Özel Yard 12,31 6,38 8,62 6,33 14,21 Fon 9,62 8,45 34,08 Özel Yardım 11,56 7,14 9,20 6,34 12,62 10,23 8,47 34,44 Özel Fon ,58 4,96 6,25 24,26 5,75 8, Car 24,82 10,32 9,74 9,04 10,19 9,71 6,43 19,75 Harcama Personel ,61 9, , , ı Yolluk ,73 4,77 16,38 8,64 7, Hzmet Alım 26,73 12,81 10, ,73 8,48 5, J Tüketm 24, ,47 8, Malı. Demrba~ 8,85 5, , ,92 7, Alım Dğer Alım 21,23 3,81 3,97 15,59 11,28 9,49 6,17 28,46, J Yatırım 50,89 5,96 7,92 6,64 5,79 7,22 3,90 11,68 Har. Makne 40, ,19 5,42 7,75 7, Techz Yapı Tess 53,69 6, ,96 5,27 7,13 3, Transfer 46,49 5,70 7,20 8,13 8,73 7,58 4,41 11,76 Har.

14 10 e Ankara Ünıverstes SBF Dergıs e 59-4 B- Türkye'dek Beledyeler:n Nüfus Büyüklüklerne Göre Gelr ve Gder Yapılannın Incelenmes Bu bölümde daha öncek bölümde genelolarak ncelenen ve değerlendrlen beledye gelr ve gder yapılan tek tek beledyeler ele alınarak ncelenmektedr. Çalışmanın grş bölümünde de değnldğ gb beledyelern nüfus büyüklüklerne göre gelr ve gder yapılanndak farklılıkları tespt etmek çn belrlenen 1050 beledyeden verlerne ulaşılan 478'nn mal yapısı ncelenmştr. İktsad-mal etknlk ve hzmet sunumunda etknlk ölçülerne ulaşma anlamında elde edlen gelrler ve bunların harcandığı alanların türler çalışmanın sonuçlanmasında en öneml konulardır. Küçük beledyelern beledye teşklatını yürütme anlamında gelrlernn yeterl olmadığı, harcamalarını yapmada etknlkten uzak oldukları, hzmetler yüksek malyetlerle ürettklern şeklndek sonuçları (TOPAL, 2000:37) ve genel olarak beledyelern mal yapılarını, yapılan ncelemeler sonucunda değerlendrmek mümkün olmaktadır. Beledyeler ncelerken bölgelere göre nüfus büyüklükler açısından beledyelern sınıflandırılması esas alınmıştır. Beledyeler bölgeselolarak ncelemektek amacımız nüfus büyüklüklerne göre harcama yapılarının bölgeler arasında farklılıklar oluşturup oluşturmadığını ortaya koymaktır. Bölgelere göre nüfus büyüklükler açısından beledyelern gelr ve gder yapıları hakkında Ek Tablo I'n ncelenmes sonucunda aşağıdak sonuçlar ortaya çıkmıştır: Marmara bölgesinde; beledye harcamaları çnde car harcamaların payı küçük beledyelerden büyük beledyelere doğru düşmektedr. Nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde bu payortalama o/c 75, 1O.000'e kadar olanlarda % 65, 'e kadar olanlarda % 60 ken nüfusu üzernde olanlarda % 55 dolayındadır. Dğer br deyşle küçük beledyelerde car harcamalar bütçe çnde daha çok yer tutmaktadır. Yatınm harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 20, 1O.000'e kadar olanlarda % 28, 'e kadar olanlarda % 24 ken nüfusu üzernde olanlarda % 26 dolayındadır. Transfer harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 6, 1O.000'e kadar olanlarda % 6, 'e kadar olanlarda % 12 ken nüfusu üzernde olanlarda % 18 dolayındadır. Yatırım ve transfer harcamalarında da beledye nüfus olarak büyüdükçe oranların arttığı görülmektedr. Ancak ortalama olarak kullanılan rakamların üstünde ve altında değerlere sahp olan beledyelern olduğunu da belrtmemz gerekr. Örneğn nüfusu 5000'e kadar olan beledyelerde bütçesnn % 95'n car harcamalara ayıran (Harmancık/Bursa) % 55'n yatırım harcamalarına

15 Özhan Çetnkaya e Türkıye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 71 ayıran (AkçatlKocael) beledyelerde olduğu gb. Bu durumu daha aynı1tllı olarak tablolardan görmek mümkündür. Ege Bölgesnde; beledye harcamaları çnde car harcamaların payının küçük beledyelerde yne fazla olduğu görülmektedr. Nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde bu payortalama % 67 ken nüfusu olan beledyelerde % 61 olmuştur. Yatınm harcamalarının payı beledyeler arasında farklılık oluşturmamış olup ortalama % 20 dolayında olmuştur. Transfer harcamalarının LL!Y! tüm beledyelerde ortalama % 10 dolayında olmuş olup sadece nüfus sınırındaklerde ortalama % 6 olmuştur. İç Anadolu Bölgesnde; bu bölgede de beledye harcamaları çnde car harcamaların payı küçük beledyelerden büyük beledyelere doğru düşmektedr. Nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde bu payortalama % 78, 'e kadar olanlarda % 71, 'e kadar olanlarda % 65 ken nüfusu 'e kadar olanlarda % 61 dolayındadır. Dğer br deyşle küçük beledyelerde car harcamalar bütçe çnde daha çok yer tutmaktadır. Yatırım harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 15, 'e kadar olanlarda % 19, ' e kadar olanlarda % 18 ken nüfusu üzernde olanlarda % 5 dolayındadır. Yatırım harcamalarında beledyeler arasında fazla farkın olmadığı görülmektedr. Transfer harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 7, 'e kadar olanlarda % 'e kadar olanlarda % 13 ken nüfusu üzernde olanlarda % 15 dolayındadır. Transfer harcamaları açısından beledye büyüdükçe harcamaların arttığı söyleneblr. Akdenz Bölgesnde; bu bölgede de beledye harcamaları çnde car harcamaların payı küçük beledyelerden büyük beledyelere doğru düşmektedr. Nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde bu payortalama % 73, 1O.000'e kadar olanlarda % 72, 'e kadar olanlarda %.72 ken nüfusu üstündeklerde % 67 dolayındadır. Yatınm harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 18, ' e kadar olanlarda % 16, 'e kadar olanlarda % 13 ken nüfusu üzernde olanlarda % 21 dolayındadır. Bu bölgemzde yatırım harcamalarında beledyeler büyüdükçe oran düşmekte ancak nüfusu 'nn üstündek beledyelerde arttığı görülmektedr. Transfer harcamalarının payı nüfusu 5.000'e kadar olan beledyelerde ortalama % 6, 'e kadar olanlarda % 8, 'e kadar olanlarda % 13 ken nüfusu ' e kadar olanlarda % 16 dolayındadır. Transfer harcamaları açısından beledye büyüdükçe harcamaların arttığı söy leneb Ir. Karadenz Bölgesnde ; Car harcamaların en küçük beledyeden en büyük beledyeye doğru fazla değşmedğ görülmektedr. Ortalama harcamalar

16 12 e Ankara Ünıverstesı SBF Dergsı e 59-4 çndek pay o/c arasındadır. Yatırım harcamalannın küçük beledyelerden büyük beledyelere doğru düştüğü görülmektedr. Nüfusu 5.000' e kadar olan beledyelerde yatırım harcamalarının payı ortalama %24 ken 'lk beledyelerde bu pay % 15 daha büyüklerde % 11 dolayında olmuştur. Transfer harcamaları se küçük beledyelerden büyüklere doğru artış göstermştr. Nüfusu 5.000' kadar olanlarda bu pay % 8, nüfus büyüklüğünde olanlarda % 13 ken nüfus büyüklüğünde olanlarda % 15 dolayında olmuştur. Doğu Anadolu Bölgesnde; car harcamaların harcamalar çndek payı nüfusu olanlarda %74, 1O.000'e kadar olanlarda %75, 'e kadar olanlarda %79 ken den fazla olanlarda % 61 olmuştur. Bu bölgede beledyelern büyümes car harcamaların payını değştrmemştr. Sadece en büyük beledye grubunda azalma olmuştur. Yatırım harcamalarında da car harcamalara benzer br durum oluşmuştur. En küçük beledye grubundan 'lk beledye grubuna kadar yatırım harcamaları azalmış ancak ve üstü beledyelerde artmıştır. Transfer harcamalarının payı da beledyeler büyüdükçe düşmektedr 'lk beledyelerde bu pay % 10 ken 'lk beledyelerde % 5 dolayındadır. Güney Doğu Anadolu Bölgesnde; car harcamaların payı nüfus büyüklüğündek beledyelerde ortalama % 68, olanlarda % 75, olanlarda % 70 ken üstündeklerde % 74 olmuştur. Bu bölgemzde de beledye büyüdükçe car harcamaların arttığı görülmektedr. Yatırım harcamalarının da beledye büyüdükçe düştüğü görülmektedr nüfus büyüklüğüne sahp olanlarda pay % 21 ken aradak gruplarda düşerek sınırındaklerde o/r) 10 olmuştur. Beledyeler büyüdükçe yatırımların payının azalması çok lgnçtr. Transfer harcamaları se beledye büyüdükçe artmaktadır nüfus büyüklüğündek beledyelerde pay % 16 ken büyüklüğündek beledyelerde % 19 olmuştur. Bölgeselolarak beledyelern harcama yapılarının ncelenmes sonucunda ortaya çıkan genel sonuç; Güney Doğu Anadolu bölges harç tüm bölgelerde küçük beledyelern harcamaları çnde car harcamaların payı hep yüksek olmuştur. Dğer br deyşle beledyeler büyüdükçe car harcamaların payının genelde azaldığı görülmektedr. Transfer harcamalarının payı Doğu Anadolu BÖlges dışında tüm bölgelerde beledye büyüdükçe artmaktadır. Yatırım harcamalarının payı se bölgeler arasında değşken br görüntü çzmektedr. Bazı bölgelerde küçük beledyelerde yatırım harcamaları fazla bazı bölgelerde büyük beledyelerde fazladır.

17 Özhan Çetnkaya e Türkıye'dekı Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 13 c- Beledyelern Nüfus Büyüklüklerne Göre Yapılan Incelemelern Sonuçlan ve Değerlendrlmes Beledyelern büyüklüklerne bağlı olarak yapılan ncelemelere bu başlıkta bazı değerler eklenerek devam edlmş ve beledyelern büyüklüklerne göre durumları hakkında genel sonuçlara varılmıştır. Buna göre tablolardan ve tabloların analznden de anlaşılacağı üzere ncelemeler sadece harcamalar çnde yatınm, transfer ve car harcamaların payını tespt etmek şeklnde değl aynı zamanda personel harcamalarının, gelr ve gder gerçekleşmelernn de durumunu görmek açısından da yapılmıştır. Tablolardan ve bu kısma kadar yapılan ncelemelerden ortaya çıkan yapısal durumu maddeler halnde belrtmek ve bunların hakkında genş açıdan değerlendrmeler yapmak konunun sonuçlanması açısından uygun olacaktır. Buna göre; 1- Öncelkle belrtlmes gereken konu, nüfus büyükıüğü açısından beledye olma sınırının altında kalan 395 beledyenn bulunduğu, bunları n beledye yüzdes çnde % 12.29'luk oran le öneml sayılablecek br büyüklükte olduklarıdır. Örnek vermek gerekrse ncelenen beledyeler çnde 1063 nüfuslu KayapalBursa, 1214 nüfuslu AfyonfBademl, 996 nüfuslu GarpköyfDenzl, 775 nüfuslu ÜçkuyufAfyon beledyelernn beledye olma sının açısından tartışılmaları br yana bu bölgede gerçekç br beledye anlayışını ve yönetmn oluşturmak ble zor br konudur. Köy hayatı yaşayan ancak elde ettkler nüfus le bunu braz daha modern yaşam koşullarına ulaşmak anlamında değştrme mkanına kavuşan bu bölgelerde nüfusun artmaması hatta azalması le kurulan beledye daresnn hçbr anlamı kalmamaktadır. Yeterl gelşmenn sağlanmadığı bu tür beledye yönetmlernde mal, sosyal, ekonomk açılardan br çok eksklern olması ı sonuçta adı olan ancak varlığı olmayan dare tütünün doğmasına (GÜLER, 1992: 19-29) neden olmuştur. Örneğn, mal açıdan bu tür beledyelern durumuna bakıldığında bu darelern gelrlernn çoğunu genel bütçe verg gelrlernden aktarılan payların oluşturduğu görülmektedr ( Ancak genel bütçe vergı Batman'a 2 klometre uzaklıktak Balpınar Beldes'nde, Beledye Başkanı dışında personel bulunmuyor. Beledye Başkanı, yen beledye olmaları nedenyle büyük sıkıntı çnde bulunduğunu ve ller Bankası'ndan gelen paranın yeterszlğ nedenyle personel alamadığını söyled. Kraladığı br kahvehaney beledye bnasına dönüştürdüğünü anlatan haşkan. "Eleman alamadığı m çn zmmet deflern kendm götürüp getryorum. Şu anda beledyenn şoförü, odacısı, katb ve başkanıyım. Özelkle teçhzat konusunda sıkıntı çekyorum. Aclen br traktör almam gerekyor. TÜPRAŞ'tan çöp bdonu olarak kullanmak çn 50 adet varl stedm. Gereken tüm hzmet vereceğme nanıyorum" ded. II Temmuz 1999 Hürryet Gazetes.

18 14 e Ankara Ünıverstes SBF Dergıs e 59-4 gelrlernden nüfusa göre ayrılan paylar bu tür beledye dares çn fazla br mktar değldr. Örneğn; 2002 yılı tbaryle genel bütçe verg gelrlernden beledyelere kş başına ayrılan pay yaklaşık 56 mlyon TL 2 olmuştur. Bu rakama göre 1000 kşlk br beledye 2002 yılında yaklaşık 56 mlyar TL toplam payaımıştır. Genel bütçe verg gelrlernden aldıkları paylar bütçelernn yaklaşık O/C 90'ını oluşturan bu darelern bu bütçelerle 1580 Sayılı Beledye Yasanın verdğ görevler yapmaları çok zordur. Dolayısıyla bu dareler bu paylarlarla fazla büyük şe grşemedklernden ancak car harcamalarda bulunmaktadırlar. Tablo l' dek verlere göre br beledye daresnn yapısı ve bu beledye daresnden beklenen görevler dkkate alındığında küçük beledyelerde yaşayan nüfus çn ayrılan kaynağın (yaklaşık 35 trlyon TL) şe yarayacak br büyüklükte olmadığını, bu durumun se kaynakların savurganca harcanmasına ve dolayısıyla etkn harcanmamasına neden olduğunu söyleyeblrz. 2- Küçük beledyelerde yapılan harcamaların çoğunluğunun car harcamalara bunun da yaklaşık % 60'nı (Menteşe/Muğla gb bazı beledyelerde bu oran % 90 olmuştur.) personel harcamalarına ayırmaları bu beledyelerde az nüfustan dolayı fazla hzmet taleplernn olmaması, yeterl hzmet brmlernn oluşturulmaması ve dolayısıyla fazla personel htyaçlarının olmayacağı düşünüldüğünde personel çn yapılan harcamaların fazlalığını htyaç olmayan personeln sthdam edlerek maaşa bağlanmaları olarak yorumlamak mümkündür. Beledyelern personel harcamalarının gereğnden fazla boyutta olması bu darelern "ş bulma örgütler" olarak adlandırılmasına da neden olmuştur (DORUKKA Y A, 995:52). Personel harcamalarının toplam harcamalar çndek payı 1980' lerde % 40 dolayındayken 1990 sonrası %50' lere ulaşmıştır (VII.Beşyıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu,1993:29). Ayrıca tablolardan küçük beledyelerde transfer harcamalarının az, büyüklerde fazla olduğu görülmektedr. Transfer harcamalarının çerğn borç ödeme ve mal-ktsadsosyal transferlern oluşturduğu dkkate alındığında küçük beledyelern transfer harcamalarının sadece borç ödeme kalemnden oluştuğu, dğer ktsad ve sosyal transferlern yer almadığı görülmüştür. Ayrıca beledye büyüdükçe önce ç borç kaynaklarından (İller Bankası) sonra dış borç kaynaklarından borçlanmanın yapıldığı söyleneblr. Ancak dış borçlanma daha çok nüfusu ve üstü beledyelerden sonra görülmektedr. Beledyelern borçlanma nedenn nüfusu artan beledyelern hzmet talepler le karşı karşıya kalmaları 2 Bu rakam 2002 yılında Genel bütçeden beledyclcre ayrılan toplam pay olan TL'nın toplam bclcdyelerde yaşayan nüfusu olan kşye bölünmes sonucu bulunmuştur. Rakamlar çn bkz: ve web sayfaları.

19 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelr ve Gder Yapılarının ncelenmes e 75 le genel bütçeden gelen verg gelrler ve kend öz gelrlernn yetmemesne bağlamak mümkündür. Bu durum tablolardan net br şeklde anlaşılmaktadır. Bu konuda özellkle küçük beledyelerde sorunlar ortaya çıkmaktadır. Daha önce köy statüsünde olan yörenn htyaçları İl özel dareler, Köy Hzmetler Genel Müdürlüğü vd. dareler tarafından görülürken beledye olma le kends tarafından görülecektr. Beledye statüsüne geçen yöre kendsne bırakılan gelrlerle hzmet görmeye başlayacaktır. Ancak öz gelrler yeterl olmayınca ve genel bütçe verg gelrler payı da nüfusun azlığından dolayı fazla olmayınca hzmetlern görülmesnde gelr yeterszlğ ortaya çıkmaya başlamaktadır. Özellkle alt yapı yatınmlarına htyaç duyan yen ve küçük beledyelerde öncelkle İller Bankası kaynaklarına başvurulmak zorunda olunması daha sonrak yıllarda bu borcun ödenmes çn gelecek yıl gelrlernn potek altına alınmasına neden olmaktadır. Bu durum sonucunda gelrlernn çoğunluğunu bu tür ç borca ayıran bu beledyelern personele dah ücret ödemede sorunlar yaşaması söz konusu olmaktadır. 3- Beledyelern mal yapıları ncelenrken dkkat çeken dğer konu, beledyelern bütçelern hazırlarken 580 Sayılı Beledye Yasasının 117 nc maddesnn 16 ıncı fıkrasında belrtlen "personel gderler gelr toplamının % lo'unu geçemez" fadesnn son yıllarda fazla önem taşımadığıdır 3. Bu açıdan tablolar ncelendğnde personel gderlernn gelrler çndek payının brçok beledyede tahmnler yapılırken % 30'u geçtğ. hatta geçmeyenlerde dah kesnleşen rakamlara bakıldığında geçtğ görülmektedr. Dğer br deyşle personel harcamalarının gelrlern % 30'unu geçmeyecek şeklde bütçede gösterlmes uygulaması yapılsa da yıl sonu bunun aşıldığı görülmekte sonuçta başlangıçta İzn alınsa da bunun öneml olmadığı ortaya çıkmaktadır. Uygulama sonucunda personel gderlernn yıllık gelrler toplamının % 30'unu aşması halnde herhang br merc ve makamdan zn alınması ve yaptınm uygulanması gerek 1580 Sayılı Beledye Yasasında gerekse Beledye Bütçe ve Muhasebe Usulü Yönetmelğnde öngörülmemştr. Bu manzara karşısında beledye yasasındak personel harcamaları le lgl maddenn önemsz hale geldğ anlaşılmaktadır. O zaman bu durumda yapılması gereken personel harcamaları le lgl bu maddenn kaldınlması olacaktır. 4- Beledyelern gelr ve gder rakamlarının başlangıç ve kesnleşenler açısından ncelenmesnde görülen durum bu rakamların gerçekç belrlenmedğ şeklndedr. Dğer br deyşle beledyeler bütçe hazırlama ve uygulamada tarhnden tbaren yapılan düzenleme le personel gderlernn gelrlern % 30'uııu aşableceğ konusunda İçşler Bakanlığından alınacak znn artık İl vallerine bırakılması söz konusu olmuştur.

20 16 e Ankara Ünverstes SBF Dergs e 59-4 yeterl gözükmemektedrler. Bu konuda beledyeler gerçekler yansıtmayacak şeklde gelr ve gder tahmnlernde bulunmaktadırlar. Bu durum, yapılan çeştl çalışmalarda da (DORUKKA Y A, ı995:53 ve NADAROGLU/KELEŞ, ı991: 36) fade edlmştr. Bu açıdan beledyelern büyüklüklerne göre nceleme yapıldığında, küçük beledyelern tahmn ve kesnleşen rakamlannda daha büyük sapmaların olduğu görülmektedr. Özellkle nüfusu arasında olan beledyelerde gerçekleşmeler % dolayında kalmaktadır. Gerçekç br bütçe çn tahmn le gerçekleşme arasındak sapmanın % 10 dolayında olması gerektğ (EGİLMEZ, ı997: ı22-128) dkkate alındığında burada sapmalar % dolaylarına ulaşmaktadır. Tahmnlerdek sapmalarla lgl bu durum aslında büyük beledyelerde de görülmektedr. Büyük beledyelerde de bu sapma % arasında olmaktadır. Genelolarak beledyelerde görülen sapmalar tahmn edlen tutarların a~ağısında rakamların olu~ması şeklndedr. Bazı beledyelerde se tahmn edlen rakamların az gerçekleşmes değl fazla gerçekleşmes söz konusudur. Örneğn; Uzunçftlk/Kocael beledyesnde gderler, tahmn n % 34 fazlası gerçekleşmştr. Bu şeklde tahmnn üstünde kesnleşmcler, ncelenen beledyeler çnde o/c 5 kadardır. Ancak şunu da belrtmek gerekr k bazı beledyelern büyükte olsalar küçükte olsalar tahmn-kesnleşen rakamlarda tutarlı oldukları görülmektedr. Örneğn ; Lapsek/Çanakkale beledyesnn gelr ve gder rakamlarında sadece % 5'e kadar br sapma ortaya çıkmıştır. Ancak bu durumdak beledyelern sayısı da fazla değldr. 5- Gelr ve gderlerle lgl olarak belrtlmes gereken br dğer durum se kesn hesaplarda gderlern gerek tahakkuk eden gerekse tahsl edlen gelr/erden, gelrlernde gderlerden fazla olması durumudur. Bu genelolarak hem küçük hem de büyük beledyelerde görülen br durumdur. Gelrn fazla olması bütçe dspln açısından fazla sorun yaratmayacaktır. Ancak gdel'n gelrler aşması durumu beledyenn borçlarının artması sonucunu doğuracak olup daha sonra beledyenn bu borçları ödemek çn (ertes yıl bütçe gelrler le karşılayamazsa) varlıklarını satması sonucuna kadar gdeblecektı4. 4 Kahramanmaraş'ın Çağlayancert İlçe Beledye Başkanı, beledyenn borç batağında bulduğunu belrtt. Başkan Engzek, beledyenn bu bataktan kurtulablmes çn bnayı satışa çıkarmak zorunda kaldığını belrterek şunları söyled: "Çok büyük br ekonomk krz yaşıyoruz. Tam 49 yere 460 mlyar Türk lrası dolayında borcumuz var. Borcumuz geckme faz uygulanması nedenyle her ay yüzde ı2 artıyor. Buna karşın hçbr gelrmz yok. Borç batağından kurtulmak çn başka br çare bulamadık. Bu nedenle tek dleğmz beledye hzmet bnaımza y br alıcı bulablmek." (Hürryet Gazetes, Temmuz 1999).

21 Özhan Çetnkaya _ Türkıye'dekı Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelır ve Gder Yapılarının ncelenmesı _ n 6- Beledyelerle lgl olarak belrtlmes gerek dğer konu beledyelern hzmet sunmakla yükümlü oldukları alanların büyüklüklerdr. Tablolardak verlere göre beledyelern nüfusları dkkate alındığında klometre kareye düşen nsan sayısında öneml farklılıklar oluşmaktadır. Aynı nüfusa sahp beledyeler arasında yüzölçümü açısından brkaç kat fark oluşmaktadır. Örneğn; nüfusları yakın olan Kurtbey/Edme (2248 nüfus) le Kocahıdır/Edme (2129 nüfus) beledyelernn yüzölçümler arasında büyük fark vardır. Kurtbey 56 km2 ken Kocahıdır 21 km 2 dr. Beledyelern yüzölçümler arasındak bu farklar beledyelern hzmet sunmaları açısından sorunlarla karşılaşmaları na neden olmaktadır. Optmum br hzmet alanının belrlenmemes hzmet sunumunda etknlğ bozmaktadır. Bu açıdan yapılması gereken. beledyelern mevcut durumdak büyüklüğü ve gelecek yıllardak büyüklüğü düşünülerek hzmet alanlarının büyüklüğünün rasyonel br şeklde belrlenmesdr. 7- En çok nüfusun yaşadığı en çok hzmetn götürüldüğü büyükşehr beledyelernn bütçes çnde car harcamaların tüm beledyelerdek oranın en düşüğü olarak % 45, yatırım harcamaların yne en yüksek olarak % 30, transfer harcamaların % 23 paya sahp olduğu ortaya ÇıkmıŞtır. Paylardak bu görüntü le en büyük beledye grubunda "beledye büyüdükçe hzmetler artmakta, bunun çn yatırımlar artmaktadır" düşüncesn doğrulayacak şeklde yatırım harcamalan ve hzmetler çn borçlanmaların (gelr yeterszlğnden dolayı) br gösterges olan fram/er harcamaları oranlarının yükseklğ, gelşme ve büyüme le doğru orantılı br durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonuç ve Önerler Beledyelern nüfus büyüklüklerne göre gelr ve gder yapılarının ncelemesn ele alan bu çalışma le brlkte öneml sonuçlar ortaya çıkmıştır. Bu sonuçlar ve çalışma çnde yaptığımız değerlendrmeler de dkkate aldığımızda beledyeler hakkında ve etkleşmden dolayı kısa da olsa yerel yönetm sstemmz hakkında gelrlern gderlere etkn dağıtılması açısından önerler getrmek mümkündür. Türkye' de gelrlern etkn kullanımı konusunda aslında tüm kamuda olan sorun hemen hemen tüm beledyelerde de vardır. Özellkle küçük ve orta büyüklüktek beledyelerde gelrlern gderlere etkn dağıtılması konusunda sorunlar vardır. Beledye nüfus ve dare olarak büyüdükçe ve gelştkçe gelrlern gderlere etkn dağıtımı artmaktadır. Fakat bu durum tüm büyük

22 18 e Ankara Ünıversıtesı SBF Dergs e 59-4 beledyelerde gerçekleşmemektedr. Çünkü gelrlern gderlerne etkn dağıtamayan büyük beledyelern de olduğunu görmek mümkün olmaktadır. Küçük beledyelern gelrlern gderlerne etkn dağıtmalarını ve dolayısıyla ölçek ekonomler doğrultusunda hzmet pahalı üretmemek çn ya beledyelern kurulma ve şleyşler le lgl bazı önlemlern alınması ya beledye kurulma sınırı olan 2000 nüfus sınırının 5000, 7500 ya da 10000'e yükseltlmes ya da her ksnn brlkte değerlendrlmes düşünüleblr. Ancak tek başına nüfus sınırını artırmak etkn kaynak kullanımı çn çözüm olablecek mdr? Kaldı k nüfus sınırının 5000 ya da üstü olarak belrlenmes dare oluşum malyetlernde br tasarruf sağlamakla beraber bundan sonra kaynakların etkn kullanımını sağlayacak mıdır? Bu durum konusunda çalışmanın çndek tablolardan da anlaşılacağı üzere genelde bu büyüklüktek beledyelerde etknlğe ulaşılmadığı görülmektedr. Ayrıca nüfus sınırının yükseltlmes durumunda yen nüfus sınıra kadar olan yerlern Köy statüsünde kalması le bu yörelern nasıl dare edleceğ de düşünülmeldr (Mevcut Köy dares yapısında değşklk yapılmaması durumunda ). Beledye nüfusu hakkında dğer ülkelerdek yapıya baktığımızda (Almanya, İspanya, Fransa, Hollanda,Belçka vd) nüfusu arasında olan çok beledyenn de bulunduğunu belrtmek gerekr (ÜNÜSAN, 1996: 17-43). O zaman bze göre gelrler gderlere etkn dağıtmada yapılması gereken, nüfus sınırının yükseltlmesnn ötesnde öncelkle beledye kurulmasındak dğer şartlar ve dar şleyşlerle lgl olmalıdır. Beledyeleşmc sürec ve etkn beledye anlayışı konusunda yapılan çalışmalarda (GERAY, 2002: ve GÜLER, 992b:71-92) bu durum çok y fade edlmştr. Bu bağlamda beledye kurulmasında syas baskıların etks en aza ndrlmel, yne beledye kurulmasında 1580 Sayılı Beledye Kanunun 7.maddesne göre ekonomk, coğraf, sosyal ve mal yapıların önem gerçekç olarak belrlenmel ve uygulanmalı, ayrıca beledye kurulmasında taşıma nüfusun önüne geçlmel hatta nüfusu azalan yörelerde beledye daresnn kaldırılması olanak dahlnde olduğundan (GERAY, 2002:260) bu uygulanmalıdır. Gelrler gderlere etkn dağıtmada yapılması gerekenlerden dğer, beledye darelernn yönetmler konusunda yönetme gelenlere lgldr. Küçük beledyelerde yönetm kapastes ya da yönetrnde etknlk zayıftır (TOPAL, 2000:40). Genelolarak beledyelerde bu sorunun olduğu da belrtlmektedr (Yerel Yönetmlern.., 1993:57). Beledye yönetmne adayolanların eğtm, blg, brkm, yönetm tecrübes vs konularda gerekl yeterllkte olmaları çok öneml br etkendr. Bell br eğtm almamış kşlern beledye başkanı ve beledye mecls üyes olması belde yönetm çn yeterl olmamaktadır. Türkye'nn eğtm yapısı dkkate alındığında bazı yörelerde bu konuda sorunlar yaşanması normaldr. Bu durumda olan kşlere bell br eğtm verlmel (GÜLER, 2001: 12 ve L...- _

23 Özhan Çetnkaya e Türkye'dek Beledyelern Nüfus Büyüklüğüne Göre Gelır ve Gder Yapılarının ncelenmesı e 19 ÖZGÜRJAZAKLI, 2001:52-82) beledye dares hakkında yapılması gerekenler anlatılmalıdır. Gerekrse bu eğtm yöre halkına da verlmeldr. Böylece küçük yerlerde eğtm ve sosyal açıdan eksklkler azalacak dolayısıyla yönetmlernde bu konularda eksk nsanlardan oluşması önlenecektr. Bu durumun yansıması beledyenn mal ve dar açıdan y yönetlmes sonucunu ortaya çıkaracaktır. Beledye yönetm konusunda belrtlenlern tam ve gerçekç olarak uygulanması durumunda (gerçekten beledye kavramının çn dolduracak yörelern beledye olması sağlanacağından) günümüzdek nüfus büyüklüğü sınırının gelrlern gderlere etkn dağıtılmasında olumsuz etksnn olmayacağı düşüncesndeyz, Kaldı k bu yönde tablolarda da küçük bazı beledyelerde gelrlern etkn dağıtıldığını görmek mümkündür. Ayrıca beledyelerde beıı br nüfus büyüklüğünün yerel hzmetlern etkn sağlanması yönünde salt br gösterge olmadığı da yapılan çalışmalarda ortaya konmuştur. Nüfus büyüklüğü, hzmetlern etkn sağlanmasında etknlğ sağlayan unsurlardan sadece br olarak fade edlmştr (Beledyelern Büyüklüğü...,1995:52). Beledye kurulma sınırının dare kuruluş malyetlerndek azalmayı gerçekleştrmek ve ölçek ekonomler doğrultusunda hzmetler daha ucuza mal etmek amacıyla artırılması düşünülürse (POLATOGLV,2000:3-24) - k bu durum ble gelrlern gderlere etkn dağılımını kesn sağlamamaktadır.-- o zaman bu sınırın altında kalan ve nüfusu öneml boyuta varacak olan Köy İdareler le lgl bazı düzenlemelern yapılması gerekl olacaktır. Beledye kurulma sınırının 5000 ya da daha fazla olması durumunda bunun altındaklern Köy İdares şeklnde yönetlmes söz konusu olacağı çn bunlara mutlaka kendlernn kullanacakları gelr kaynaklarının sağlanması gerekldr. Aks durumda köylerde İl Özel İdareler ve dğer kamu kurumlarının yaptıkları yardımların yeterl olmadığı bugünkü yapıdan daha kötü br manzara oluşacaktır. Beledye kurulma nüfus sınırında yapılacak br değşklğn l özel darelern ve köyler de etkleyeceğ düşünülmeldr. Bu durumda Sayın Prof.Dr. Cevat Geray'ın belrttğ üzere köy yönetmlern ve küçük beledyeler brlkte ele alacak (GERAY, 2000:22-24) dar ve mal düzenlemelern yapılması zorunluluğu ortaya çıkacaktır. Kaynakça DORUKKAYA, Şakr (1995), Mahall Idarelern Mal Yapılanmn Yenden Düzenlenmes ve Danmarka Örneğ (Ankara: Malye Hesap Uzmanları Vakfı Yayınları, Yayın No:6). EGLMEZ, Mahf (1997), Hazne (stanbul: Creatve Yayıncılık ve Organzasyon Ltd.Şt., 2. Baskı). GÜLER, Brgül Ayman (1992a), "Beledyeleşme Sürecnn Sayısal Özellkler," Çağdaş Yerel Yönetmler Dergs (CHt: 1, Sayı:6):