KARTOGRAFYADA OTOMASYON

Transkript

1 KARTOGRAFYADA OTOMASYON P ro f. D r. T alisin TO K M A NOĞLU ı K ı s a Ö z e t B ilg isay ar T ekniği, b ü tü n geodezi h esaplarını, evvelce lıay al dahi edilm iyecek k a d a r k o la y la ştırm a k la kalm am ış, h a rita çizim üıi de, y an i K a rto g ra fy a T ekniğini de çok etkilem iş, bu a la n a d a b ü y ü k k o lay lık lar sağ lam ıştır. Ö rneğin k o o rd in a tla rı h esap lan m ış n o k ta la rın, b ir k a rto n ü zerine işlenm esi içüı cetvel ve gönyeden y a ra rla n ıld ığ ı ta k tird e b ir çok h a ta la r o rta y a ç ık m ak tad ır. A yın iş K o o rd in ato g rafd a y ap ıld ığ ı ta k t ir de, d alıa d u y arlı ve dalıa sü ra tli o lm ak tad ır. K o o rd iııato g rafla B ilg isay ar b ir a ra y a getiru erek, v ey a K oordinatog ra fu ı y ö n etim i B ilg isa y a ra verilerek, bu iş çok d a h a s ü ra tli ve d u y arlı y ap ılm ak tad ır. H a rita n ın k o o rd in atları bilinen n o k ta la rı, b u şekilde y erlerhıe k o n u ld u k tan sonra, g erekli yazılar, isten ilen b ü y ü k lü k te, gene B ilg isa y a r y ardım ile K o o rd n ıato g rafa y azd ırılm ak tad ır. O rm anın sın ırları B ilg isay ara verilm ek te ve içersin n ı örneğin çam o rm am işa re tle rile dold u ru lm ası isten m ek ted ir. M akine b u işide k u su rsu z b ir şekilde y a p m a k ta d ır. H a rita y a k o n u lacak b ü tü n iş a re tle r ve y azılar, B ilg isa y a r yardım ile K o o rd in ato g rafa y a p tırılm a k ta d ır. E vvelce y a p ıla n h a rita la rın, b ü tü n y azıların ın v e çizgilerinin güzelliği d esin atö rlerin y eteneklerile sın ırlı k a lm a k ta y d ı. B u ııedenlede h a rita la r arasın d a, güzellik b ak ım ın d an b irlik sağlanam ıyordu. B ilg isay ar sayesinde b u a k sa ld ık o rta d a n k a lk tı. B ü tü n h a rita la r ayııı güzellikte ve b ir s ta n d a rta b a ğ lı o la ra k y ap ılm ak ta d ır. B ilg isay ar sayesinde, arazin in düşey g ö rü n tü sü olan h a rita la r sü ra tli şekilde çizilebildiği gibi, isten ü en n o k tadan, isten ilen eğ ik lik tek i gö riin tü sü d e çizilebilm ektedir. F o to ğ ra f y a rd ım ü e h a rita y a p m a işleride, bilgisay a r sayesinde çok s ü ra tli şekilde yap ılab ilm ek ted ir. Son y ıllard a b ilg isayar tekniğinde m ey d an a gelen b ü y ü k gelişm eler, h a rita y a p m a tek niğinide etkilem iş, özellikle k a rto g ra fy a çalışm alarm a büyük ç a p ta g irm iştir. Önce fo to g ra m etri değerlendirm e aletlerinin, sonra d ijita l (sa yısallaştırıcı) aletlerin, daha sonrada ya zıcı teodolitlerin, bilgisayarlarla birleştirihnelerile, ta m otom asyon 1 I.Ü.O.F. Geodezi ve Fotogram etri Bilim Dalı. Y ayın Kom isyonuna Sunulduğu Tarih :

2 2 T A H SİN TOKM A NOĞLU gerçekleştirilm iştir. B u alan, ib lg isay ar tek n iğ in in sü rek li yenilenen ve hızla gelişen b ir uygulam a alanıdır. Son y ıllard a o rta y a çıkan, y ü k sek a y ırm a güçlü ek ran bu id d ian ın en güzel k an ıtıd ır. B üyük ölçekli h a rita la rın, oto m atik o la ra k çizim inde h erh angi b ir sorun k a l m am ıştır. Sadece T em atik h a rita la r ile T ü retilm iş h a rita la rın otom asyonunda bazı k ü çü k so ru n la r bulu n m ak tad ır. K a rto g ra fik h a rita la r da, otom asyondan büyük ölçüde y a ra rla n ılm a k ta d ır. H a rita uzun a ra z i çalışm aların ın ve uzun h esap ların sonunda o rta y a çık m ak tad ır. H a rita y a, y ap ılan uzun çalışm aların sonucunu g ö steren bir g rafik, gözü ile b a kılabilir. H a rita y a, araziy e a it b ir çok bilgiyi, toplu o la ra k gözler önüne seren bir y a p ıt gözü ile de bakılabilir. Bu nedenle, güzel, okunabilir, k o lay an laşılab ilir ve eksiksiz olm alıdır. Y ak ın zam a n a k a d a r h a rita la ra bu özellikler, çalışan in san ların gücü, y eten eğ i ve tecrü b elerd e k azan d ırılm ak tay d ı. İn s a n la rd a k i bu özellikler fa rk lı olduğundan, h a rita la rd a d a fa r k la r b ulunm aktaydı. A lışılm ış yöntem lerle y apılan h a rita la r, hem b irbirinden fa rk lı o lm ak ta hem de y av aş y ap ılm ak tay d ı. Y eterli s a yıda, aynı derecede y etenekli ve tecrübeli in san lar, hiç b ir h a rita dairesinde b ir a ra y a g etirilem em ektedir. B u nedenlede tam am ile b irbirinin aynı olm ası gerek en p a fta la r arasın d a, d aim a fa r k la r b u lunm aktadır. K a rto g ra fy a y a g iren otom asyon, bu fa rk la rı tam am ile o rta d a n k ald ırm ıştır. O tom asy o n d a b ü tü n p a fta la r ta m am ile aynı özellikte o la ra k çizilm ektedir, in s a n la rın y eten e k leri ve tecrübeleri, p a fta la rın özelliklerini etkilem em ektedir. Ç ünkü kalem i, b ilg isay ar denilen m ak in e tu tm a k ta ve daim a aynı özellikte çizgiler çizm ektedir. H e r ç e şit h a rita g ereksinm elerini k arşılam ış o lan ü lk eler de, h a rita c ılık ta otom asyonu kabullenm iş ve u y g u lam ıy a b aşlam ışlard ır. B u d avram şla rile aşağ ıd ak i am a ç la r gerçek leştirm e g a y re ti içine girm iş b u lu n m ak tad ırlar. 1 D a h a hızlı h a rita yapm ak. 2 H a rita la rı d ah a k ıs a a ra lık la rla yenilem ek (d ah a sık güncelleştirm ek ). 3 İn sa n gücüne ve yeteneğine o lan gerek sin m ey i azaltm ak. 4 H a rita la rın k alitesin i a rttırm a k. 5 B ilgi b an k asın ı o luşturm ak. B ilg isa y a rla rın d av ran ışla rı, u ssal y eten ekleri in san ların k in e çok benzem ektedir. B u nedenle in san ların yapabildiği b ir çok işi ü zerlerine a lm a k ta ve böylelikle in sa n la rın yükünü a z a ltm a k ta d ırla r. K a rto g ra fya d a otom asyon denilince, bilgilerin y a zılm a sı da içinde o lm a k üzere, insan eli ile herhangi bir y a zı yazm a d a n ve çizgi çizm eden, orijinal haritanın elde edilm esi a n laşılm aktadır. B u an lam d a b ir otom asyon, çok d u y arlı g ra fik le r çizen e k ra n la rın sistem e sokulm asile sağ lan ab ilm ek ted ir. E k ra n sayesinde sistem e aşağ ıd ak i özellikler k azan d ırılm ak tad ır. 1 G iriş - Ç ıkış bilgileri ve sistem in belleğinde b u lu n an bilgiler, kullanıcının isteğine uygun o la ra k e k ra n a getirilebilm ekte, say ısal v eya g ra fik o la ra k g ö rülm ektedir. 2 K ullanıcı, sistem e verilm iş olan p ro g ram ın içeriğine u y g u n o larak, sistem e so ru la r so rab ilir. Sistem de, aynı şekilde kullan ıcıy a so ru la r so rm ak ta, k arşılık lı o larak, so ru so rm a k ta ve cevap alm ak tad ır.

3 K A R TO Ğ R A FY A D A OTOM ASYON 3 3 Sistem, b ü tü n h a ta la rı ve eksikleri b ildirm ektedir, ö rn e ğ in ; kullanıcı, F i lan çizginin y u k a rısın a «G üm üş dere» ism inin y azılm asın ı istiy o ru m d e rse ve bunu e k ra n a y a z a rsa, sistem «H arflerin büyüklüğü, çizgi k alın lık ları ve a ra la rın d a k i açık lık la r ne k a d a r olacak» diye so rm akta. K ullam cı b u so ru la rın cevabım verd ik ten so n ra yazı, b ir basım evinin yazısı gibi y a zılm ak tad ır. Gene aynı şekilde; kullam cı «a ve b n o k ta la rın ın a ra s ın a k e sik çizgiler çizilsin» derse, S istem «Ç izgilerin k a lın lığı boyları ve a ra la rın d a k i açık lık ne k a d a r olacak diye so rm ak ta, k u llam cı b u soru la rı c evaplan d ırd ık tan so n ra çizgi o to m atik o la ra k çizilm ektedir. İb re li ağ aç o r m anı, y a p ra k lı a ğ a ç orm anı, ta rım alam, m e ra ve benzeri a la n la r gene sistem t a ra fın d a n özel işa re tle rle d o ld u ru lm ak tad ır. 4 H a ta la r, is te r g ra fik isterse say ısal olsun, e k ra n üzerinde d üzeltilm ekte ve düzeltilm iş şekli ile h a rita y a geçirilm ektedir. A çıkla n a n bu özelliklere salıip olan «G rafik B ilg i İşlem, S istem leri» n e «In te - r a k tif G ra fik B ilg i İşle m S istem i» denilm ektedir. Ç ok y e n i olan bu sistem, b ü y ü k ölçekli haritaların ya pım ında, geniş çapta ku lla n ılm a kta d ır. SİS T E M L E R İN Ç E Ş tt L E R Î «G rafik B ilgi işle m Sistem leri» giriş bilgilerine göre, ik i g ru b a ay rılm ak tad ır. 1 D ijital - A nalog sistem ler 2 A nalog - D ijital sistem ler D ijita l - A nalog S istem ler ö lç ü le rin say ısal d eğerleri getirilir, sistem e v erilerek h a rita çizdirilirse, birinci g ru b a g ire n b ir iş yapılm ış ve bu işe göre de sistem kullan ılm ış olur, ö rn e ğ in a r a zide y ap ılan T o p o g rafik çalışm alar sonunda elde edilen ölçü k arn e le ri g e tirile re k sistem e verilir, sistem de o to m atik m an h a rita y ı çizerse, D ijita l - A nalog yöntem uyg u lan m ış olur. A razid ek i bilgilerin sistem e verilm esi, çeşitli şekillerde o lm ak tad ır. Ş ekil N o: 1 de bu y ö n tem ler b ir şem a h alinde g ö sterilm iştir. A razid e ölçü k arn esin e doldurulan değerler, d ah a so n ra delikli k a rtla ra, delikli k â ğ ıt şeritlere, m a n y e tik b a n tla ra vey a özel d isk lere işlendikten so n ra b ilg isay ara (sistem e) verilir. B ilgiler ölçü k a r nelerine işlenm eden, arazid e d o ğ ru d an d o ğ ru y a bu a ra ç la ra işlenebilm ektedir. B öylelikle ölçü ka rn esi ortadan k a lk m a k ta, h a ta k a y n a k la rı a za lm a k ta ve iş süratlenm ekted ir. F o to ğ ra f çiftlerin i değerlendiren aletlerden alm an sonuçlarda g ra fik, ha rita v e y a sa yısa l şekillerde giriş ünitesine verilir. D eğerlendirm e işide o to m atik olar a k yap ılab ilm ek ted ir. M odern yöntem de, k la sik ölçü k a rn e le ri tam am ile k a lk m ışt ı r denilebilir. Evvelce doldurulm uş ölçü k arn eleri, genellikle m a n y e tik b a n tla ra a k ta rılm a k ta ve sa k la n m a k ta d ır. ' T eodolit sehpalarına, b ağ lan a n k ü çü k b ir k u tu n u n içersine, m a n y e tik b a n t y e r leştirilm ek te ve evvelce ölçü k arn elerin e işlenen bilg iler bu b a n d a işlenm ektedir. B ilg isa y a rın belleğinede b ir çok bilgi dold u ru lm ak tad ır. Ö rneğin y a p ıla c a k h a rita la rın ölçeği, eşy ü k selti eğ rilerin in k a ç m. a ra lık la geçeceği, y azıların n asıl olacağı ve benz e rle ri... B ilg isay ar, arazid en gelen bilgilerle, bellekde b u lu n an b ilgileri b irle ştire

4 4 T A H S İN TOKM A NOĞLU re k son h a rita y ı çizer. B u a ra d a sistem i k u llan an a bir çok so ru lar so ra r ve alacağ ı c ev ap lara göre görevini y ap ar. B ilg isay ar 3 ü n iteden o luşm aktadır. 1 G iriş Ü nitesi 2 'B ilgi İşlem Ü nitesi 3 Ç ıkış Ü nitesi. Ş ekil N o: 1 de sadece giriş ün itesi ve bu üniteye gelen bilgilerin n erelerd en geldiği g ö rü lm ektedir. H esap işlem lerinin b aşlangıç k ısım ları b u rada y ap ılır ve elde edilen so n u çlar ikinci üniteye y an i B ilgi İşlem Ü nitesine gönderilir, b u ra d a asıl h e sa p la r yapılır, örneğin b ü tü n n o k ta la rın k o o rd in a tla rı h e sap lan ır ve sonuçlar, çıkış ü n itesine gönderilir. Ç ıkış ünitesine b ir çizim m asası gözü ile bakılabilir. Ç ünkü b u ra d a en çok göze çarp a n kısım, çizim m asasıd ır. M asa üzerinde gezinen b ir k a lem o to m a tik o la ra k h a rita y ı çizm ektedir. Şekil No : 1 B ilg i sayarın birinci ünitesi olan G iriş ünitesine gelen bilgileri ve bu bilgilern nerelerden geldiğini gösteren şekil. A bilgi sayarın g iriş ünitesini, B ön bilgilerin doldurulm uş olduğu bellek kutusunu, C m anyetik bandı, D delikli kartları, E diski, F delikli şeriti gösterm ektedir. C, D, E, F arazide ölçü y a pılırken doldurulabiim ektedir. ik in c i üniteden, y an i B ilgi işlem Ü nitesinden çıkan sonuçlar, b ir m an y etik b an d a d o ld u ru lara k sa k la n a b ilir ve isten d iğ i z am a n Ç ıkış Ü nitesine gönderilerek h a rita çizdirilebilir. Y alnız üçüncü sistem i g ören b ir kim se, b ü tü n sistem i b u ndan ib a re t zannederse, büyük y an ılg ıy a düşm üş olur. Ç ıkış ün itesi genellikle, b ir çizim m asasıd ır ve p a fta la r halinde h a rita la fm çizilm esini sa ğ la m a k ta d ır. B azende Ç ıkış ü n itesin i silin d ir şeklinde y a p m a k ta d ırla r ve ş e rit h alinde uzun h a rita la r elde etm ek ted irler. S ilindir üzerindek i büyük k â ğ ıt genellikle ağ ırlığ ı nedenile g erilm ekte ve k a y m a la ra, bu nedenlede h a ta la ra sebep olm ak tad ır. D a h a sağlıklı sonuç verdiği için, Ç ıkış Ü nitesi, çizim m asası şeklinde olan sistem ler, d iğerlerinden d ah a ü stü n tu tu lm a k ta d ır.

5 K A R TO G RA FY A D A OTOM ASYON 5 H a rita, bilindiği üzere arazin in düşey izdüşüm üdür. B ir araziy e çeşitli n o k ta la rd a n b ak ıld ığ ın d a değişik görü n ü m ler elde edilir. H a rita incelem eye çok alışkın kim seler dahi, b ir h a rita y a b ak arak, çeşitli n o k ta la rd a n araziy e b ak ıldığında n asıl b ir görü n ü m ile k a rşıla şacağın ı ta m o la ra k belirliyem ezler. B elirleseler dahi bunu b a şk a la rın a a n la tm a k ta çok g ü çlü k çekerler. B ilgi s a y a r bu güçlüğüde g iderm ektedir. ö rn e ğ in b ilg isay ara, k o o rd in atları verilen b ir n o k tad an, belirli b ir d o ğ ru ltu y a bağıldığm da, n a sıl b ir görü n ü m elde edileceği sorulduğunda, çizim m asasın d a bu g örü n ü m hızlı b ir şekilde çizilm ektedir. Ç eşitli n o k talard an, çeşitli d o ğ ru ltu lard ak i g ö rünüm ler bilgisayara, çizdirilince arazin in to p o g ra fik y ap ısı ta m o larak gözler önüne serilebilir. Ş ekil N o: 4, 5, 6. A nalog - D ijital Sistem ler B ilg isayara g iren bilgiler, yapılm ış b ir h a rita veya benzerleri örneğin havadan çekilm iş fo to ğ ra fla r, çıkış bilgileride listeler halinde rakkam laı- ise, A nalog - D ijital yöntem ve b u n a u y gunda sistem kullanılıyor d em ektir. Bu sistem lere k ısaca, S ay ı sa lla ştırıc ı S istem ler de denilm ektedir. S ay ısallaştırıcıla r, h a rita ve benzerlerini n o k ta k o o rd in a tla ra d ö n ü ştü rü rler. Çok değişik özellikte sa y ısa lla ştırıc ıla r yap ılm ıştır. Bu aletleri ü re te n firm a la r ara sın d a büyük b ir y a rış y a p ılm ak tad ır. H e r firm a en p ra tik ve en d u y arlı sistem i çık a ra ra k, bu konuda d ü n y a p iy a sala rın a hak im olm a g a y re ti içindedirler. S a y ısallaştırıcıla r genel o larak, çalışm a yüzeylerine göre iki k ısm a a y rılm a k ta d ırla r. 1 T a ra m a tip i sayısa lla ştırıc ıla r (Ç alışm a yüzeyi silindir olan say ısallaştırıcılar) 2 M asa tip i say ısa lla ştırıc ıla r (Ç alışm a yüzeyi düzlem olan say ısallaştırıcılar) B irinci tipler, silindir şeklinde b ir çalışm a yüzeyi ile b ir ışık k ay n ağ ı, b ir foto elek tro n ik bilgi olabilen a ra ç ve bir de izlem e başlığından o lu şm ak tad ır. H a rita silindir üzerine sarılır, k a y n a k ta n gelen ışınlar, h a rita yüzeyinden y a n sıy a ra k foto elektro n ik a ra c a g elir ve değerlendirilir. H a rita üzerindeki b ir n o k ta y a gelen ışın, n o k ta beyaz ise y an sır, siy ah sa em ilir. Y ansıyan ışın fo to ele k tro n ik a ra c a girer, n o k ta n ın yerinide (k o o rd in atların ı) belli eder. Şekil N o: 6 d a T a ra m a tip in d ek i bir s a y ısallaştırıcın ın şem ası g ö rü lm ektedir. S ilindirin dönm esi X h a re k e tin i g erçek leştirir. F o to elek tro n ik b aşlık silindirin y u k arsın d ak i b ir ra y a y erleştirilm iştir, sağ a sola h a re k e t edebilm ektedir. Bu h arek etlerd e Y d eğ erlerini o lu ştu rm a k ta d ır. B öylelikle silindir üzerine k o n a n h a rita n ın v ey a hava, fo to ğ ra fla rın ın b ü tü n yüzeyi ta r a n a ra k say ısallaştırılır. Bu say ısallaştırm ad a, objeleri özelliklerine g ö re a y ırm ıy a olanak b u lu n m am ak tad ır. Ö rneğin h a rita veya fo to ğ ra f üzerindeki siy ah b ir n o k tan ın a r a zideki k a rş ıtı h e r şey olabilir. S istem bunu a y ırm a m a k ta sadece X ve Y değerlerini sa p ta m a k ta d ır. Sadece büyük ren k fa rk la rı belirlenebilm ektedir. N o k ta la rın X ve Y d eğ erlerin in sap tan m ası, son derece hızlı, çok d u y arlı ve o to m a tik o la ra k yap ılm a k ta d ır. H a rita ve3m h av a fo to ğ rafı silindir üzerine y erleştirild ik ten ve gerekli h a z ırlık la r y ap ıld ık tan sonra, sistem in düğm esine b a sılm a k ta ve b ırakılm aktadır. S istem b ü tü n n o k ta la rın X ve Y değerlerini y a z a ra k verm ek ted ir. Ş ekil N o: 2,

6 6 T A H S İN TO K M A NOĞLU B ü tü n n o k ta la rın k o o rd in atların ın bulunm ası, g ereksinm elerden fa z la olabilir. B u durum da, a ra lık lı ta ra m a yapılır. X ve Y eksenleri, örneğin b ire r m m. veya d ah a fa rk lı şekilde ta r a n ır ve bulunan n o k ta la rın k o o rd in a tla rı sa p ta n ır. D iğer bir deyim le, h a rita veya h a v a fo to ğ rafın ın üzerine k e n a rla rı 1 m m. olan b ir k a re şebekesi y e rle ştirilir ve köşe n o k ta la rın ın k o o rd in atları sa p ta n ır. K are şebekesinin k en arları, duyulan gereksinm elere göre a y a rla n ır. ik in c i tip, y ani M asa T ipi S ay ısa lla ştırıc ıla rd a çalışm a yüzeyi b ir düzlem dir. B u n lard a h a rita veya h av a fo to ğ rafı, m a sa üzerine sa b it n o k ta la r v eya p a fta kare la j köşelerine g ö re yerleştirilir. Y apım şekli bakım ından, ikinci tip le r birincilere çok benzem ektedir. H er ikisinde de asıl görevi fo to sen sö rler g ö rm ektedir. Y alnız ikinci tiplerde, izlem e başlığ ın a ilâve edilen b ir donanım la h a rita la rd a k i n o k taların k o tla rıd a bulunabilm ektedir. U ygulam ad a M asa T ipi S ay ısallaştırıcıla r, b irin cilerden d ah a çok k u llan ılm ak tadır. M asa tip i sa y ısa lla ştırıc ıla r a şağıd aki şekilde g ru p la ra ay rılm a k ta d ır. 1 O to m atik çizgi izleyici S a y ısallaştırıcıla r 2 E l ile k o n tro l edilen ve çizgi izleyen S a y ısa lla ştırıc ıla r 3 izlem e başlığı b ir taşıy ıcı üzerine m o n te edilm iş S a y ısallaştırıcıla r 4 S erb est izlem e b aşlıklı.s ayısallaştırıcılar. Şekil No : 2 i Taram a Tip in d e ki Sayısa lla ştırıcın ın şem ası. S a y ısa lla ştırıla c a k harita veya hava fotoğrafı şekild e A ile gösterilen silin d irin üzerine yerleştirilir. Silin dirin ekseni etrafında dönm esi X hareketini meydana getirir. B noktasında ışık kaynağı, M de ölçü m ikroskobu bulunur. D fotosensorleri C ise gelen ışığı a yıran ve fotosensorlere gönderen aygıt bulunur. E aygıtı renkleri ayıran aygıttır. Bazı b ilgiler b ilgisa yardan F yolu ile gelir E de işlendikten sonra K yolu ile tekrar b ilgisayara döner. S ilin d irin yu ka rsın d aki aygıtların tam am ı bir ray üzerinde sağa sola koyabilm ektedir. Bu harekette Y hareketini meydana getirm ektedir.

7 K A R TO Ğ R A FY A D A OTOM ASYON 7 Son g ru b a g iren say ısallaştırıcıların ik i ta ra flı çalışan ları v ardır. Y ani hem h a rita y ı sa y ısa lla ştırm a k ta, hem de verilen değerlere göre h a rita çizebilm ektedirler. Bu özellikte olan ların çok d ah a fa z la gelişeceği u m u lm ak tad ır. M asa T ipi S ayısallaştırıcıların, Silindir tip lerin d en d a h a d u y arlı olduğu y u k a r d a belirtilm işti. M asa tiplerinde a y ırm a gücü +0,01 m m. den, konum duyarlığ ıd a ±0,08 m m. den d ah a k ü çü k tü r. S ilindir T ipi S ay ısallaştırıcıla rd a ayırm a gücü 0,05 mm. ile 0,125 m m. a ra s ın da değişm ektedir. Ş ekil N o: 3 Geodezide k u llan ılan bir B ilg isay ar sistem i ve bu sistem e yardım cı olan a le tle r ile, sistem den y a ra rla n a ra k o to m atik şekilde h a rita ve çeşitli g rafik le r, k e sitle r çizen a le tle r görü lm ek ted ir. K lasik a ra z i ölçü a le ti olan T eodolit ve nivola rla y ap ılan çalışm alar sonunda elde edilen değerler, evvelce ölçü k arn elerin e y a zılırdı, bugünde ay n ı şekilde y azılabilir ve k arn en in so n u ç la n B ilg isay ara verilebilir. B ugün ölçü k arn esin in yerin i G eodat denilen, cep te k u llan ılan hesap m akinelerin in büyüklüğünde b ir a le t alm ıştır. T eodolitin veya G eodim etrenin seh p asın a b a ğ lanan bu a lete hem teodolit ve nivonun d eğerleri verilm ek te hem de k a rn e içersine a it h e sa p la r s ü ra tli b ir şekilde yaptırılab ilm ekted ir. E le k tro n ik U zaklık Ö lçerlerin sa p ta d ığ ı bilgiler de G eodota verilebilm ektedir. G eodat, y u k a rd a d a belirtildiği gibi, Ölçü K arn esin in yerini alm ıştır. A razide yap ılan h e r çeşit ölçünün sonucu G eodota işlenm ektedir. Bu nedenle G eodota, «A razi Şek il No : 3 G eodezide kullanılan bir bilgi sayar sistem i ve bu sistem e bağlı olan aletleri bir arada gösteren şe ma. B ilg isayarın yu karsın daki aletler, giriş bilgilerini verm ektedirler. A şağıd a k ile r ise çık ışla rı insanlara sunm aktadırlar.

8 s T A H S İN TOKM A NOĞLU K a y ıt A leti» de denilm ektedir, G eo d atta to p la n an bilgiler uzun sü re sa k la n m a k istenirse, K a se t içersine y erleştirilm iş b ir m a n y e tik ban d a v erilir ve istenildiği z a m a n o ra d a n B ilg isay ara gönderilir. B a şk a ölçülerle b irleştirilerek k u llan ılacak sa B ellek e gönderilir ve o rad an gereksinm elere göre a z a r a z a r B ilg isay ara a k ta rılır. G eodottaki bilgiler, doğrudan d o ğruya B ilg isa y a ra gö n d erilerek değerlendirilebilir. A razide y ap ılan ölçülerin sonuçları, B ilgi S a y a ra gönderildiği gibi, H a v a fo to ğ ra fla rın ın, D eğerlendirm e aletlerinde değerlendirilm esi sonucunda elde edilen bilgilerde, B ilgi S a y a ra gönderilir. D eğerlendirm e aletlerin d e «K esin Y öneltm e» nin y a pılabilm esi için B a ğ la n tı N o k taların ın (P a s N o k taların ın ) k o o rd in atların ın bilinm esi gereklidir. B u k o o rd in a tla rı B ilgi S ayar, a ra z i ölçülerinin so n u çların a d ay a n a ra k h e sa p la r ve değerlendirm e aletinde çalışan kim seye verir. A razi çalışm aların ın sonucu ve D eğerlendirm e aletin d en elde edilen sonuçlar B ilgi S a y a ra verilebildiği gibi y ak ın d an sözlü k o m u t ve u z a k ta n h e rh an g i b ir iletişim a ra c ı ile k o m u tta verilebilir, g ra fik düzeltm e a y g ıtın d a n d a y ara rla n ılır. B ilg isayar. gelen b ü tü n bilgileri değerlendirir, sonucunu çizim m a sasın a v ey a g ra fik yazıcıya gönderir. B ir a k sa k lık o lu rsa b unuda sesle duyurur. OTO M A SYONUN K A R T O G R A FY A Y A SA Ğ L A D IĞ I FA Y D A L A R H a rita n ın tem elini o lu ştu ra n n okta, çizgi, çeşitli iş a re t ve sem boller ile b u n ların n ite lik pe n icelikleri ve h e r tü rlü v ary asy o n ları, g ra fik b ilg i işlem sistem lerin de, g iriş bilgilerine uygun o larak, çizim m a sasın d a g erçek leştirilm ek ted ir. H a rita ü zerine y azılm ası g erek li yazılarda, istenilen b ü y ü k lü k ve tü rd e, istenilen pozisyonda, tam am en o to m a tik o la ra k çizilebilm ektedir. A razi n o k ta la rın ın yüksek lik lerin i gösterm iy e ve a ra z i şekillerini belirlem iye y a rıy a n eşy ü k selti eğrileri, g iriş bilgilerine uygun en terpolasyon P ro g ra m la rı y ardım ile o to m a tik o la ra k çizilebilm ektedir. A y rıca gölgelendirm e yöntem i ile, a razi şekillerinin gösterim i, g ra fik bilgi işlem sistem leriyle çok k o lay şekilde y ap ılm ak tad ır. G eodeziye giren otom asyon tekn iğ i, norm al to p o ğ ra fik haritaları istenilen özellik te çizm ekle ka lm a m a k ta, istenilen yönde k e s it a lm a k ta v e ara ziye çeşitli n o k ta lardan bakıldığında ne şekild e görüntülerin o rta ya çıkacağını da gözler önüne serm ekted ir. Ş ekil N o: 4 deki to p o ğ rafik h a rita B ilg isay ard a çizilm iştir. B u araziy e b atısın d aki b ir n o k ta d a n bakıldığında Şekil N o: 5 d ek i görünüm, güney b atısın d ak i b ir n o k ta d a n b ak ıldığında d a Şekil N o: 6 d a k i g ö rü n ü m elde edilir. Ş ekil 5 ve 6 B ilg isay ard a çizilm iştir. B ilg isay ara, h a rita ve d u ru la c a k n o k ta n ın k o o rd in a tları verilince, a ra z i g ö rü şleri s ü ra tli şekilde çizilm ektedir. B öylelikle to p o ğ ra fik h a rita y a b a k a ra k a ra z i şeklini gözönüne g etirm e v ey a tep elere ç ık a ra k incelem e y ap m a g ü ç lü k leri o rta d a n k a lk m a k ta v eya çok azalm ak tadır. H eri ü lk elerin hepsi, k a d a s tra l h a rita la rın ı, m ühendislik h izm etleri için gerekli b ü y ü k ölçekli to p o ğ ra fik h arita la rın ı, a razi düzenlem e h a rita la rın ı, otom asyon yolu y la y ap m ıy a başlam ışlard ır. M ühendislik çalışm aların d ak i say ısal yol, b araj, k a n a l p ro jelerin in çizim ve hesapları, alan, k a z ı ve dolduru hacim lerin in hesabı, k esit çık a rm a gibi işler, gene otom asyon yolu ile sağ lık lı ve d u y arlı şekilde y a p ılm a k ta dır.

9 K A R T O G R A FY A D A OTOM ASYON 9 T e m a tik h a rita la r, M eteorolojik, Jeolojik, a razi k u llanm a h a rita la rı ve benzerleri, oto m asy o n la k o lay lık la y ap ılm ak tad ır. B u h a rita la rd a fazla d u y arlık a ra n m a dığından, ikinci derecedeki çizim o to m atları y eterli olm ktadır. H a rita ço ğ altm a işlem i, o rijinalinin çizim i k a d a r önem li ve yorucu k a rto g ra fik ç alışm aları g e re k tirir. B askı için g erekli çizgilerin ve re n k orijin allerin in h a z ırla n m ası otom asyon yolu ile yapılabilm ektedir. Şekil No : 4 Normal bir topoğrafik harita. Bu haritanın gösterdiği araziye, koordinatları verilen bir noktadan bakıld ığın d a, nasıl bir görüntünün elde edileceğini düşünm ek çok zordur. Otom atik bilgi sayar bu güçlü ğü ko laylıkla yenm ektedir. Ş e k il 5 ve 6 da bu araziyo değişik 2 noktadan bakıld ığın da elde edilen görüntüler bulunm aktadır. F o to g ra m e trik yöntem le h a rita yapım ında, fo to ğ ra f çiftlerin in değerlendirm e aletlerin e y erleştirilm esi, k arşılık lı ve kesin yöneltm e y ap ıld ık tan so n ra h a rita n ın çizim i, genellikle eşy ü k selti eğ rilerin in çizim i çok zam a n alıcı ve o p eratö rü n gözlerin i çok y o ran işlerdir. B ilg isa y a rla r bu çizim ide o to m atik b ir şekilde y a p a ra k, h a rita c ıla ra b ü y ü k kolay lık la sağ lam ışlard ır. T ü rk iy e de ka d a stro çalışm alarının kısa sa m a n d a bitirilm esi çok is te n m e k te ve bu am açla sa m a n sa m a n plan ve program lar ya p ılm a kta d ır. O tom asyondan tam ya ra rla n m a yoluna girildiğinde, ta rtışm a sı yapılan lııs, n ite lik ve plan hedeflerine u la şm a sorunları çözüm lenecektir. G üncelleştirm e; y an i m ey d an a gelen değişikliklerin, evvelce yap ılan h a rita y a işlenm esi ve böylelikle eski h a rita n ın k u llan ılab ilir hale g etirilm esidir. B unun için, otom asyon çok y ararlıd ır, fa k a t bilgi b an k asın ın o lu ştu ru lm ası ş a rttır. Ü lkem iz h a rita c ılığ ı için otom asyon, gereksinm elerim ize cevap verebilecek yeg ane yöntem dir, bu yöntem e d ö rt elle sarılm am ız zorunludur. O tom asyon te k n iğ i

10 10 T A H SİN TOKM ANOĞLU nin ülkem izde uygulanabilm esi için, çalışm ak ta olan görevlilerin buna h azırlan m a sı, u zm anların k a d ro la ra alın m ası ve ekonom ik engellerin k ald ırılm ası zorunludur. İleri ülkelerde b ü tü n m ü hendislik çalışm aları otom asyona ya p tırılm a kta d ır. B u gerçeği g ö rm em ezlikten g elem eyiz. İleri ü lkelerd en herhangi birinin hasır program p a ketlerin i alarak ku lla n a m a yız, kendi problem lerim ize uyg u ıı program lar düzenlem e k sorundayız. Şe k il No: 4 deki topoğrafik haritaya batısındaki bir noktadan bakıld ığın da elde edilen görüntüyü veren şe kil. Topoğrafik harita ve durulan noktanın koordinatları, B ilg isa ya ra verilin ce yukardaki şelçil sü ratli olarak çizilm ektedir. SONUÇ B a şta Y erbilim leri olm ak üzere, b ü tü n bilim lerin G eodeziden istedikleri, y ap ı lan çalışm alard a; doğruluk, güvenirlilik, y ay g ın lık ve kalıç lık tır. B ir k aç yıl a ra

11 K A R T O G R A F YAD A OTOM ASYON 11 ile yapılan, a ra z i ölçülerinin ve h a rita la rın ın a ra s ın d a büyük fa r k la r bulunursa, bu h a rita la rd a n y a ra rla n ıla ra k y ap ılacak h e r iş b aşarısızlık la sonuçlanır. G eodezi çalışm a la rı y a p ıla c a k biı çok işin özellikle m ühendislik çalışm aların ın tem elini olu ştu ru r. B u nedenle; doğru, güvenilir ve kalıcı olm alıdır. O rm ancılık çalışm aların ın önem li bir bölüm ü olan ağ açlan d ırm a işleri y a p ılırken, evvelce sa p ta n m ış olan orm an sın ırın ın kesinlikle bulunm ası ve bu sın ır dışın a çık ılm ıy acak şekilde ağ açlan d ırılm aların y ap ılm ası zorunludur. A ksi halde d ik i len fid an lar, m ah k em e k a ra rı ile sö k tü rü lü r. N e y azık k i bu çirk in duru m la zam an zam a n k a rşıla şm a k ta y ız. A razi ölçülerinin güvenli olm asının tem el koşulu da, k u ru la n n iren g i ağının güvenli ve k alıcı olm asıdır. B u nedenle Geodezi dünyasının birinci am acı güvenli, yay g ın ve k alıcı bir n iren g i ağı o lu ştu rm ak tır. Ü lke n iren g i a ğına bağlı olm ıyan a razi ölçüleri, k ö k sü z ağaç gibi kısa, zam anda çürür ve y o k olurlar. N iren g i ağının her ba kım d a n çok g ü ven li ve kalıcı olm ası zorunludur. Ü lkem izdeki Geodezi çalışm aların ın en önem lileri, C um huriyet dönem inde y a p ılm ıştır. N iren g i ağım ızın k u ru lm asın a gecikm eli o la ra k 1942 y ılında başlanm ış ve Şek il No ; 6 Şe k il No: 4 deki topoğrafik haritaya, güney batısındaki bir noktadan b akıld ığın da elde edilen görüntüyü veren şekil. Bu ve 5 no. lu şekil arazinin gözler önünde iyi bir şekilde canlandırılm asını sağlam aktadır.

12 12 T A H SİN TOKM A NOĞLU 1954 y ılında tam am lan m ıştır. Z am anın ölçü tekniği, te o rik bilgiler, h esap lam a ola n ak ları, ekonom i, hız ve d o ğ ru lu k fa k tö rle ri tam am ile k u llan ılm ıştır. N iren g i ağı ile b irlik te 1/ ölçekli to p o ğ rafik h a rita la rın y ap ım m ad a b aşlanm ış ve fo to g ra m e tri tek n iğ in d en y a ra rla n ıla ra k, 1960 lı y ıllard a tam am lan m ıştır. T ü rk iy e n in tam am ı, y ak laşık o larak 5000 ta n e 1/ ölçekli p a fta o lu ştu r m u ştu r. B unun y ak laşık o la ra k 1000 tan esin i O rm an m ühendisleri y apm ıştır. 1/5 000 ölçekli tem el h a rita la rın y ap ım ın a devam edilm ektedir. G eçm iş y ıllarda y ap ılan T em el a ğ ve h a rita la ra ilişk in hizm etler, a sla k üçüm senm iyecek b o y u tlardadır. F a k a t; b u g ü n k ü çalışm aların gereksinm elerim izi k a rşılıy a c a k b o y u tta olduğu n u söylem iye o lan ak yoktu r. 20 yılda T ü rk iy e K adastro su n u n tam am lan m ası için, y asa çıkarılm ış f a k a t tam am lan am am ıştır. B azı yörelerim iz de yapılm ış k ad astro h a rita la rın ın yenilenm esi için, Beş Y ıllık U lu sal k a lk ın m a p la n la rın a m addeler k o nulm uş, fa k a t birşey yapılam am ıştır. dır. B ü tü n a k sa k lık la rın a rağm en geodezi çalışm aların d a b aşarılı işler y a p ılm a k ta A k sa m a la rın en önem li sebebi ülkem izde y eterli sa y ıd a H a rita M ühendisi bulunm am asıydı. Son yıl içersinde İs ta n b u l T ek n ik Ü niversitesinde, T rabzon d ak i K arad en iz Ü niversitesinde ve K onya daki S elçuk Ü niversitesinde H a rita M ühendisi y e tiştire n b irer bölüm açıldı. Y ıldız Ü niversitesindeki ile b irlik te bugün 4 k a y n a k ta n H a rita M ühendisi yetiştirilm ek ted ir. Y etişm ek te olan bu gençlerle b irlik te yakında, büyük atılım la rın yap ılacağ ı kuvvetle u m u lm ak tad ır. Y eni y etişm ek te olan H a rita M ühendislerim iz, k lasik bilgiler çerçevesinde k a l m ayıp, y u k a rd a çok k ısa özetleri v erilen te k n ik bilgileride u y g u lam a alan ın a çık a rırla rsa, çalışm alar çok d ah a b aşarılı olacak tır. H a rita m ühendislerim iz, ne k a d a r büytik a tılım la r y a p a rla rsa yapsınlar. O rm an m ühendislerim izin, O rm an K ad astro su ile ilg ilen m ek ten k u rtu lm a la rın a o lan ak yoktu r. 100 y ıl önce h em ülkelerinin hem ele orm anlarının kadastrolarını ta m a m la m ış olan A v u stu r y a n ın orm ancıları, orm an kadastrosundan elan kurtulam am ışlardır y ıl önce ya p ılm ış ka d a stro yu y a şa tm a k için 5 yıl ara ile ko ntrol ve y e nilem e çalışm aları ya p m a kta d ırla r. A v u stu ry a orm ancısı, elan o rm an k a d a stro su n d a n k u rtu la m a m ıştır. B izim de en a s 50 y ıl ku rtu la m ıya ca ğ ım ızı kesinlikle b ilm em iş g erekm ekted ir. G eodezi çalışm alarım ızda, çağdaş tek n o lo jik olan ak ve yöntem lerden y a ra rla n m ak, gündem lerim izde bulu n m ak tad ır. G elişm iş teknoloji ve yöntem lerin, anlam lı ve verim li uygulanabilm esi için, am aç ve hed eflerin in iyi belirlenm esi, T ek n ik yön etm elik lerin bu yöntem lere uygun hale g etirilm esi ve bu k o n u lard a çalışanların, y a p tık la rı hizm etler gibi, bilgilerini de yeniliyerek, gelişm elere a y a k u y d u rm aları g erek ir. Ç ağdaş T ekn o lo jik ve yöntem sel gelişm elerden y a ra rla n m a k bir heves veya g ö steriş işi değil, g elişm ekte olan ü lkem izin k a y n a k la n d a göz önünde tu tu la ra k, bilgi ve bilgili planlam a işidir. B u konularda ne tu tu c u davranıp, gelişm elere karşı çıkm a lı, ne de hesapsız ve k ita p sız atilım lara girm elidir.

13 K A R T O Ğ R A FY A D A OTOM ASYON 13 H erşeyden önce yapılm ası gereken iş, ileri ü lk elerdeki gelişm eleri y ak ın d an izlem ek, ülkem ize gelm esi ve yapılm ası için g a y re t sarfe tm e k tir. B u k o n u lard a, aynı b ra n ş ta çalışan kim seler arasın d ak i bilgi ve deneyim iletişim i önem li y e r tu tm a k tad ır. B u nunda yolu, y azm a ve okum anın yanında.; sem iner, sem pozyum ve kongre gibi to p lan tılard ır. E n önem lisi, devam lı yen i bilgiler arayışı içinde olm a gayretidir, bu g a y re t asla sönm em elidir. K A Y N A K L A R A K S O Y, A., N irengide K ronolojik G elişm e ve T ü rk iy e de N iren g i Sorunu. H a rita ve K a d a stro M ühendisliği D ergisi, S a yı 35. A K S O Y, A., Jeodezi Ö ğretim ine K ısa B a k ış ve T ü rk iy e de Jeodezi Ö ğretim i. Î.T.Ü. T e k n ik E ğ itim K ongresi, İstanbul. A K S O Y, A., H aritacılığın D iinü, B ugünü. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri, İstanbul. A L P O R A L, Ö.S., 198g. G eodim eter A letlerin in T a n ıtım ı, E k se n Ö zellikleri ve K la sik A letlerle K arşılaştırılm ası. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri, İstanbul. A L P O R A L, Ö.S., K a rto ğ ra fya d a O tom asyon. İstanbul. A L P O R A L, Ö.S A ra zid en B üroya B ilg i A kışı. H a rita cılıkta O tom asyon S e m ineri, İstanbul. A L T A N, H., D OS (D igital C om puter S y s te m ) O to m a tik Ç izim S istem in in T a n ıtım ı, T e k n ik Ö zellikleri, P rogram lar (U y g u la m a lı). H a rita cılıkta O tom asyon S e m ineri, İsta n b u l. A m erica n S o ciety o f P h o to g ra m m e try M anual of Color P hotography. A Y T A Ç, M. H a va of togram etrisi. Ç eviri, İstanbul. C H A R L E S, E.O. S E N Jr. Collect on and P rocessing of M ultispectrdl Im a g ery. D E N İZ, R., K ısa boyların E le k tro o p tik U za klık Ö lçerlerle Ö lçülm esinde Pre sizyo n A ra ştırm a sı. İstanbul. D E N İZ, R., E le k tro m a g n e tik U za klık Ö lçerlerin K alibrasyonu H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İstanbul. E R A S L A N, 1. F o to g ra m etri A lanında Y en i G elişm eler. O rm an F a kü ltesi D ergisi. C ilt 16, S a y ı 1. E R K İN, K.. 197lf. F otogram etri. İstanbul. H A L M O S, F., A P articular Case o f th e Calibration o f distance - m eters and o f th e increose of th e a ccuracy o f distances. H elsinki. K IL F O R D, W.K. E lem en to ry A ir S u rv e y P itm a n P ublishing London. K U R U L T A Y R A P O R U, 1981ı. T ü rk iy e de H a rita - K adastro S ektö rü Sorunları ve Ç özüm Önerileri. TM M O H a rita ve K adastro M ühendisleri O dası İsta n b u l Şubesi B a şka n lığ ı M eslek K u ru lta yı. İstanbul, Ö ZD İL, T., M. Ş E R B E T Ç İ, 1981ı. Ö lçm e A letlerin d e ve U ygulam alarında G elişm e ler. H a rita M ühendisliği Sem ineri. D.S.l. E tü d ve P lan D airesi, Trabzon., T A R A N, O., G eodim eter A letlerin in B a k ım Sistem leri. H a rita cılıkta O tom asyo n Sem ineri. İstanbul. S E L Ç U K, M., G ra fik B ilg i İşlem S istem lerin e Genel B a kış. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İstanbul. S U A T A Ç, Ü. K a rto ğ ra fya d a O tom asyon B a zı P roblem leri. Ç eviri, H a rita D ergisi Ö zel Sayı. A n ka ra.

14 1 4 T A H S İN TO K M A NOĞLU S P U R R, S.H. P hoto g ra m m e try and P hotointerpretation. R o n a ld P ress N e w Y o rk. TO K M A N O Ğ L U, T., F oto g ra m etri A la n ın d a ki Y e n i G elişm elerden B asıları. O rm an eg nel M üdürlüğü T e k n ik H aber B ülteni. S a y ı 25. T O K M A N O Ğ L U, T., F otogram etri. İstanbul. Y A Ş A Y A N, A., D. K O Y U N C U, 198Jf. F o to g ra m etri ve K a rto g ra fya d a G elişm eler. H arita M ühendisliği Sem ineri. D.S.l. E tiid ve P lan D airesi. Trabzon. U ZEL, T., E le k tro n ik T akeonıetreler. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İs tanbul. Y E R C İ, M., K a rto g ra fyada O tom asyon. H a rita D ergisi. Ö zel S a yı. A n ka ra. Y O S T, E., S. W E N D E R O T H. D etection of m ineralised trees b y th eir reflectance. Tech. R ep o rt U n iversity of L ong Island. Y O S T, E., S. W E N D E R O T H. A ppendu.x I. A d d itive Colour A eria l P hotograplıy.