S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 UYDU YARDIMİLE, SULU TAKIM ALANLARININ SAPTANMASI YE ALANLARININ BULUNMASI Prof. Dr. Tahsin TOKM ANOĞLU1 K ı s a Ö z e t H asat m evsim lerinden önce, tarım alanlarına ekilen ürünlerin cinslerim ve büyüklüklerini saptam ak çok önemlidir. Bu saptam a hatasız bir şekilde yapılabilirse, kam u kuram ları, hangi ürünlerin sıkıntısının çekileceğini ve hangi ürünlerde fazlalık olacağını bilir ve ona göre önlem ler alırlar. U ydulardan çekilen hava fotoğraflarından ve R em ote Seıısing tek niğinden yararlanılarak, tarım alanlaruuıı önceden saptanm asına çalışılm aktadır. B u çalışm alarda, sulu ve kuru tarım alanlarının saptanm a sında farklar bulunmaktadır. A şağıdaki yazıda sulu tarım alanlarında yapılan çalışm alar ve sağlanan gelişm eler açıklanm aktadır. G ÎR İŞ U y d u lard an çekilen h av a fo to ğ rafların d an ve U z a k ta n A lgılam a (R em ote Sensing) sistem lerin d en y a ra rla n a ra k, sulu ta rım a la n la rın ı sa p ta m a k ve b ü y üklüklerin i bulm ak, bu k o n u lar üzerinde çalışan bilim ad am ların ın ötedenberi üzerinde önem le d u rd u k la rı ve g erçek leştirm ek için ç a lıştık la rı k o n u lard an biridir. A m erikalı bilim ad am ların d an B laney ve Cridle 1962 yılında bu konu üzerinde yoğun çalışm a la r yapm ış ve yö n tem g eliştirm iştir. D aha so n rak i y ıllard a da bu konu üzerinde g e niş çaplı çalışm alar yap ılm ıştır. U çak lard an çekilen fo to ğ ra fla r, a lç a k ta n çekildiklerinden b ü y ü k ölçeklidirler ve sulu ta rım alan ların ın d iğerlerinden ayrılm asında, çok y a ra rlı o lm a k ta d ırla r ve kesin bilgi verebilm ektedirler. U y d u lard an çekilen fo to ğ ra fla r çok yüksek ten, (örneğin 250 Km. den u ç tu k la rın d an ) u ç a k ta n çekilenler k a d a r kesin bilgi v erem em ektedirler. U ydu aracılığ ı ile sulu ta rım ala n la rın ı saptıyabilm enin, ta rım a sağ lıy acağ ı fa y d a la r çok büyük o lacak tır. Son y ıllard a A m erik a B irleşik D evletlerinde G üney D akota ey aletinin Y üksek O va denilen bölgesinde ay n ı am aç la bir a ra ş tırm a yap ılm ıştır. A şağ ıd a bu a ra ş tırm a özetlen erek açık lan m ıy a çalışılm ıştır. A m e rik a d aki T o p rak K orum a Servisile, T arım K orum a ve G eliştirm e Servisi, h e r y ıl b ü tü n ey aletlerdeki su lan an ta rım alan larım sa p ta m a k ta d ırla r. B öylelikle 1 İ.Ü.O.F. Geodezi ve Fotogram etri Bilim Dalı. Yayın Kom isyonuna S unulduğu Tarih :

3 12 T A H S İN TOKM ANOĞLU ey aletlerin kendi o lan ak larile sa p ta d ık la rı ta rım ü rü n leri m ik ta rın ı k o n tro l etm ek te ve h a ta la rı d ü zeltm ektedirler. Bu düzeltm elerin b a şa rılı olabilm esi için, m erkezde yap ılan çalışm alarda, hem ta rım çeşitlerinin h a ta sız o larak sap tan m ası, hem de a la n ların ın doğru bulunm ası gereklidir. G üney D a k o ta d a y apılan bu a ra ştırm a n ın am acı, y e ra ltı su ları ile su lan an t a rım alan ların ı, sa p ta m a k ve a lan ların ı bulm ak, a y rıc a u y g u la n m a k ta olan tekniği g e liştire re k d ah a etk ili hale g etirm ek tir. E vvelce k ü çü k a la n la rd a denenm iş yöntem ler, bu çalışm ad a d ah a geniş b ir alan d a denenm iş ve sulu ta rım yap ılan yerler sa p ta n m ıştır. B ir dereden veya b a ra jd a n y a ra rla n ıla ra k su lan an ala n la rın sa p ta n m a sı çok d ah a zordur. G üney D a k o ta da bu zorlu k yenilm eye çalışılm ıştır. Ç alışm a A laııı Y üksek O va denilen çalışm a alanı, G üney D a k o ta nm o rta kısm m d ad ır ve 2115 hek. büyüklüğündedir. B ennett, G regory, M ellette, Skannon, Todd ve W ashabough k asab aları, bu alanın içersine girm ek ted irler. Todd k asab asın ın çevresinde bulunan 180 h e k ta rlık alan, ö rn ek alan o la ra k seçilm iş ve bu y erin özellikleri lıem arazide hem de fo to ğ ra fla r üzerinde incelem e y a p ıla ra k a y rın tılı b ir şekilde sa.ptanm ıştır. Bu yörenin örnek o larak seçilm esinin sebebi, hem arazid e incelem e y ap m a o lan ak ların ın fa z la olm ası hem de; h e r çeşit a ra z i şeklinin b u ra d a bulunm asıdır. A yrıca, bu yörenin fo to ğ ra fla rın bulu tsu z kısm ına isab et etm esi ve çok n e t görünm esidir. Ö rnek alandaki, sulu ta rım y ap ılan y erler arazid e sap tan m ış ve bu yerlerin fo to ğ ra f ta k i görü n tü lerin in, d iğ er yerlerden n asıl ayırtedllebileceği a ra ş tırılm ıştır. B öylelikle b ir te k n ik yöntem geliştirilm iş ve bu yöntem den y a ra rla n ıla ra k, Y üksek O vanın, tam am ın d ak i, sulu ta rım ala n la rı o rta y a çık arılm ıştır. Ç alışm a alanı, o rta derecede dalgalı, d erelerinde a n cak y a ğ m u r m evsim lerinde su ak an, bazı k ısım ların d a to p ra k erozyonu olan b ir y erdir. T a rım a pek elverişli değildir, G üney D ak o ta ile N e b rask a arasın d ak i sınırda, k u m ların o lu ştu rd u ğ u eksibeler b u lu n m ak tad ır. E n çok ra s tla n a n vejetasy o n tü rü, y a rı k u ra k bölgelere h as olan çay ır o tlarıd ır. Y alnız su k en arların d a, bol su isteyen b itkiler, örneğin ş e rit h alin de k a v a k ağ açla rı, Y am açların a lt kısm ında d a gene ş e rit halinde, p andorosa çam la rı y etiştirilm ek ted ir. Ön A raştırm alar U y d u lara y erleştirilen çok ban tlı sistem lerin çek tiğ i fo to ğ rafları, çıplak gözle ve bilgi s a y a rla rla inceliyerek, m eraları ve ta rım alan ların ı sın ıflan d ırm ak ve a la n la rın ı b u lm ak am acile çok say ıd a a ra ş tırm a yap ılm ıştır. 1970ı de D riscoll ve F ran cis, 1972 de Sw ain, 1973 de P hillips, 1977 de D raeger, 1978 de B aur, 1979 d a Johnsan, L aveland, P o racsk y, W illiam s, W all bu konularda çalışm ış ve çeşitli y a y ın la r y apm ışlardır. B u n lard an a y rı o la ra k 1974 de E ucker, 1974 ve 1879 da H offm an, U ydudan çekilen resim leri inceliyerek, su lam a şebekesinin tipinin ve su lan an alan ın büyüklüğünden y a ra rla n a ra k ta, k u llan ılan su m ik ta rın ın n asıl bulunabileceğini, o rta y a koym uşlardır. A m erik a B irleşik D evletleri üeoloji D airesi, U ydudan çekilen fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla n a ra k, sulu ta rım yap ılan a r a zilerin h a rita la rım y apm ıya ç alışm ak ta ve b u tek n iğ in g eliştirilm esine çok önem verm ektedir. H eim es ve T helin in 1979 yılındaki y ay ın ların d a bu çalışm alar açık lan

4 SU LU T A R IM A L A N L A R IN IN SA PTA N M A SI 13 m ıştır. Y apılan bu g eliştirm e çalışm alarının k ap sam ın a şu te k n ik bilgilerde g irm ek ted ir: Ç izgisel ve say ısal h a rita yapm a, çok b a n tlı sistem lerden y a ra rla n m a yöntem i, arazid eki ısı fa rk la rın ı sa p ta y a n sistem lerden y a ra rla n m a yöntem i, n o rm al veya özel bilgi s a y a rla r yardım ile a ra z i sınıflam a tekniği. Ç alışm a A lanında U y g u lan an Y öntem ler T arım B ak an lığ ı nm ve T o p rak K orum a S ervisi nin ve 1978 y ılların da y a p tık la rı y a y m la ra göre, G üney D a k o ta da sulu ta rım yap ılan y erlerde y e tiştirilen ü rü n lerin b aşlıcaları yonca m ısır ve soya fasulyesidir. Y er a ltı su ları, pom pa ile y u k a rı çekilerek, ta rım a la n la rı su lan m ak tad ır. A ynı ü rünler, y ü k sek k ısım la r da, kış buğdayı ile b irlik te su lan m ad an d a y e tiştirilm ek tedir. Y onca, m ısır ve soya fasulyesi, a k a rsu la rın k e n a rla rın d a veya ta b a n suyunun y ak m olduğu yerlerde, alü v y al to p ra k la r üzerinde de az m ik ta rd a y e tiştirilm e k te dir. Y apılan çalışm ada, bu şekildeki k ü çük a la n la r üzerinde durulm am ış, Y üksek O vada, y e ra ltı su ların d an y a ra rla n ıla ra k su lan an geniş a la n la rd a k i ü rü n lerin cinslerinin sa p ta n m a sın a ve alan ların ın b u lunm asına çalışılm ıştır. Y öntem in g e liştirilm esine de g a y re t edilm iştir. T arım B ak an lığ ı nm ve T o p rak S ervisi nin 1978 yılınd ak i y ay ın ların d a; Y üksek O vada y ap ılan su la m a la rın % 95 inden fazlasın d a şöyle b ir yöntem in uygulandığı yazılıdır: S u yüksekçe b ir tepeye ç ık a rılm a k ta ve tepenin e tra fın d a d o la ştırıla ra k a şa ğ ıy a k a d a r indirilm ektedir. B öylelikle tepenin h e r ta ra fı ile su lan m ak tad ır. Suyun dağıldığı m erkez fo to ğ ra fla rd a görülebilm ektedir. U ydudan çekilen fo to ğ ra fla r üzerinde, ta n m, alanlarını m eralardan a yırt edebilm ek için, tarlaların şekillerinden ve ta rım b itkilerinin y a n sıttığ ı ışınların, m eralarda ya n sıyanlardan fa r k lı oluşundan yararlanılır. T arım a lan ları genellikle; kare, d ik d ö rtg en v eya d aire şeklinde olm alai'ile ta n ılırla r. Bu çalışm ada genellikle daire şeklindeki ta r la la r üzerinde d u ru lm u ştu r. Ç ünkü bunlar, b ir m erkezden çıkan veya d ağ ılan su la rla su laıım ak talar. Genç b itkiler, kızılö tesi ışınları çok, yeşil ve k ırm ızı rengi veren ışınları da a z ya n sıtm a kta d ırla r. Bu nedenle siy ah beyaz fo to ğ ra f la rd a genç b itk ile r koyu, biçilm eye h a z ır ta rım b itk ile ri de açık re n k te görünürler. K ızılötesi ışın la rla çekilen Y anıltıcı re n k te k i fo to ğ ra fla rd a v ey a ay n ı ışın larla çekilen ren k li fo to ğ ra fla rd a genç bitkiler, açık kırm ızı, h a s a t çağ m a gelm iş ve k ı zarm ış b itk ilerd e koyu k ırm ızı g ö rü lm ektedirler. B itk ilerd ek i k lorofil gözle görü lebilen ışın ları em m ektedir. K ıza ra n ve biçilecek d u ru m d a ki bitkilerde, klorofil azalm a k ta, gözle görülen ışınları y a n sıtm a özelliği a rtm a kta d ır. M eralard a genç ve yaşlı o tla r genellikle b ir a ra d a bulu n u rlar, k ızılötesi ışınlarını, genç bitk ilerd en d ah a az y a n s ıtırla r bu nedenle, kızılötesi ışın larla çekilen y anıltıcı ren k li resim lerde koyu k ırm ızı o la ra k görü lm ek ted irler. B itk ile rin yeşilliği, cinslerine ve m evsim lere göre d eğ işm ekted ir. Işın ya n sıtm a özellikleri de a yn ı şekilde değişm ektedir. B u özellikten yararlanılarak, u yd udan çekilen resim ler İncelenm ekte ve vejeta syo n haritaları ya pılabilm ektedir. T a rım Bak an lığ ı nm ve T o p rak S ervisi nin yayınladığı tak vim lerde, çeşitli bitkilerin, m evsim lere göre n asıl re n k d eğ iştird ik leri açık lan m ıştır. B u bilgilerden de y a ra rla n ıla ra k, sa p ta n m a sı istenilen b itk i için, han g i ta rih te çekilen h av a fo to ğ ra fla rın d a n y a r a r lan m an ın d ah a doğru olacağı o rta y a ç ık a rta b ilm e k te d ir. B aur, P o ra c sk y ve W illiam s m 1979 y ılında y a p tık la rı y a y ın la ra göre; A m erika

5 14 T A H S İN TOKM A NOGLU B irleşik D evletleri nin b a tı ta ra fın ın o rta kısm ında, m ısır ve soya fasulyelerini s a p ta m a k için, uydunun ağ u sto s ayında veya eylül b aşın d a çek tiğ i fo to ğ ra fla rd a n b u ğ day ve yoncayı s a p ta m a k içinde, m ayıs ay ın d a çek tiğ i fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla n m a k g erek m ek ted ir. E u c k e r ve H o ffm an m y a p tığ ı çalışm alar sonunda v a rd ık la rı k a n ı y a göre; y u k a rd a k i k u ra lla r u y g u la n a ra k b itk i tü rle ri sa p ta n d ık ta n sonra, haziran, tem m uz ve eylül ay ların d a çekilen fo to ğ ra fla rd a n da y a ra rla n ıla c a k olursa, h atasız şekilde sa p ta n a n b itk ilerin o ran ı '% k a d a r a rtm a k ta d ır. H a ta o ran ın ı çok k ü ç ü k ltm e k am acile fazla m a s ra fa g irm ek doğru değildir. İncelenecek fo to ğ ra f s a yısı a rttık ç a, m a s ra fta a rta c a k tır. H a ta ile m a s ra f a ra sın d a b ir dengenin b ulunm ası g erek ir. K abul edilebilecek h a ta n ın sın ırın ın çok iyi sa p ta n m a sı zorunludur. Y üksek O vada y ap ılan çalışm ada 16 M ayıs 1978 ve 5 A ğustos 1978 günlerinde L a n d sa t u y d usundan çekilen fo to ğ ra fla r alınm ış ve incelenm iştir. B u fo to ğ rafların kullan ılm asın ın sebebi, o günlerde h av an ın ço k a çık olm ası ve fo to ğ ra fla rd a bulut görülm em esidir. A yrıca; bu fo to ğ ra fla rın incelenm esile, b itk ilerin en iyi şekilde sa p tanab ileceğ in in an laşılm ış olm asıdır. L a n d sa t u ydusunun çek tiğ i fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla n ılm a k isten m esinin d iğ er b ir sebebi de bu fo to ğ rafların, zam anla değişen ısı fa rk la rın ı d a açık lam alarıd ır. M evsim lere göre b itk i ö rtü sü n d eki d eğ işiklik, ısı değ işikliklerin i de belirlem ektedir. Bu uydunun 4 k a n a lı ile elde edilen bilgiler sa y ı sal (d lg ital) v ey a g ra fik (analog) şekillerde o rta y a k o n u lm ak tadır. E konom ik d ü şüncelerle geniş a la n la rı g ö steren fo to ğ ra fla r a h n m a k ta b u n lard a çok k ü çü k ölçekli o ld u k ların d an sap tıy ab ild ik leri en k ü çü k b o y u t 80 m den d ah a büyük olm ak tad ır. M an y etik b a n tla rla birleştirilm iş bir bilgi say ar, L a n d sa t u ydusunun çek tiğ i fo to ğ ra fla rı ik işe r ik işer incelem ekte ve so n u çlar b ir b a şk a b a n ta işlem ektedir. Bu şekilde doldurulan yeni ban t, b ir k ü çü k bilgi s a y a ra verilm ek te, b u ra d a hem b i rin ci y o ru m lam a işlem i y a p ılm a k ta hem de g ö rü n tü le r b ir ek ra n üzerine y a n sıtılm a k ta d ır. E lde edilen so n u çlar istenilen ölçeğe b ü y ü tü lerek siy ah - beyaz v eya renkli filim üzerine işlenm ekte v ey a çizgi m akinesin e g ö n d erilererek çizim y ap ılm ak tad ır. E lde edilen filim ler te k r a r 3 m isli b ü y ü tü lerek k a rtla r a b a sılm a k ta ve çıplak gözle yorum y ap ılabilecek hale g etirilm ek ted ir. O n L ine yöntem ile çalışan b ask ı m ak in e lerinde, pik sellerin dağılışını g ö steren h a rita la r ve h is to g ra m la r h a z ırla n a ra k, çıplak gözle y o ru m y ap m a o lanağı sağ lan m ıştır. G üney D ak o ta d a bulunan 1150 K m 2 b ü yüklü ğ ü n d ek i Todd bölgesi pilot bölge o la ra k seçilm iştir. B u ran ın seçilm esinin se bebi, to p ra ğ ın a a it geniş bilgilerin elde bulunm ası ve b u ra d a k i b itk i örtü sü n ü n, m evsim lere göre büyük değişiklikler gösterm esidir. Seçilen bu bölge 512X 512 piksel ile k ap lanm ıştır. S ulu ta rım ü rü n lerin in tanınabilm esi için, 4 te k n ik y öntem g eliştirilm iştir. 1 Y anıltıcı ren k li kızılötesi g ö rü n tü lerin, çıp lak gözle incelenm esi 2 Y oğunluk analizi ve te k g ö rü n tü veren b a n tla rın sınıflandırılm ası 3 Y edinci ve beşinci b a n tla rd a k i g ö rü n tü le ri çıplak gözle sın ıflan d ırd ık tan so n ra birbirine o ranlam ak ve o rantın ın lo g aritm asın ı a la ra k y a y g ın la ştırm a k 4 Çok b a n tlı g ö rü n tü le ri önce çıplak gözle k ab a b ir şekilde sınıflandırm ak, d ah a so n ra d ik k a tli b ir çalışm a y a p a ra k d u y arlı şekilde sın ıflandırm ak. B a şla n g ıç ta 1 ve 2 inci te k n ik y öntem ler g eliştirilm iştir. B u yöntem lerde y a p ı lan m a sra f, elde edilen fa y d a y a k ıy asla çok k ü ç ü k tü r. 3 ve 4 üncü te k n ik y ö n tem

6 SU LU T A R IM A L A N L A R IN IN SA PTA N M A SI 15 ler, b ilg isa y a rla rd a daha, uzun sü re çalışm ayı g erek tirm ek ted ir. B u sebeple de diğer y öntem lere k ıy a sla d ah a p ah alı o lm ak tad ırlar. 3 ve 4 üncü T eknik y ö n tem ler a rasın d a k ıy a sla m a la r y ap ılm ıştır. Ç ıplak gözle y ap ılan y o ru m lam alar, bilgi sa y a rla elde edilen h is to g ra m la rla da k a rş ıla ş tırıla ra k fa r k la r sa p ta n m ıştır. Ö zellikle a la n la r üzerinde durulm uş, y öntem lerin herb irile b u lu n an ala n la rın g erçeğe u y g unluk dereceleri sa p ta n m ıştır. Y ö ntem lerin hepsinde, t a rım ü rü n lerin in % 80 den d ah a büyük b ir d o ğ ru lu k la bulunabildiği g ö rü lm ü ştü r. H erhangi bir te k n ik yö n tem, ta rım ürünlerinin alanlarının, % 80 den daha k ü çü k bir doğru lu kla sa p ta n m a sın ı sağlıyorsa, o yö n tem in isten ilen a m acı gerçekleştirebilecek bir y ö n te m olm adığı kabul ed ilm ekte ve u yg u la n m a m a kta d ır. L aııdsat Uydusunun Ç ektiği Fotoğrafların Yorumu Y anıltıcı Renkli Fotoğrafların Yorumu : B ilg isay ard a M ayıs ve A ğustos a y la rın d a 4, 5, 7 no. lu m an y etik b a n tla ra işlenm iş g ö rü n tü ler, b irleştirilerek yanıltıcı ren k li fo to ğ ra fla ra dönüştü rü lm ek ted ir. Bu şekilde elde edilen yeni fo to ğ ra fla r üzerinde, çeşitli ta rım ü rü n leri tan ın ab ilm ek te, sın ırla rı çizilm ekte ve a la n la rı planim etre ile ölçülebilm ektedir. Bu fo to ğ ra fla ra B irleşik (K om poze) fo to ğ ra fla r denilm ek ted ir. B irleşik fo to ğ ra fla r üzerinde, sık b itkilerin oluşturduğu örtü açık kırm ızı, o t la k alanları dalıa k o yu kırm ızı, çok se y re k b itkilerle k a p lı v e y a ta m a m ile çıplak alanlar ile biçilm iş tarlalar beyaz veya beyaza y a k ın renklerde görülm ektedir. S ulu ta rım y ap ılan ta rla la r, b ir su k ay n ağın ın çevresinde, ay n ı m erkezli d aire le r şeklinde to p lanm ışlard ır ve su lam a şebekeleri tan m ab ilm ek ted ir. Y ü k sek O vad ak i sulu ta rım y ap ılan ala n la rın bu şekilde b ir özellik g österm eleri, tan ın m aları için büyük b ir a v a n ta j o lu ştu rm a k ta d ır. B a şk a y ö relerin b ir çoğunda, sulu ta rım la susuz tarım ı, fo to ğ ra fla r üzerinde a y ırt etm iy e y a rıy a c a k böyle özellikler b ulunm a m a k ta d ır, ü rü n çeşitleri de sap ta n a m a m a k ta d ır. B u nedenle; b a şk a yörelerin b irleşik fo to ğ ra fla rı üzerinde yap ılan çalışm alar sonunda b itk i çeşitlerinin sap tanam ı- y acağ ı k a n ısın a varılm ış ve Y üksek O va dışında bu şekilde çalışm alar y ap ılm a m ıştır. Y oğunluk A nalizleri ve B ir Bandın Verdiği Görüntülerin Sınıflandırılm ası D ö rt B a n tla değişik 2 ta rih te alm an g ö rü n tü le r üzerinde çalışılm ış, yoğunluk analizleri y a p ıla ra k (T on fa rk la rı sa p ta n a ra k ) ve d u y arlı sın ıflan d ırm a tek n iğ i u y g u lan arak, b itk i çeşitlerinin sa p ta n m a sın a g a y re t edilm iştir. Bu çah şm ad a a r a ş tır m acılar, b ilg isay arla rd an y ararlan m ış, önce pikselleri sın ıfla ra ay ırm ış ve h e r p ik sel sınıfının h an g i b itk i çeşidini g österdiğini sa p tıy a ra k sonuca v arm ışlard ır. P ik sellerin sın ıfla ra ayrılm asında, to n ların d an ve sık lık ların d an y a ra rla n ılm ıştır. P ik seller televizyon e k ra n la rın a y an sıtılm ış ve sın ıflam ası o rad a yap ılm ıştır. K ontrol am acile, arazid e y ap ılm ası gerek en incelem eler, a lç a k ta n u çan u ç a k la rla çekilen fo to ğ ra fla r üzerinde yap ılm ıştır, arazid e çok az çalışılm ıştır. Ö rneğin; T o p rak K o ru m a S e rv isin in ve Z irai ila ç la m a S ervisi nin u ç a k la rın d a n y a ra rla n ılm ıştır. Bu u çak la rla çekilen fo to ğ ra fla rd a, ta rım çeşitleri k o lay lık la a y ırt edilebilm ektedir. U y g u lan an bu te k n ik y öntem a şağ ıd aki şekilde özetlenebilir :

7 16 T A H SİN TOKM A N O Ğ LU 1 B a n tla rın h erb iri tarih lerin e g'öre a y rılır ve an alizleri yapılır. B u iş, görü n tü le r televizyon e k ran ın a y an sıtıld ık tan so n ra y o ru m la n a ra k yapılır. 2 P ik sel g ru p ların ın (Sınıflarının) h an g i b itk i tü rü n ü g ö sterd iğ in i sa p ta m a k am acile.bilg isay ard an y a ra rla n ılır. B u şekilde sınıflandırm a, a ra ş tırm a y ı y apanları, b ü y ü k ç a p ta şüphelerden k u rta rm a k ta ve h e r a ra z i p arçasın ın han g i sın ıfa so k u lacağı konusunda, kesin k a ra r la r verm e olanağını sa ğ la m a k ta d ır. E k ra n d a k i piksel g ru p la rı incelenir ve sınıflandırılırken, elde a ra z iy i g ö steren b ir h a rita b u lundurulu r ve piksel g ru p ların ın y erleri h a rita y a iş a re t edilir. H e r p ik sel gru b u n u n h an g i b itk iy i g ö sterd iğ i ve ne büyüklü k te b ir a lan ı sap lad ığ ı bu şekilde sap tan ır. 3 Y apılan ilk sınıflandırm a, fa zla d u y arlı değildir, bunu d a h a d u y arlı bir hale v e tirm e k için aynı çalışm a te k ra rla n ır. G ö rü n tü ler te k r a r e k ra n a g etirilerek, ilk k a ra r la r gözden g eçirilir ve g erekli görülen d ü zeltm eler yapılır. B öylelikle d aha d u y arlı b ir sın ıflam a elde edilir. 4 Son o la ra k elde edilen sınıflar, birde çıplak gözle k o n tro l edilir, k ab a h a ta la rın bulunup bulunm adığı a ra ş tırılır. Ö rneğin; dere k e n a rla rın d a ve su lak a r a zilerdeki b itk ilerin y ü k sek yerlerdekinden ay rılıp ay rılm ad ığ ı a ra ştırılır. B itk i türlerinin çıplak gözle sa p tanm asında çok za m a n h ata lar olm aktadır. B u hataların en önem li ka yn a ğ ı, bazı b itkilerin a yn ı g ö rü n tü yü verm esidir. H er b itki fa rk lı bir g ö rü n tü verse saptanm aları ko la y ve h a ta sız olacak. K ızılötesi ışınları k a p sa y a n 7 no. lu b a n tla m ayıs ve ağ u sto s a y la rın d a çekilen fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla n ıla ra k, su k a y n a k la rın ın bulunduğu y erlerd en de fa y d alan ılarak, sulu tarım ın y apıldığı y erlerin sap tan ab ileceğ i ve a lan larm m d a bulunabileceği anlaşılm ıştır. Bu' çalışm ada da, çok b a n tlı görü n tü lerd en ve bilgi s a y a rd a n y a ra rla n m a zorunluğu vard ır. A n cak böylelikle b itk i çeşitleri ve k ap lad ığ ı a la n la r sap tan ab ilm ek ted ir. 7 ve 5 No. lu B antların Verdiği Görüntüler Arasındaki Orantıların Logaritm elerüıden Yararlanarak, D uyarlı Sınıflandırm anın Yapılm ası G ö rüntüleri birbirine o ran lam a tek n iğ in in b a sit şekli, L a n d sa t uydusunun 1978 y ılında m ay ıs ve ağ u sto s ay la rın d a çek tiğ i fo to ğ ra fla ra u y g u lan m ıştır. 7 ve 5 no. lu b a n tla rla, m ay ıs ve ağ u sto s ay ların d a a h n a n g ö rü n tü lerin, birbirine oranlanm asile, b itk i tü rle rin in d a h a d u y arlı b ir şekilde sap tan ab ileceğ i, o güne k a d a r yap ılan a ra ş tırm a la r sonunda anlaşılm ıştır. 7 ve 5 no. lu b an tlarla, m ayıs ve a ğ u sto s ay la rın d a çekilen fo to ğ ra fla rın aynı ta rla y a a it pikselleri b ilg isay arla s a p ta n m a k ta ve b irbirine o ran lan m ak tad ır. H er b itk i çeşidi için bu o ra n la r s a p ta n a ra k h isto g ra m la r (ö rn ek ler) y ap ılm ak tad ır. S apta n a n o ran ların 10 ta b a n ın a göre lo g aritm eleri (adi lo g aritm e) a lın a ra k ısk a la la r y apılm ak ta, ısk a la d a k i boşlu k lard a en terpolasyon ve eksterpolasyon yöntem lerde d o ld u ru lm ak tad ır. Y apılan ısk ala bu şekilde b ü y ü tü lerek sulu ta rım alanlarında k a p sıy a c a k hale g etirilm ek ted ir. Bu şekilde yap ılan lo g a ritm ik ısk ala ve : çeşitli g ö rü n tü le r k a rtla r a b asılara k, y a ra rla n ılm a k üzere el a ltm d a b u lu n d u ru lm ak tad ır. L o g aritm ik ısk ala y ap m a ve ek sterp o lasy o n la g enişletm e yöntem i, k o n tra st ren k lerd en biri için yap ılm ıştır. D iğer re n k için, fazla kullanışlı olm am asına r a ğ men, lin ear y öntem (d o ğ ru sal yöntem ) k u lla n ıla ra k genişletm e yap ılm ıştır. G eniş

8 SU LU T A R IM A L A N L A R IN IN S A P T A N M A SI I? letm eyle elde edilen bu ısk alalar, k ü çü k o ra n tı d eğerlerinin y o ru m u n d a çok az k u l lan ılm ak tad ır. F a rk ın çıp lak gözlede görülebildiği b ü y ü k o ran tılard a, çok başarılı şekilde k u llanılm ak tadır. Y abani otların, to p ra k la rın, k a y a la rın ve m eralarm, p ik seller y ardım ile sa p ta n m a sın d a da, bazı k o şu llar altın d a b a ş a rı o lm ak tad ır. Sonuç olarak; b itk i çeşitlerinin ve arazi tiplerinin sınırları, daha duya rlı şekilde saptanabilm ektedir. L o g aritm ik yoldan Is k a la G enişletm e Y öntem i aşağ ıd aki şekilde özetlenm ektedir. 1 L a n d sa t U ydusunun, M ayıs ve A ğ u sto s a y la rın d a çekilen fo to ğ rafları, s a y ısal yöntem le ta r a n ır ve aynı y erler için bulu n an değerler, b irb irlerin e bölünerek o ra n la r elde edilir. 2 B u lu n an o ran lar, b ir lo g aritm ik ısk ala üzerin e y erleştirilerek, b ir çok n o k ta elde edilir. İsk alarım çizgileri, n o k ta la rın a ra s ın a ve dışına a it d eğ erleri g ö sterir. O ranın b ü y ü klüğü k o n tra stm fazlalığ ın ı g ö sterir. 3 B u rada piksel sa y ıla rı b irbirine o ran lan m ak d a ve o ra n la r bölüm lere a y rılm a k ta d ır. H e r bölüm b ir b itk i tü rü n e v eya a ra z i tipine a it o lm ak tad ır. B öylelikle de d u y arlı b ir sın ıflam a yapılabilm ektedir. B ölüm lerin sın ırla rı önem k azan m ak tad ır. 4 E lde edilen L o g aritm ik ıs k a la ve üzerine b itk i tü rle rin in şu u rla rı çizilm iş olan b ir siy ah - beyaz fo to ğ ra f b asılarak, çalışm a so n u çları b ir h isto g ra m haline g e tirilm ek tedir. 5 E lde edilen siy ah - beyaz fo to ğ ra f b ü y ü tü lerek, çıplak gözle k o lay lık la incelenebilir hale g etirilm ek ted ir. H er k ato g o rid ek i p ik sel sayısı, b ir pikselin k a p sa dığı a la n la çarp ıla ra k, k ato g o rin in (b itk i tü rü n ü n ) k aplad ığ ı alan bulunur. 6 - S ulu ta rım alan ların d ak i b itk i tü rle ri çıp lak gözle s a p ta m r ve alan ları p lan im etre ile bulunur. P ik se l sayısından y a ra rla n ıla ra k b u lu n an alan lar, planim etre ile b u lu n a n la rla k a rş ıla ş tırıla ra k k o n tro l yapılır. T oprağı k u ru yonca alanlarının, çıplak gözle sa p ta n m a sı halinde % 95 oranında başarı sağlandığı, kontrollerle anlaşılm ış ve raporlara ya zılm ıştır. B ilg isay arlard an ve h is to g ra m la rd a n y a ra rla n ıla ra k y apılan sın ıflam a ve alan ölçm elerinde, yonca a la n la rı d a h a h a ta lı bulu n m u ştu r. Y onca ta rla la rı, d iğ er ta rım ü rü nlerinden çok fa rk lı b ir g ö rü n tü y e sah ip tirler, bu nedenle çıplak gözle d a h a k o lay sap tan ab ilm ek - tedirler. O to m atik sın ıflan d ırm an ın y an ı sıra, çıp lak gözle sın ıflan d ırm ad an da y a ra rla n m a k ve k o n tro ller y apm ak zorunluğu vard ır. S u lan an m ısır ta rla la rı, a ğ u sto s ay ın d a çekilen fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla m la ıa k ve b ilg isay arla o to m a tik sın ıflan d ırm a y a p ıla ra k sap tan m ış ve h atasın ın % 4 den ib a re t olduğu an laşılm ıştır. A ynı fo to ğ ra fla r üzerinde, çıp lak gözle y ap ılan a y rım ın h a ta s ı,% 6 olm uştur. İ Y eni su lan an y an i to p ra ğ ı ıslak yonca ta rla la rı, a ğ u sto s ay ın d a çekilen fotoğıa fla rd a n y a ra rla n ıla ra k ve b ilg isay arla o to m a tik sın ıflan d ırm a y a p ıla ra k saptan m ış ve h a ta sın ın % 11 olduğu nlaşılm ıştır. A ynı fo to ğ ra fla r üzerinde, çıplak gözle y a p ılan ay rım ın h a ta s ı % 13 o lm uştur. G örüldüğü ü zere; yonca tarla la rın ın, fo to ğ ra fın çekildiği a n d a ıslak v eya k u ru olm ası alan ların ın sap ta n m a sın d a etk ili olm akta d ır. B azı yonca ta r la la rı da, fo to ğ ra fla rın çekildiği günden 2-3 g ü n önce biçil

9 18 T A H S İN TOKM ANOĞBU m iştir. B u ta rla la rı fo to ğ raflard a, yonca ta rla s ı o la ra k ayırm ıya, hiç bir yöntem o lan ak v erm em ek tedir. Bu nedenlede, fo to ğ ra fla r y ardım ile bulu n an yonca ta rla la rının alan ları, g erçeğe u y m am ak tad ır. E n büyük h a ta, su lan an soya fasü ly esi alan ların ın sap tan m asın d a oluşm uştur. B ilg isay ard an y a ra rla n ıla ra k y apılan o to m a tik sın ıflam ad a bulunan, su lan an soya fasü ly esi alan ları, g erçek alan d a n % 23 o ran ın d a d ah a ek sik o lm uştur. S ulanan soya fasülyeleri, fo to ğ ra fla rd a, diğer ürünlerden, çıplak gözle k o lay lık la a y ırt edilebilm ektedir. P ik se l say m ak suretile, su lan an soya fasü ly elerin in sa p ta n m a sı iste n diğinde, çok b ü y ü k h a ta la rla k arşılaşılm ak tad ır. H a ta % 363 e k a d a r çık m ak tad ır. Çok B a n tlı G örüntülerden Y a ra rla n a ra k N o rm al ve Çok D u y arlı S ın ıflam a A ğ u sto sta alm an görü n tü lerin, n o rm al ve çok d u y arlı sınıflam ası, b ilg isay ar tek n iğ in d en y a ra rla n ıla ra k yap ılm ıştır. Y a ra rla n ıla n b a n tla r L a n d sa t uydusunun 4, 5, 6 ve 7 no. lu b a n tla rıd ır. G enel yöntem, çeşitli sp e k tra l sınıfların, is ta tis tik hesaplarile sig n ifik an tlık derecelerini sa p ta m a k ve sig n ifik an tı en y ü k sek olanından y a ra rla n a ra k, çok d u y arlı sın ıflam a tek n iğ in i u y g u la m a k tır. S ınıflam ada, benzer özellikleri bulunan p ikseller b irleştirilerek sın ıflar o lu ştu ru lu r. A ynı sın ıfa sokulacak piksellerin, ta m o la ra k b irb irlerin in ay n ı özellikte olm ası istenecek olursa, her piksel a y rı b ir sın ıf o lu ştu ru r. B u şekildeki b ir sın ıflam a y a ra rlı olm az. A na özellik leri ay n ı olan pikseller, b ir sınıfa sokulm alı ve a y rın tıla r üzerinde durulm am ak. İ s ta tis tik yöntem den y a ra rla n a ra k, çok d u y arlı sın ıflam a yapılırken, d a ta la rm bir defa d ah a sınıflan d ırılm asın ın am acı; ay n ı ü rü n e a it olan çeşitli sın ıfları b ir a ra y a g etirerek, sınıf say ısın ı a z a ltm a k tır. Ö rneğin; m ısır ta rla la rın a a it 3 ta n e sınıf o lu ştu ru lm u ş olabilir. Çok d u y arlı sın ıflam a yöntem i u y g u lanırken, b aşlan g ıçta 57 sp ek ral sınıf sa p tandı. B u sın ıfların herb irin e b ir h a rf v eya b ir n u m a ra verildi ve hepsi h a rita d a k i yerlerine yazıldı. K ullanılan h a rita k la sik yöntem le yapılm ış çizgesel h a rita idi. A razi şekillerini g ö steren h a rita n ın üzerine, to p ra ğ ı ö rten b itk i çeşitleri, sın ırlarıd a g ö sterilerek işlenm iş oldu. H an g i ta rla la rın m ısırla, h an g ilerin in soya fasu ly esi vey a yonca ile k ap lı olduğu, diğerlerinde de nelerin bulunduğu, h a ta sız b ir şekilde o r ta y a konulm uş oldu. S ın ıflar arasın d a k i fa rk la r, Sw ain ve K ing (1973) ta ra fın d a n geliştirilen, a ğ ırlığı d a k a p sıy a c a k şekilde fa rk la rı belirten, is ta tis tik y öntem lerde sa p ta n m ıştır. Bu hesap sonunda, a ra la rın d a k i fa rk ı çok k ü çük olan sın ıfla r b irleştirilm iştir. A razide yap ılan incelem eler sonunda 9 ta n e sınıfın bulunduğu sap tan m ıştır. D ah a sonra, a y rın tıla r sa p ta n a ra k, h er sınıfın analizleri yapılm ış ve herbirinin, ista tis tik b akım ından h an g i özelliklere sahip olduğu o rta y a çık arılm ıştır. S ınıflar a ra sın d a k i fa rk la r, ağ ırlık lı sap m a y öntem leri u y g u lan arak, o rta y a çık arılab ilir h a le g elm iştir., E n b ü y ü k b en zerlikten y a ra rla n a ra k sm ıflan d ırm a yöntem i, b ir k aç defa te k ra r la n a ra k uygulanm ış ve 20 sınıf sa p ta n m ıştır. A razid ek i çalışm alarla sap ta n a n 7 sııııf, g ö rü n tü le r üzerinde y apılan çalışm alarla 20 e çıkm ıştır. H er piksel g ö rü n tü de a y rı b ir d eğ er a lm ak tad ır. Bu d eğ erlerin h e r biri de a y rı b ir re n k te g ö rü lm ek tedir. Önce n e g a tif ren k lerle b ir h a rita h azırlanm ış, d ah a so n rad a pozitif renklere

10 SU LU T A R IM A L A N L A R IN IN SA PTA N M A S I 19 d ö n ü ştü rü lm ü ştü r. Son h a rita üzerinde hem b itk i tü rle ri görülebilm iş hem de a la n la rı ölçülebilm iştir. H e r sınıfın k aç tan e pikselle g ö sterild iğ in i b elirten b ir histog ra m d a yap ılm ıştır. P ik se l sayısından yararlanılarak, alanlarda bulunabilm ektedir. P ik sel değerlerinden y a ra rla n ıla ra k y ap ılan sınıflam a, d ah a so n ra b ir b ilg isay a rd a n y a ra rla n ıla ra k şu şekilde d ü zeltilm iştir: P ikseller, 3 ta n e si en, 3 tan esi boy olm ak üzere 9 ta n e lik g ru p la ra ayrılm ış ve o rta d a k i pikselin g ru b u n tem silcisi olduğu k ab u l edilm iştir. B öyle yap ılm ak la sın ıf say ısı aza ltılm ıştır. Bu şekilde d ü zeltilm iş d eğerlerden y a ra rla n ıla ra k, önce n e g a tif ren k lerd en oluşan b ir h a rita y a pılm ış d ah a so n ra da, bu re n k le r pozitife d ö n ü ştü rü lm ü ştü r. Son h a rita üzerinde hem b itk i tü rle ri görülebilm iş hem de, a la n la rı ölçülebilm iştir. A la n la r p lan im etre ile ölçülm üştür. H er sınıfın k a ç piksel g ru b u ile g österildiğin i b elirten b ir h istog ram d a y ap ılm ıştır. G rup say ısın d an y a ra rla n ıla ra k da a la n la r bulunabilm ektedir. N o rm al ve çok d u y arlı sınıflam a tek n ik leri a şa ğ ıd a açık lan d ığ ı şekilde özetlenm ektedir. 1 N o rm al sınıflam a, L a n d sa t uydusunun m ay ıs ve a ğ u sto s ay ların d a s a p ta dığı g ö rü n tü lerd e n y a ra rla n ıla ra k u y g u lanm aktad ır. B u tekniğ i u y g u lıy an lar, bilgisa y a rla rd a n ve is ta tis tik yöntem lerinden fa y d a la n m a k ta d ırla r. 2 A ğ ırlık lı sa p m a yöntem i, sp e k tra l sın ıflam an ın hepsinde k u llan ılm ak tad ır. S p e k tra l sın ıflam ad a sa p m a la r çok k ü çü k o lm ak ta a y n ı. g ö rü n tü y e sahip o lanlar birleştirilm ek te. 3 B ilg isay ard an y a ra rla n a ra k, h e r sın ıfa g iren b itk ilerin bulunduğu y erleri s a p ta m a k ve arazid e k o n tro ller yapm ak. S p e k tra l sınıflam ada, ay n ı am aç la k u lla nılabilm ektedir, bu da ikinci b ir yöntem o lm ak tad ır. 4 E n fa z la ben zerlik ten y a ra rla n a ra k sın ıflam a S p e k tra l g ö rü n tü lerin is ta tis tik analizlerinde u y g u lanm aktad ır. Bu d a ü çüncü b ir yöntem o lm ak tad ır. 5 E ğ e r bazı b itk ilerin diğerlerinden ay ırted ilm esi zo r olursa, örneğin soya fasulyesinde d u ru m böyledir. B u b itk ileri s a p ta m a k için, yeniden küm eler y ap m ak ve n o rm al sın ıflam a yöntem ini b u n lara göre u y g u lam ak g erek ir. Y eni o lu ştu ru lan sınıflar, a ra z i çalışm alarile k o n tro l edilmeli. 6 B eşinci bölüm de açık lanan işlem ler g erek li ise, dördüncü bölüm de açıklan a n la rı te k ra rla m a k gerekir. 7 D üzeltm e işlem i u y g u lan arak, sınıf say ısı azaltılır, özellikle k a rışık sın ıfla r kald ırılır. D üzeltilm iş sın ıfların h e r b iri a y rı b ir re n k ile g ö sterilir. 8 G ö rü n tü ler b ir n e g a tif fo to ğ ra f gibi tabedilir. 9 D ah a so n ra b ü y ü tü lerek pozitif fo to ğ ra fa d ö n ü ştü rü lü r ve üzerinde gerekli incelem eler yapılır. Bu fo to ğ ra f özelliğindeki h a rita üzerinde su lan an b itk ilerin tü r leri sap tan d ığ ı gibi, k ap lad ık ları a la n la rd a p lan im etre ile ölçülebilir. Bu fo to ğ ra f tan, su lanan a la n la rın n o rm al vejetasyon h a rita la rı d a yapılabilir. 10 H er b itk i tü rü n e (sınıfına) g iren piksel say ısı s a p ta n ır ve y a z ıla ra k çizelge şeklinde b ir h isto g ram olu ştu ru lu r. B ir pikselin arazid ek i k a rş ıtı olan alan b u lu n u r ve sın ıfların piksel adedile çarp ılarak, h e r sınıfın arazid eki b ü y ü k lüğü elde edilir. B u şekilde bulunan sın ıf alanları, p lanim etre ile b u lu n an larla k a rş ıla ş tırıla ra k k o n tro l yapılır. B u ra y a k a d a r açık lan an yöntem lerle, su lanan m ısır ta r la la rı çok d u y arlı bir şekilde sap tan ab ilm ek te, bunu da yonca ve so y a fasü ly esi ta r la la rı izlem ektedir.

11 2 0 T A H S ÎN TO K M A NOĞLU Sonuç Y u k a rd a açıklanan, uydu yardım ile aulu ta rım a lan larım sa p ta m a yöntem leri 3 g ru b a ay rılm a k ta d ır. B u n lar; n o rm al sın ıflan d ırm a, çok d u y arlı sın ıflan d ırm a ve lo g a ritm ik ısk a la yöntem leridir. Bu y ö n tem ler birb irlerile şu şekilde k ıy aslan m ıştır : 1 S iyah - B eyaz ve ren k li fo to ğ ra fla rm çıp lak gözle incelenm esi sonunda elde edilen bulguların, g erçeğe u y g unluk dereceleri ve a ra la rm d a k i fa rk la r 2 P ik sel sa y ıla ra k bulunan a la n la r ile p lan im etre ile bulu n an ala n la r a ra sın d ak i fa r k la r ve b u n larm gerçeğe y ak ın lık dereceleri 3 Ç ıplak gözle y ap ılan incelem e sonunda elde edilen bulguların, h isto g ram sonuçlarile kıy aslan m ası G enel olarak; k a rm a şık yöntem lerle elde edilen sonuçlar, diğerlerinden daha duya rlı olm a ktadır. K a rm a şık yöntem ler, bilgisayar yardım ile, kısa zam anda u y g u lanabilm esine rağm en, pahalıya m al olm aktadırlar. S u lanan m ısır ve yonca ta rla la rın ın s a p ta n m a la rı ve a la n la rın ın b u lu n a ra k h a rita la rın ın yapılm ası, h an g i y öntem u y g u lan ırsa uygulan sın y eterli d u y a rlık ta y a p ı labilm ektedir. Soya fasü ly elerin in sap tan m asın d a, L o g aritm ik ısk a la yöntem i u y g u landığı ta k tird e, d u y arlılık a z a lm a k ta ve h a ta büyüm ektedir. K a rta basılm ış fo to ğ r a f la r çıp lak gözle incelendiği, ve d uyarlı y ö n tem ler uygulan d ığ ı ta k tird e sulanan m ısır ta r la la rı % 2 yonca ta rla la rıd a % 13 h a ta ile saptan abilm ekted irler. D üzeltm e yöntem i, d u y arlılığın artm a sın a, dolayısile h a ta n ın küçülm esine sebep o lm ak tad ır. D üzeltm e yöntem i, d u y a rh yöntem lerle kom bine edildiği ta k tird e b ilg isay ard an d a y a ra rla n ılsa dahi p a h a h b ir çah şm a olm ak tad ır. S u lan an m ısır ve yonca ta rla la rın ın alan ları, piksel sa y ıla ra k sa p ta n a c a k o lu r sa, lo g a ritm ik ısk ala yöntem i ile b u lunandan d ah a d u y a rh sonuçlar elde edilm ektedir. S u lan an soya fasu ly esi ta rla la rın ın alan ları, piksel sa y ıla ra k sa p ta n a c a k o lursa b u lu n acak h a ta d u y arlı sın ıflam a yöntem inin h a ta sın d a n d ah a k ü ç ü k olm ak tad ır. F a k a t; soya fasu ly esi alan ların ın piksel sa y ıla ra k bulunm ası yöntem ine a it h atan ın bazı şüpheli yönleri b u lu n m ak tad ır, b u n ların a ra ş tırılm a sı gereklidir. P ik se l sa y a ra k a la n bulm a yöntem inin bazı so ru n ları ve etk en leri b u lu n m a k ta dır. F a k a t bu so ru n lar ve etkenler, d u y arlılığ ı fazla küçü ltm em ek te, elde edilen sonucun h atası, çıplak gözle yap ılan sın ıflam an ın h a ta sın d a n d a h a k ü çük o lm ak tadır. S u lanan alanların sın ıfla m a sın ı en iy i şekilde ya p a b ilm ek için, b ütün sın ıfla n d ırm a yö n tem lerin i ko m b in e e tm e k ve ayrıca da, çıplak gözle sın ıfla m a yö n tem in den ya ra rla n m a k gereklidir.