CENGİZ AYTMATOV UN KASSANDRA DAMGASI ROMANI VE MİTİK EVRENİ 1

Transkript

1 CENGİZ AYTMATOV UN KASSANDRA DAMGASI ROMANI VE MİTİK EVRENİ 1 Cafer GARİPER * Yasemin KÜÇÜKCOŞKUN ** 1. Giriş Cassirer in ifade ettiği üzere [d]ilde, dinde, sanatta, bilimde insan kendi dünyasını kurmaktan başka bir şey yapmaz. Bu dünya, onun kendine özgü yaşantılarını anlamasını ve yorumlamasını, eklemleyip düzenlemesini, birleştirip evrenselleştirmesini sağlayan simgesel bir dünyadır. 2 Modern dönem sanatkârı, kimi zaman ilk dönem ya da başka bir söyleyişle erken dönem insanlarının mitte kurduğu ifade dünyasını, mitlerin evrensel anlamını ve mesajını dönüştürerek yeniden biçimlendirir, yeni bir simgesel dünya yaratarak, Cassirer in de işaret ettiği gibi, kendi dünyasını kurar. Bu yazıda Cengiz Aytmatov un mitopoetik bir anlatı olma özelliği taşıyan Kassandra Damgası romanına mitroman ilişkisi çerçevesinde yaklaşılacak, mitlerin modern sanat eserine biçim ve içerik bakımından ne gibi katkılarda bulunduğu, mitin romanda hangi bağlamlarda kullanıldığı problemleri üzerinde durulacaktır. Yazarın söz konusu romanda Kassandra mitini yenidenyazma yoluyla modern döneme taşıyıp dönüştürmesi, metinlerarasılık düzleminde geliştirdiği teknik ve yöntemler, metnin taşıdığı mesaj, insanlığın ortak bilinci anlamına gelen mitin romanın kurmaca dünyasındaki işlevi araştırma ve inceleme konusu yapılmaya çalışılacaktır. Yerellikten millîliğe, millîlikten evrenselliğe yükselen bir sanat ve düşünce adamı olarak Cengiz Aytmatov, 20. yüzyıldan 21. yüzyıla evrilen çağdaş dünyanın problem alanlarını iyi görmüş, insanın özünü kavrama uğraşında olmuş, geçmişle gelecek arasında köprü kurmasını bilmiş bir hikâye ve roman yazarı kimliğiyle varlık kazanır. İnsanın özünden kopuşunu/koparılışını, kendisine ve evrene yabancılaşmasını/yabancılaştırılmasını göstermesi; ideal yahut mutlu bir yaşama alanının insanın bozulmamış özüne dönmesiyle mümkün olacağı mesajını vermesi bakımından onun kalem ürünleri insanlık için anlam taşır. Aytmatov, yerel konuları evrensel düzeye çıkarma başarısına sahip bir yazardır. Bu sebeple onun roman ve hikâyelerinde ele aldığı konular, bütün insanlığı ilgilendiren, insanî duyuş ve duyarlılığa seslenen problemler üzerine kurulur. Aytmatov anlatıları, mitik dünyası, ritüelleri, basit kurgusuyla geniş okuyucu kitlesine seslenme özelliğine sahip olduğu gibi; insanlığın ortak yazgısını, güç ve iktidar savaşını, insanın özünden kopuşunu ve yabancılaşmasını psikanalizin verileriyle çözümlemeyi gerektirecek kadar derinlikli ele alması, kurgu ustalığı, metinlerarası ilişkiler ağı ve estetik katmanıyla da seçkin okuyucuya seslenme gücüne sahiptir. Bütün bunlar onu, çağımızın dikkate değer bir yazarı yapar. Cengiz Aytmatov un 1995 te yayımlanan Kassandra Damgası adlı romanı, kötülük problemini ele alan mitopoetik bir görünüm sergiler. Yazar, mitik imgelerden yararlanarak romanda bir bütünlük kurma, çağdaş dünyanın karmaşası içinden bir düzen oluşturma düşüncesi taşır. Ulysses, Düzen ve Mit başlıklı yazısında mitopoetik kavramına açıklık getiren Eliot, "[e]serinde mit kullanmakla, insanın çağdaş tecrübesiyle geçmişteki tecrübesi arasındaki fark ve benzerlikleri ele alan Mr. Joyce, kendisinden sonrakilerin de kullanması gereken bir metot kullanmıştır. 3 tespitinde bulunur. Buna göre mitopoetik, "çağımızın sahip olduğu muazzam anarşi ve ümitsizlik içindeki manzarasına bir şekil ve anlam verme, onun arz ettiği kargaşaya bir düzen verme metodudur. Bu, ilk defa Mr. Yeats'in ortaya attığı bir metottur. Yeats, mito-poetik metodun gerekli olduğunu ilk defa anlayan çağdaş şâirdir." 4 Eliot, çağdaş dünyanın kargaşalarına sanat dünyasında bu yöntemle düzen verilebileceği inancını taşır: "Hikâye etme yerine, bugün mit metodunu kullanabiliriz. Çok ciddi bir şekilde inanıyorum ki, bu metot, çağımızın kargaşasına sanat ortamında bir düzen içinde bir ifâde 1 Bu makale, Aralık 2013 tarihinde Eskişehir de düzenlenen Doğumunun 85. Yılında Uluslar Arası Cengiz Aytmatov Bilgi Şöleni nde bildiri olarak sunulmuştur. * Yrd. Doç. Dr., SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: cafergariper@sdu.edu.tr ** Arş. Gör., SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 2 Ernst Cassirer, İnsan Üstüne Bir Deneme -Devlet Efsanesi, (Çev. Necla Arat), Say Yayınları, İstanbul 2005, s T. S. Eliot, Edebiyat Üzerine Düşünceler, (Çev. Sevim Kantarcıoğlu), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s Age, s. 68.

2 kazandıracaktır." 5 Kassandra Damgası, mitik bir öykü üzerine kurulması yanında çağdaş dünyanın problemlerine ve karmaşasına, Eliot un belirttiği gibi, bir düzen verme yahut çözüm teklif etmesiyle mitopoetik roman kimliği kazanır. Romanın başında Yunan mitolojisinden aktarılan Kassandra, Apollon un aşkını reddedince onun tarafından cezalandırıldı. Bundan sonra hiç kimse onun kehanetlerine inanmayacaktı ile Eklesiast tan aktarılan [h]âlâ yaşamayan, bu güneş altında yapılan kötülükleri görmeyen kişi, onların her ikisinden daha da bahtiyardı epigrafı, olay örgüsünün ikili yapı (mitik yapı ve kötülük olgusu) üzerine kurulacağının ön bilgisini verir. Yanmetinsellik 6 özelliği taşıyan bu iki epigrafa uygun şekilde, olay örgüsünün akışı içerisinde, mitik yapı ile kötülük ögesi birbirini tamamlayan bütünlükte gelişir. Kassandra Damgası romanı, insanın yeryüzündeki varlığını, sürdürdüğü hayatı ve yazgısını, kötülük problemi, gelecek korkusu ve kurgusu çerçevesinde sorgulayan bir romandır. Gelişmiş ülkelerin teknoloji yarışı başta olmak üzere, çeşitli etkenlere bağlı olarak yeryüzünün kaynakları tüketilmekte, ABD de politik çıkarlar uğruna kapitalist sistemin içinde dünyanın geleceği risk altına atılırken SSCB de ideolojik anlayışa bağlı, sistemin koruyucusu olması istenen ailesiz, köklerinden koparılmış X Fert ler yetiştirilmekte, işlerini kaybetmemek için gösteri yapan işçilere şiddet ve baskı uygulanmakta, okyanus sahilinde balinalar toplu hâlde karaya vurarak intihar etmekte, Sicilya da mafya yargıca suikast düzenlemekte, Kremlin Sarayı nın bahçesinde gece uçuşuna çıkan baykuşun ölüsü çatıya atılmakta, kısacası insanlık ve yeryüzü hayatı olumsuz bir geleceğe doğru sürüklenmektedir. İnsanlığın felâkete doğru yol almakta olduğunu uzayda kurulan laboratuardaki çalışmaları sırasında gözlemleme fırsatı yakalayan bilim adamı Filofey, kaynağını Yunan mitolojisinde bulan bir yaklaşımla, Kassandra embriyosu adını verdiği buluşundan yola çıkarak insanlığın ve yeryüzünün içine sürüklendiği olumsuz gidişi anlamlandırmaya, tehlikeyi göstermeye çalışır. Yazdığı mektupla ve arkasından canlı yayınlanan televizyon programıyla insanları uyarma, içine sürüklendikleri olumsuzlukları gösterme çabasına girişir. Fakat çıkarları peşinde koşan politikacılar ve umursamaz kalabalıklar, içine sürüklendiği açmazı görmekten, uyarıları anlamaktan uzaktır. 2. Kassandra Damgası nın mitik evreni 2.1. Mit ve roman Mitler, bilimsel bilgiye geçmeden önceki erken dönemde insanın kendisini, varlığı ve evreni anlamlandırma çabasının ürünüdür. Olayları, olguları, nesneleri ve insanları yorumlayan ve anlamlandıran, bunlarla ilgili öyküler aktaran anlatı birimleridir. İnsanlığın yeryüzündeki serüveninden, tecrübesinden ortaya çıkan mitlerde insan soyunun ortak yazgısı ve ortak öyküsü dilin evrenine taşınır. Çünkü mitler, insanoğlunun yazgısını öyküleştiren temel metinlerdir. Northrop Frye, miti, [b]unlar sadece hikâyelerde olur dedirten, bazı karakterlerinin insanüstü yaratıklar olduğu, bunun sonucu olarak gelenekselleştirilmiş veya üslup kazandırılmış, makul olana veya gerçekliğe tamamen uyarlanmamış bir anlatı. 7 şeklinde tanımlar. İnsanlığın zaman içerisinde soyutlamalarla ve eğretilemelerle dolu düşünceden daha açık ve bilimsel düşünceye yöneldiği gözlemlenir. Mitik imgelemi ve buna bağlı olarak mitosları yaratan insan zihni, daha çok bilinçaltıyla ve duygusal zihinle faaliyet gösteren bir yapıya sahiptir. Evrenin anlamına yönelik felsefî açılımların özü, bilimin özü, sanatın özü gibi ögeler mitlerde saklıdır. Çünkü mitler, insanoğlunun tecrübesini simgesel düzlemde ve evrensel açılımlarla yansıtma gücüne sahiptir. Konuya bu açıdan yaklaşıldığında mitlerin genelde edebiyatla, özelde romanla ilişkili olduğu söylenebilir. Nitekim Mircea Eliade de mit, destan ve masalla modern edebiyat arasında bağ kurar. Ona göre modern dünyada roman, mitin ve masalın yerini almıştır. Bu konuda o, şunları söyler: Destan anlatısının ve romanın, bütün öbür yazınsal türler gibi, başka bir düzlemde ve başka amaçlarla mitolojiyle ilgili öykülemeyi sürdürdüğü bilinir. Her iki durumda da anlamlı bir öykünün anlatılması, az çok masalsı bir geçmişte olup bitmiş bir dizi dramatik olayın anlatılması söz konusudur. Burada, bir mitoloji gereci nin, bir destan anlatısının konusu içinde dönüşümünü sağlayan uzun ve karmaşık süreci anımsatmanın bir yararı yok. İyice vurgulanması gereken nokta, anlatısal düzyazının, özellikle de romanın, modern toplumlarda, 5 Age, a. y. 6 Yan-metinsellikte okur ve metin arasındaki ilişkilerin kurulmasına katkıda bulunan, asıl metne göre ikinci planda kalan, fakat asıl metni derin yapıda anlamca destekleyen metinsel unsurlar mevcuttur (Bkz. Kubilay Aktulum, Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınevi, Ankara 1999, s. 85 ). 7 Frye Northrop, Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton 1971, s. 366.

3 geleneksel popüler romandaki mitler ve masalların ezberden okunmasının yerini almış olmasıdır. Dahası bazı modern romanların mitsel yapısı ortaya çıkartılabilir, mitolojiyle ilgili büyük temaların ve kahramanların, yazın anlamında varlıklarını sürdürdükleri kanıtlanabilir. ( ) romanlara gösterilen modern anlamdaki aşırı ilgi, kutsallığı kalmamış ya da yalnızca dindışı biçimler altına gizlenmiş, olabildiğince çok sayıda mitoloji öyküsü dinleme isteğini ortaya koyar. 8 Eliade nin de ifade ettiği üzere, mitin diğer edebî türlerde olduğu gibi romanda da değişerek ve dönüşerek sürdüğünü söylemek mümkündür. Bunda insanın temel yönelişleri, arketipleri, bilinçdışı korkuları, arzu ve istekleri rol oynar. Çünkü erken dönem insanıyla modern dönem insanı arasında temel özellikler bakımından fazla fark yoktur. İnsanın temel özelliklerinin mahiyeti aynı kalırken zamanla görünüş şekillerinde değişim gerçekleşir. Bu noktada mit de roman da insandaki değişmezin öyküsünü dile getirir. İnsandaki değişmez olan, yaşama mücadelesine yön verdiği gibi sanata da kaynaklık eder. Bu noktada mit, modern sanat için bitmez tükenmez zengin bir kaynak olma özelliğine sahiptir. 9 Bir başka söyleyişle, mitler ve onun bilimi mitoloji her başı sıkıştığında, insanın, yazar, sanatçı ve düşünürlerin başvurduğu vazgeçilmez bir kaynaktır. Orada, göz ardı edilmiş, hak ettiği değer verilmemiş olan insan ruhunun derinliklerini, iç gerçekliğini, özünü ve içtenliğini keşfederler, insanı bulurlar. 10 Bu zenginlik içerisinde mitoslar, ona yaklaşmasını bilenler için, insan hayatının çeşitli görünümlerini anlamlandırmada anahtar işlevi görürler. İnsan, mit üreten bir varlıktır. O, kendini, hayatı, evreni, olayları ve olguları anlamlandırmak için mit üretme ihtiyacı duyar. Çünkü insan karşılaştığı nesne, olay ve olguları anlamlandırma arzusuyla hareket eder. Böyle olunca da felsefeden ve bilimsel bilgiden önceki bir aşamanın ifadesi olarak mit üretme ihtiyacı duyar. Edebi yönden ele alındığında mit üretimi hem zihinsel hem de ruhsal bir süreçtir. İnanç katmanıyla birlikte olgunlaşan mit üretme sürecinde insan, yaratıcı faaliyetin içerisinden sembolik dile, alegorik ve metaforik sistemlere ve onların imkânlarına ulaşmış olur. Sembolik dilin sınırlarını yoklayarak kendisini, evreni, içinde yaşadığı dünyayı anlamlandırmaya çalışan insan, muhayyilesini işin içine katarak aslında bir sanat eseri üretir. Kendisinden güçlü, üst varlıklar üreterek fantastiğin de alanına geçerek yarattığı mitolojik kahramanlarla kendisini özdeşleştirir. Modern dünyanın romancısının yaptığı da bundan farklı değildir. O, gerçekte var olmayan fakat gerçekten beslenen yeni ve hayali bir dünyayı dilin imkânlarıyla yaratır. Mitolojinin tanrıları, kahramanları, olağanüstü varlıkları insanın yeryüzündeki yazgısını sembolik düzlemde yaşarlar. Mitlerde insanın ruhundan (psychesinden) bedenine ve tüm yönleriyle yaşantısına kadar her şey mevcuttur. Evrenin ve insanın yaratılış öyküsünde, mitolojik kahramanların maceralarında bu sebeple bireysel gelişim öyküleri dile getirilir. 11 Mitler, modern edebiyatın dünyasında bazen yapı ögesi, metnin kurgu ögesi olarak kullanılabilirler. Kimi kez motifler, semboller, imgeler, estetik öge düzleminde, kısacası metinlerarasılık çerçevesinde yer alıp ona güç katarlar. Modern edebiyat metnini anlamca destekler ve derinleştirirler. Böylece modern döneme ait metnin daha derin mesaj ve anlam yüklenmesini sağlarlar. Bu sebepten dolayı modern dönemin kimi sanatkârları, mitin gücünden yararlanmak isterler Romanın kurmaca dünyası Cengiz Aytmatov un Kassandra Damgası adlı romanı, insanlığı bekleyen ortak tehlikeyi göstermesi, bunu yaparken mitik birikimden yararlanması, kolektif bilince göndermede bulunması, geçmişle gelecek arasında köprü kurması, mitopoetik düzlemde çağdaş bir metin olması gibi birçok özelliğiyle dikkat çeker. Yazar, Gün Olur Asra Bedel romanı ile başlayan ve Dişi Kurdun Rüyaları ile devam eden gelecek endişesini 12 Kassandra Damgası ile zirveye taşır. Cengiz Aytmatov un Kassandra Damgası romanı, yenidenyazma yöntemiyle kurgulanan bir metindir. Yenidenyazma, bir yazarın başka bir yazara ait bir metni, bir gönderge metnini, bir alt metni (hypotexte) yenidenyazması, onu yeni bir durumda, yeni bir bağlamda, yeni bir okur kitlesi için, 8 Mircea Eliade, Mitlerin Özellikleri, (Çev. Sema Rifat), 2. baskı, Om Yayınevi, İstanbul 2001, s Cafer Gariper Yasemin Küçükcoşkun, Mit ve Roman Üzerine Kısa Bir Bakış, Bizim Külliye, S. 51, 2012, s Ertuğrul İşler, Andre Gide i Mitlerle Okumak, Anı Yayıncılık, Ankara 1994, s Cafer Gariper Yasemin Küçükcoşkun, Mit ve Roman Üzerine Kısa Bir Bakış, Bizim Külliye, S. 51, 2012, s Orhan Söylemez, Cengiz Aytmatov un Kassandra Damgası'nın Düşündürdükleri, Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler, Karam Yayınları, Ankara 2002, s. 29.

4 yeni işlevlerle, yeni erklerle dönüştürmesi işlemidir. Yenidenyazma genel olarak, hangi türden olursa olsun, önceki bir metnin, onu taklit eden, dönüştüren, açık ya da kapalı bir biçimde ona gönderen bir başka metinde yinelenmesi olarak tanımlanır. 13 Tanımlamaya uygun şekilde Aytmatov, Yunan mitolojisinde yer alan küçük bir anlatıdan, çekirdek öyküden yola çıkarak roman hacminde yeni bir metin kurgular. Bunu yaparken de genişletme yöntemine başvurur. Genişletme, küçük bir metin biriminin daha büyük bir metne dönüştürülmesi anlamına gelir. Yazarın ilgi alanına giren, model metinde kısaca ifade edilmiş bir olay, olgu, yaşanmışlık, düşünce veya durum ona görünürlük kazandırmak için genişletilir, estetik bir boyut kazandırılır. Böylelikle üslupta ve dilde yeni ifade imkânları aranır. Yazarın model metin üzerinden değişik kurgular araması, kurmak istediği metinle ilgili bir sorgulama nesnesi durumuna gelir. 14 Genişletme kavramının yanında Gerard Genette, genleştirmeyi de kullanır. 15 Bir genişletme türü olan expansion (yayma) da biçimsel bir artırım, bir başka deyişle alt-metnin her tümcesinin uzunluğunu iki üç katına çıkarmak söz konusudur. İzleksel genişleme ve biçemsel yayılım tek başlarına, arı değil de daha çok her ikisi birlikte bulunduklarından Genette bu tür genişletmeyi amplification olarak adlandırır. 16 Kassandra Damgası romanı, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, çekirdek öykü diyebileceğimiz bir mit üzerine kurulur. Yazar, farklı kaynaklar ve varyantlardan derlenerek birkaç sayfada bütünlenen bir mitten hareketle iki yüz kırk sayfayı bulan roman kurgusuna ulaşır. Böyle bir metne ulaşmada genişletme, Genette in ifadesiyle genleştirme, yayma yöntemine başvurması rol oynar. Bu romanıyla Aytmatov, insanlığın erken bilinç dışını yeniden üretir. Bunu yaparken model metin durumundaki mitin zaman ve mekân üstülüğünü, kişilerini, olay örgüsünü yeniden üretme/yenidenyazma yoluna gitmez. Mitte yer alan geleceği bilme gücüne sahip Kassandra nın sözüne inanılmaması motifinden hareketle çağdaş dünyanın yaşama biçimi içerisinde konuyu izlek düzleminde genişletmeye/yaymaya başvurarak yeni bir metin üretir. Bu da mitik imgeleme ve anlama dayanan çağdaş bir mitopoetik metin kurma manasına gelir. Böylece yazar, Kassandra mitosunun izleğini, anlam dünyasını, mesaj değerini çağdaş dünya algısı ve yaşama biçimi içerisine yayarak yeni bir metin ortaya koyar. Yenidenyazma yöntemiyle ortaya konan bu metin, insanlığın erken dönemine ait mitin, modern dünya algısını ve yaşama şartlarını ifade edecek biçimde yayılması ve dönüştürülmesi anlamını taşır. Mitosun modern hayata uyarlanmış anlamı, çağdaş metnin ifadeye yöneldiği kurmaca dünyanın dönüştürülmüş anlamı olur. Romanın olay örgüsü basit bir yapı üzerine kurulur: Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra dünyaya dönmeyerek uzay üssündeki araştırmalarını sürdüren bir genetik bilimci, Papa ya ve Tribün gazetesine gönderdiği mektupla yaptığı genetik çalışmalarının sonucunda ulaştığı keşfini açıklar. Bu keşfe göre hamileliğin ilk günlerinde dış dünyayı ve yaşayacakları hayatı algılayan embriyolar, kendilerini bekleyen hayatın/yazgının olumsuz olması durumunda anne rahminden sinyaller göndererek dünyaya gelmek istemediklerini ifade etmeye çalışırlar. Embriyoların sinyalleri anne adayının alnında, yüzünde benekler ve sivilceler olarak belirir. Kendine Uzay Rahibi Filofey adını veren genetik bilimci, uzay istasyonundan dünyaya gönderdiği sinyallerle doğmak istemeyen embriyolardan aldığı sinyallerle böyle bir sonuca ulaşır. Embriyoların yeryüzüne gelmek istememelerinin sebebini insanların tabiatı tahrip etmelerinde, yeryüzünü yaşanamayacak hâle getirmiş olmalarında, kendisini ve yakınlarını bekleyen felâketlerden haberli bulunmalarında, buna bağlı olarak kötü bir yazgıyı yaşamak istememelerinde görür. Uzay Rahibi Filofey, uzay istasyonundan Papa ya ve Tribün gazetesine gönderdiği mektupla hem buluşunu haber verir hem de bu duruma çözüm üretilmesini ister. Onun varlığından ve çalışmalarından habersiz kimi araştırmalar ve analizler yapan, dünyada sürdürülen hayatın olumsuzluğa doğru sürüklendiğini gözlemleyen fütürolog (gelecek bilimci) Robert Bork da Filofey in görüşlerine katılır. Uzay Rahibi Filofey, Kassandra embriyolarının mesajını mektubunda şöyle anlamlandırır: Karar verme şansım olsaydı, hiç doğmamayı tercih ederdim. Sorgunuza cevap olarak gönderdiğim sinyali, beni, dolayısıyla da yakınlarımı, gelecekte bekleyen felâketlerin, acıların işareti olarak kabul edebilirsiniz. Bu sinyali çözebildiğiniz taktirde şunları bilmenizi isterim: Ben Kassandra embriyonu, hiç doğmadan, hiç kimseye fazla acı vermeden yok olmak istiyorum. Siz 13 Kubilay Aktulum, Yenidenyazmak, Frankofoni, Ortak Kitap no: 18, Ankara 2006, s Cafer Gariper, Ferit Edgü nün Nijinski Öyküleri nin Metinsel Özellikleri, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, S. 65, Ankara 2012, s Kubilay Aktulum, Metinlerarasılık/Göstergelerarasılık, Kanguru Yayınları, Ankara 2011, s Kubilay Aktulum, Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınevi, Ankara 1999, s. 146.

5 soruyorsunuz, ben cevaplıyorum: Ben yaşamak istemiyorum. Fakat eğer irademin dışında beni doğmaya zorlarsanız, tüm zamanlarda, tüm insanların yaptığı gibi, kaderimi olduğu gibi kabul edeceğim. Nasıl olacağına siz, ilk önce beni doğuracak kadın, karar verin. Ama önce beni dinleyin ve anlamaya çalışın. Ben Kassandra embriyonuyum! Şimdilik benimle vedalaşmak için geç değil ve ben de buna hazırım. Ben, Kassandra embriyonu, birkaç gün kendimi hatırlatacağım, size sinyaller göndereceğim. Ben, Kassandra embriyonu, doğmak istemiyorum, istemiyorum, istemiyorum Ben, Kassandra embriyonu! (s. 21). Papa üzerinde herhangi bir etki yaratmayan mektubun basında yer alması, toplum üzerinde olumsuz anlamda yankısını gösterir. Onun buluşu İsrail de, Yahudilerin genetik formunu yok etme girişimi, Rusya da yeni bir Prestroyka hareketi, Çin de ise demografik üstünlüklerini yok etme yöntemi olarak değerlendirilip, fahişelerden mafya mensuplarına, uyuşturucu tacirlerinden terörist örgütlere kadar kadar her grup insan tarafından protesto edilir. 17 Amerika Birleşik Devletleri nde başkanlık seçimlerinin yapıldığı bir sırada gündeme gelen mektup, başkan adayı Oliver Ordok u da ilgilendirir. Seçmenlerinin konuyla ilgili sorular sorma ihtimaline karşı hazırlıklı olmak isteyen Ordok, bir süre sonra Uzay Rahibi Filofey le beraber hareket edecek olan arkadaşı gelecek bilimci Robert Bork ile iletişim kurar. Fakat başkan adayı Oliver Ordok, pragmatik zihniyetle televizyonun canlı yayında bulunduğu bir kapalı salon toplantısında seçmenlerinden gelen tepkiye karşı koyabilmek için Filofey i ve Bork u suçlayan açıklamalar yapar. Filofey le onun yandaşı olarak hedef gösterilen Robert Bork, bir anda öfkeli kalabalıkların hedefi hâline gelir. Gelişmeleri televizyondan takip eden Robert Bork, evine kapanmaktan, telefonunun fişini çekerek dış dünyayla iletişimini kesmekten başka çözüm yolu bulamaz. Fakat bu da yetmez. Kalabalıklar arasında yükselen tepkiler üzerine Uzay Rahibi Filofey ile canlı yayına çıkma hazırlığı yapan, onun yeryüzündeki temsilcisi gözüyle bakılan Bork, galeyana gelen halk tarafından evinin önünde linç edilerek öldürülür. İnsandaki yıkıcılık, yanıltıcı bir iktidardan pay alma uğruna kendi kendisine ihanet etmesinden kaynaklan ır. 18 Nitekim Bork da alışmışlığını ve konforunu sürdürmek isteyen, kendi gerçekliğini kavramaktan ve kabul etmekten uzak, içinde hınç ve öfke taşıyan yıkıcı kalabalıklar tarafından linç edilir. Onun öfke ve hınç dolu kalabalığa aldırmaksızın evinin bahçesine çıkması, içgüdüleriyle karaya vurarak intihar eden balinaların davranışıyla benzerlik gösterir. Kalabalığın öfkesi, uzay provakatörü olarak nitelendirdikleri Filovey in roketle düşürülmesini istemelerine kadar gider (s. 173). Bork un ölümü üzerine onun yerine Filofey in fikirlerine saygı duyan ve onu destekleyen, sağduyu sahibi Entoni Yunger, Uzay Rahibi Filofey le canlı yayında konuşur. Filofey, bir bilim adamı olarak dünyayı bekleyen tehlikeleri, kendisinin Sovyet döneminde yaptığı zararlı çalışmaları, silahlanmayı, çevre kirliliğini, tabiatın tahribatını anlatır. Bu yolla uzayda üç yıl boyunca anlamaya ve anlamlandırmaya çalıştığı dünyayı uzaktan bakışla dikkatlere sunmak ister. Ancak insanlık henüz kendisini bekleyen tehlikeleri görecek ve anlayacak hazırlığa sahip değildir. Canlı yayında buluşuna ve ileri sürdüğü düşüncelere karşı yapılan saldırılarla karşılaşan Filofey, Bork un kendisi yüzünden linç edilmiş olmasının vicdan azabı içerisinde, bir yığın olumsuzlukla dolu, hızla tüketilen dünyaya dönmektense kendini uzayın boşluğuna bırakarak intiharı tercih eder Kassandra miti ve Kassandra Damgası romanı Cengiz Aytmatov, anlatı evreninde görüldüğü üzere, içerisinde yaşadığımız dünyayı ve evreni anlamlandırmada mitlerden ve onların anlam dünyalarından yararlanma yoluna gider. Mitle birlikte [i]nsan, yeni bir anlatım biçimini, simgesel anlatımı bulgulamıştır. Bu, onun tüm kültürel etkinliklerindeki, söylence ve şiir, dil, sanat, din ve bilimdeki ortak özelliktir." 19 Mitteki özel anlatım biçimi imgeleme dayalı, sembolik ve alegorik anlatım biçimidir. Bu özel ve şiirsel dilin kendine has kuralları ve kendine has bir yapısı vardır. Cengiz Aytmatov, mitlerin bu özel ifade alanını anlatılarına taşımayı bilen bir sanatkârdır. Felsefî ve kültürel kodları olan mitlerin modern sanat eserinde yer 17 Tüzer, İbrahim, Kassandra Damgası nın Eksiltilen Mesajı: Tevârüs Eden Kötülük ve Yeniden Doğan İnsan: Uzay Rahibi Filofey, Cengiz Aytmatov, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009, s Arno Gruen, Normalliğin Deliliği Hastalık Olarak Gerçekçilik: İnsandaki Yıkıcılık Üzerine Bir Kuram, (Çev. İlknur İgan), 5. Basım, Çitlembik Yayınları, İstanbul 2005, s Ernst Cassirer, İnsan Üstüne Bir Deneme -Devlet Efsanesi, (Çev. Necla Arat), Say Yayınları, İstanbul 2005, s. 260.

6 almaları yeni biçimlerin ve anlam alanlarının oluşmasını sağlar. Çünkü [m]itler ilhamları bakımından sonsuzdur. İşlevleri ve anlamları bakımından da sonsuzdurlar. 20 Erken dönem insanlarının ve ilkel kabilelerin inancını temsil ettiğini düşündüğü için Eliade, miti hem kutsal hem de gerçek olarak kabul eder. Miti, çok sayıda ve birbirini bütünler nitelikteki bakış açılarına göre ele alınıp yorumlanabilen son derece karmaşık bir kültür gerçekliği 21 şeklinde tarif eden Eliade, onun aynı zamanda bir öykü olması yönüne de vurgu yapar. Mitler, Eliade nin ifadesiyle arkaik insana, kendisini varoluşu bakımından oluşturmuş en eski öyküleri öğretir, varoluşuyla ve Kozmos içindeki kendi öz varoluş biçimiyle ilgili her şey de onu doğrudan doğruya ilgilendirir. 22 Eliade, mitin gerçekliğine daha çok inanç yönünden yaklaşır ve miti insan hayatının önemli ve yapıcı ögesi olarak kabul eder. Mitin inançla yan yana yürüyen anlam dünyası göz ardı edilemez, çünkü mit bir yerde inanma ihtiyacı ve bilme/ öğrenme isteğinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Cengiz Aytmatov da mitik düzlemde kutsalın alanını inşa eder. Filofey in kendisini rahip olarak nitelendirmesi, uzaydan yazdığı mektubu Papa ya hitaben yazması, romanın [b]u defa da, bir zamanlar olduğu gibi, ilk önce söz vardı. Tıpkı o Ölmez Kitap ta olduğu gibi 23 cümlesiyle başlaması ve bu sözün Kitab-ı Mukaddes te geçen önce söz vardı cümlesine göndermede bulunması kutsalın alanıyla ilgilidir. Mitostaki kutsalın yerine romanın kurmaca dünyasında bilimsel bilgi öne çıkar. Aynı zamanda bu, mitostaki kehanete bağlı gelecek algısının yerini, romanda bilimsel bilginin gelecekle ilgili tasavvurunun aldığı anlamına gelir. Yunan mitolojisinde Kassandra, [g]eleceği görme gücüyle yıkımları önlemeye çalışan, ama sözünü geçiremediği için başına gelen belalardan iki misli etkilenip üzülen bilicinin dramını simgeler. 24 Kassandra Damgası nın kurmaca dünyasında rol ödünçlemesiyle Uzay Rahibi Filofey ve kısmen yeryüzü rahibi işlevi üstlenen, aynı zamanda Filofey le yazgıdaş olan Robert Bork da aynı işlevle karşımıza çıkar. Onlar, tıpkı mitik kişilik Kassandra gibi insanları uyarmak, onları bekleyen tehlikeleri göstermek isterler. Fakat yazgıları Kassandra nın yazgısından farklı olmaz. Bu noktada Kassandra mitosuyla Kassandra Damgası romanı arasında koşutluklardan söz etmek mümkündür. İnsanlığın kolektif bilinçdışının ürünleri olan mitlerin geçmiş çağların insanlarını uyarması, bilinçlendirmesi, yolunu aydınlatması gibi; modern dönemin miti görünümüyle karşımıza çıkan Cengiz Aytmatov un Kassandra Damgası adlı romanı da hızla kirlenen, silahlanan, enerji kaynaklarını tüketen, değer erozyonuna uğrayan modern dünyanın insanına seslenmekte, onu uyarmaktadır. Fakat hiçbir uyarının tecrübenin yerini tutamayacağı da açıktır. Çünkü insanlar, uyarıdan çok tecrübeden sonuca varırlar. Kassandra mitosunun anlatımına romanın kurmaca dünyasında yer vermeyen, yanmetinsellik bağlamında epigrafla sınırlı tutan anlatıcı, Kassandra mitini, romanın gerilim yayının gerisine yerleştirir. Olay örgüsünün gelişimini, merak ögesini, yazgısı Kassandra nın yazgısıyla paralel yapıya dönüşen, gittikçe modern dönemin Kassandra sı kişiliğine bürünen, bir yandan da Kassandra embriyosu kimliği ile karşımıza çıkan Uzay Rahibi Filofey i mitik anlamın taşıyıcısı durumuna getirir. Üstelik o, ana rahmini çağrıştıran uzaydan dünyaya gelmeyi reddedip uzayın boşluğuna kendini bırakarak Kassandra embriyosundan bir adım daha ileri atmış, yeryüzüne dönerek dünyanın gittikçe olumsuzluğa, yok olmaya doğru sürüklenişine seyirci kalmaya, bunun bir parçası olmaya, kısacası yazgısını yaşamaya karşı koymuştur. Ana rahmi imgesini uyandıran uzay boşluğu, Andrey Kriltsov un bir başka söyleyişle Uzay Rahibi Filofey in Kassandra embriyosunun yeryüzüne gelmiş şekli, Otto Rank ın ifade ettiği gibi, ana rahmine dönme arzusunun 25 sembolik ifadesi olarak okunabilir. Çünkü Filofey in eyleme dönüştürdüğü ölüm düşüncesi baştan itibaren bilinçdışında güçlü bir haz etkisi yaratan anne karnına dönme fikriyle örülmüştür. 26 Bu mitopoetik romanın kurmaca dünyasında Kassandra mitosunun, bütün kurgunun gerisine (arka fonuna) yerleştirildiğini, alt katmanı oluşturduğunu; bunun yanında üst katmanda olaylar dizisini ve 20 Joseph Campbell- Bill Moyers, Mitolojinin Gücü Kutsal Kitaplardan Hollywood Filmlerine Mitoloji ve Hikayeler, (Çev: Zeynep Yaman), Media Cat, İstanbul 2010, s Mircea Eliade, Ebedi Dönüş Mitosu, (Çev. Ümit Altuğ), İmge Kitabevi, Ankara 1994, s. 16; Mircea Eliade, Mitlerin Özellikleri, (Çev. Sema Rifat), 2. Baskı, Om Yayınevi, İstanbul 2001, s Mircea Eliade, Ebedi Dönüş Mitosu, (Çev. Ümit Altuğ), İmge Kitabevi, Ankara, 1994, s Cengiz Aytmatov, Kassandra Damgası, (Çev. Ahmet Pirverdioğlu), Ötüken Neşriyat A. Ş., İstanbul 1997, s Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü, 6. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul 1996, s Otto Rank, Doğum Travması ve Psikanalizdeki Anlamı, (Çev. Sabir Yücesoy), Metis Yayınları, İstanbul 2001, s , Age, s. 41.

7 romanın anlam dünyasını bir atmosfer gibi sardığını/kapladığını belirtmek gerekir. Kassandra mitosu, kurmaca dünyanın alt katmanını/derin yapısını; Cengiz Aytmatov un kurguladığı Kassandra Damgası romanı ise üst katmanı/yüzey yapıyı oluşturur. Bunu, şöyle bir şemayla göstermek mümkündür: Romana metinlerarasılık ve yenidenyazma düzleminde bakıldığında, daha önce de belirttiğimiz üzere, yazarın bir mitostan, çekirdek bir öyküden çağdaş bir roman çıkardığı, mitopoetik bir anlatı kurguladığı görülür. Bu yolla Kassandra miti, modern dönemde yeni bir bağlamda yeniden kullanıma sokulur ve yeni anlamlar üretilir. Böyle bir yazma eylemi de metinlerarasılığın ve yenidenyazmanın sınırları içerisinde anlam kazanır. Aytmatov, Kassandra mitinin göstergelerini romanın olay örgüsü içerisine yayarak kullanır. Çünkü yenidenyazma işlemi özgünlüğü bütünüyle ortadan kaldırma ereği gütmez. 27 Çağdaş dilbilimin verileriyle ifade edildiğinde mite ait göstergelerin kullanılması yeni göndergeleri, bu göndergeler de yeni anlam birimlerini oluşturur. Romanın başına yerleştirilen Kassandra, Apollon un aşkını reddedince onun tarafından cezalandırıldı. Bundan sonra hiç kimse onun kehanetlerine inanmayacaktı[r] epigrafı ve romanın adı bu konuda sayabileceğimiz güçlü göstergelerdir. Bundan sonra Kassandra nın yazgısıyla ilintili anlam alanlarının kullanılacağının ipuçları bu epigrafta saklıdır. Romanın çeşitli yerlerinde karşımıza çıkan rüya, sezgi, kader inancı, büyü, ruhçuluk inanışı, yer yer Şamanizm e yapılan göndermeler, baykuş motifi, güneş motifi (mitte Apollon u temsil eder) Kassandra mitinin arka fonda belirginleşmesini sağlayan unsurlardır. Çünkü romanın kurmaca dünyasında mit, alt katmanı/derin yapıyı oluşturur. Mitik anlam, metnin alt katmanında/derin yapısında varlığını sürekli duyurur, Kassandra embriyosu gibi üst metne/yüzey yapıya sürekli sinyal gönderir. Ana metin/model metin durumundaki Kassandra mitosunda Apollon (güneş tanrısı) tarafından cezalandırılan kadın kâhin Kassandra nın kehanetlerine kimse inanmaz. Bu, ona verilen bir cezadır. Metaforik bağlamda düşünüldüğünde gerçek karşısında insanların kör ve sağır duruma gelmesi, bilge kişilerin, bilim insanlarının karşı karşıya kaldığı bir cezadır. Romanın dünyasını ve vermek istediği mesajı anlamak için Kassandra mitinin kavranmasına ve açıklanmasına ihtiyaç vardır. Daha önce mitlerin sembolik ve alegorik anlatımlarla örülü anlatılar olduğunu ifade ettik. Sembolik anlamlar çözümlendiğinde Kassandra mitini kötülük kavramı çerçevesinde şu şekilde anlamlandırabiliriz: Kassandra, güçlü kehanetleri olan bilge bir kadındır. Buna karşılık onu arzulayan Apollon, güneş tanrısıdır, güneşi temsil eder. Güneş aydınlıktır, yani nesnel gerçeğin apaçık göründüğü atmosferi, nesneleri, yeryüzünü aydınlatır, görünür kılar. Bilge bir kadın olarak Kassandra gerçekleri söyler, fakat kendisinden daha güçlü olan güneş tanrısı tarafından lanetlenerek karanlığa, karanlığın bilinmezlikleri içeren alanına sürgün edilir. Mitin açılımıyla düşünülürse Uzay Rahibi Filofey de kendi tespit ve buluşlarıyla ortaya koyduğu bilimsel gerçekleri, insanların ileride karşılaşacağı açmazları dikkatlere sunar. Fütürolog Robert Bork un araştırmaları, bilimsel ve felsefî argümanlarla bu düşünceleri destekler, kötücül gelecek senaryoları ortaya çıkar, fakat insanlar onlara inanmak istemez. Böylece geleceği bilen sözüne inanılmayan mitik kişilik kâhinle aynı işlevi yerine getiren modern bilim adamı ortak noktada buluşur. Kassandra nın karanlığa mahkûm edilmesi gibi onu anlamaktan uzak insanlar tarafından bilim adamı da uzayın karanlık boşluğuna atılır. Onun kendisini uzayın boşluğuna bırakması, bu bağlamda öfkeli kalabalıklar tarafından uzayın karanlık boşluğuna atılmasından başka bir şey değildir. Çünkü Filofey in buluşunun ve sözünün olumsuzlanması, kendisinin varlık sebebinin olumsuzlanması ve mahkûm edilmesi anlamına gelir. Bu durumda mitik kahraman Kassandra nın karşılığı romanda Uzay Rahibi Filofey, Apollon un karşılığı ise başkan adayı Oliver Ordok tur. Güneş tanrısı Apollon un Kassandra karşısındaki güçlü konumuna benzer şekilde, başkan adayı Oliver Ordok da Uzay Rahibi Filofey karşısında daha büyük güce sahiptir. Sonuçta gelecekte ortaya çıkacak olumsuzlukları önceden haber veren Kassandra nın da Uzay Rahibi Filofey in de yazgısı sözlerine inanılmamak ve cezalandırılmak olur. Kassandra, 27 Kubilay Aktulum, Metinlerarasılık/Göstergelerarasılık, Kanguru Yayınları, Ankara 2011, s. 150.

8 Apollon un aşkına karşılık vermediği için; Uzay Rahibi Filofey ise başta başkan adayı Oliver Ordok un seçmenlerinin ve tepki gösteren diğer insanların arzularına uygun düşmeyen buluşlarını dile getirmesi sebebiyle onların sözlerine itibar edilmez ve cezalandırılırlar. Her ikisi de istenmeyeni, gelecekte ortaya çıkacak olumsuzlukları haber verir. Bunun karşısında insanlar, hayatın içindeki veya gelecekte ortaya çıkacak olan olumsuzluklara, kötülüklere karşı mücadele vermek yerine, kötülükleri, olumsuzlukları önceden haber veren kişileri cezalandırma yoluna gitmek gibi bir paradoksu yaşarlar. Romanın kurmaca dünyasında Kassandra embriyosunun gönderdiği sinyallerle baykuşun ölüsünün tavana atılması, balinaların karaya vurarak intihar etmesi ve terör hareketlerinin paralel yapı gösterdiği söylenebilir. Kassandra embriyosunun sinyal göndererek yaşayacağı felâketleri önceden bildirmesi, yeryüzüne gelmek istememesi gibi; balinaların intiharı, terör hareketleri, baykuşun öldürülüp çatıya atılması, Bork un rüyasında gökyüzünde iki güneşin olduğunu görmesi de dünyanın daha ileride yaşayacağı felâketlerin sinyalleri olarak yorumlanabilir. Ayrıca Bork un rüyasında ölmüş arkadaşı Max ın onu uzaya gitmek için yönlendirmeye çalışması, içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulma duygusuyla açıklanabilir. Anlatıcı, Kassandra embriyosunun gönderdiği sinyallerle yeryüzünde sürdürülen hayat arasında paralellik kurar. Böylece mitik olanla yaşanan hayat arasında anlam bütünlenir, mitosun anlamı, hayatın anlamı olur. Bu noktada romanın kurmaca dünyasında mitle karşılaştırmalı şöyle bir anlamdan söz etmek mümkündür: 1. Kassandra mitinde Kassandra, insanların başlarına gelecek felâketleri haber vermiş, fakat onun sözüne insanlar inanmamıştır, 2. Kassandra Damgası romanının kurmaca dünyasında Kassandra embriyosu anne rahminden sinyaller göndermiş, bunun ne anlama geldiğini Uzay Rahibi Filofey açıklamış, insanlar buna inanmak istememiştir, 3. Balinalar topluca karaya vurarak intihar etme yolunu seçmiş, insanlar bunu görmezlikten gelmiştir, 4. İyicil öge olarak mitosta Kassandra, uzayda Uzay Rahibi Filofey, yeryüzünde Fütürolog Robert Bork ve Entoni Yunger, rüyada Max yer alır, 5. Kötücül öge olarak mitte Apollon, romanda Oliver Ordok bulunur. 3. Sonuç Sonuç olarak bakıldığında gelecekle ilgili öngörüler, hatta bilim, nihayetinde olayları, olguları, varlığı anlama ve anlamlandırma bakımından mitosla benzer görünüme sahiptir. Bilimsel bilgi, nasıl yasaların kademelenmesine, ast-üst düzen olarak sistematik bir sebepler ve sonuçlar düzenine ulaşmaya çalışırsa, aynı şekilde mitos da, güçleri ve tanrı biçimlerini kademelendirmeye çalışır. 28 İnsanlar, bilimsel bilgiye ulaşmadan önce evreni, insanı, olayları ve olguları mitoslar yoluyla anlamlandırma çabası içine girer. İnsan zihninin ve uygarlığının değişim ve dönüşümüne bağlı olarak bilgi üretimi, nesneleri, olayları, olguları tanımlama anlamında zamanla mitosun alanını felsefe ve bilim dalları kaplar. Fakat bu değişim ve dönüşüm, mitik dünya algısını ve mitik imgelemi geçersiz kılmaz. Aksine onun içinde taşıdığı enerjiyi daha da belirginleştirir. Çünkü mitik dünya algısı modern çağın insanına, onun problemlerine açılım kazandırabilecek, anlam katabilecek enerjiyi bünyesinde barındırır. Görüldüğü üzere mitopetik düzlemde mitin anlatı evreniyle yenidenyazma yöntemiyle varlık kazanan modern dönemin ürünü olan Kassandra Damgası nın anlatı evreni arasında sıkı bağlar mevcuttur. Hatta Kassandra Damgası romanı da Aytmatov un mitik evreni olarak kabul edilebilinir. Anlatıcı, mitik dünyaya (Kassandra mitosuna) ait anlamı hiç kaybetmez. Romanın üzerine kurulduğu Kassandra mitosu, romanın kurmaca dünyasında Kassandra embriyosu gibidir. Metnin derin yapısından metnin yüzey yapısına bir gösterge olarak sürekli sinyal gönderir. Modern dönemin yazarı olarak Cengiz Aytmatov, Yunan mitolojisinden aldığı geçmiş çağlara ait bir öyküyü, içinde yaşadığı çağın şartlarına göre genişleterek, genleştirerek, yayarak yenidenyazma yoluna gider. Mitosun evrensel anlamını kaybetmeden, modern çağın dünyasının açmazlarını, problemlerini daha geniş bir metin kurgulayarak dikkatlere sunar. Bunu yaparken de mitosun sembolik dilinden ve gücünden yararlanır. Kurguladığı metnin anlamını mitosun evrensel anlamıyla zenginleştirir ve güçlendirir. Bunun sonucu olarak da ortaya metinlerarasılık düzleminde gücünü ve anlamını mitten alan mitopoetik, çağdaş bir anlatı çıkar. Kaynakça 28 Ernst Cassirer, Sembolik Formlar Felsefesi II Mitik Düşünme, (Çev. Milay Köktürk), Hece Yayınları, Ankara 2005, s. 105.

9 Aktulum, Kubilay, Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınevi, Ankara 1999.,, Yenidenyazmak, Frankofoni, Ortak Kitap no: 18, Ankara 2006, s ,, Metinlerarasılık/Göstergelerarasılık, Kanguru Yayınları, Ankara Aytmatov, Cengiz, Kassandra Damgası, (Çev. Ahmet Pirverdioğlu), Ötüken Neşriyat A. Ş., İstanbul Campbell, Joseph Moyers, Bill, Mitolojinin Gücü Kutsal Kitaplardan Hollywood Filmlerine Mitoloji ve Hikayeler, (Çev: Zeynep Yaman), Media Cat, İstanbul Cassirer, Ernst, İnsan Üstüne Bir Deneme -Devlet Efsanesi, (Çev. Necla Arat), Say Yayınları, İstanbul 2005.,, Sembolik Formlar Felsefesi II Mitik Düşünme, (Çev. Milay Köktürk), Hece Yayınları, Ankara Eliade, Mircea, Ebedi Dönüş Mitosu, (Çev. Ümit Altuğ), İmge Kitabevi, Ankara 1994.,, Mitlerin Özellikleri, (Çev. Sema Rifat), 2. Baskı, Om Yayınevi, İstanbul Eliot, T. S., Edebiyat Üzerine Düşünceler, (Çev. Sevim Kantarcıoğlu), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara Erhat, Azra, Mitoloji Sözlüğü, 6. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul Frye, Northrop, Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton Gariper, Cafer Küçükcoşkun, Yasemin, Mit ve Roman Üzerine Kısa Bir Bakış, Bizim Külliye, S. 51, 2012, s Gariper, Cafer, Ferit Edgü nün Nijinski Öyküleri nin Metinsel Özellikleri, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, S. 65, Ankara 2012, s Gruen, Arno, Normalliğin Deliliği Hastalık Olarak Gerçekçilik: İnsandaki Yıkıcılık Üzerine Bir Kuram, (Çev. İlknur İgan), 5. Basım, Çitlembik Yayınları, İstanbul Rank, Otto, Doğum Travması ve Psikanalizdeki Anlamı, (Çev. Sabir Yücesoy), Metis Yayınları, İstanbul Söylemez, Orhan, Cengiz Aytmatov un Kassandra Damgası'nın Düşündürdükleri, Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler, Karam Yayınları, Ankara 2002, s Tüzer, İbrahim, Kassandra Damgası nın Eksiltilen Mesajı: Tevârüs Eden Kötülük ve Yeniden Doğan İnsan: Uzay Rahibi Filofey, Cengiz Aytmatov, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009, s