Ahmed Güner Sayar. A. Süheyl Ünver (Hayatı-Şahsiyeti ve Eserleri)

Transkript

1 Ahmed Güner Sayar A. Süheyl Ünver (Hayatı-Şahsiyeti ve Eserleri)

2 Aziz hocam Süheyl Ünver in değerli eşi Müzehher Ünver e saygı ile, sevgi ile... A. SÜHEYL ÜNVER / 7

3 A. SÜHEYL ÜNVER / 9 çındekıler I. Baskıya Önsöz II. Baskıya Önsöz Bölüm I Hayatı I Giriş II Mustafa Enver Bey III Şevki Efendi ve Safiye Hanım...47 IV Mustafa Enver Bey - Safiye Hanım Evliliği V Süheyl in Doğumu ve Çocukluğu...62 VI Mustafa Enver Bey in vefatı ve Ertesi...72 VII Süheyl in İdadi Yılları VI II Süheyl Tıbbiye Öğrencisi IX Hoca Ali Rıza Bey X Medreset ül Hattatin de XI Abdülaziz Mecdi Efendi ile Sohbetler XII Doktor A. Süheyl Bey( ) XIII Dr. Rıfat Osman -Muallim Cevdet-Osman Ergin XIV Dr. Süheyl Bey Paris te ( ) XV Darülfünûn da Öğretim Üyesi ( ) XVI Evlilik Öncesi Süheyl Bey XVII Haseki deki Konak XVI II Evliliği(1932) XIX Hekimlik Çalışmaları XX Darülfünûn dan Üniversite ye Geçiş ve Ertesi XXI Tıp Tarihi Enstitüsü nün Kuruluşu ve Türk Tıp Tarihi Çalışmaları XXII Ö zel Muayenehane ve Hastaları XXI II Oğlu Aydın ın Doğumu XXIV Akademik Çalışmaları XXV İsmail Saib Efendi XXVI Ahmed Yakupoğlu

4 10 / A. SÜHEYL ÜNVER XXVII Çıraklıktan Olgunluğa(1) XXVI II Çıraklıktan Olgunluğa(2) XXIX Türk Kültür Tarihçesi XXX Mısır, Irak ve İran a Seyahatler XXXI Mezarlıklarda Gizlenen Hazine XXXII Ankara Yolculukları( ) XXXI II Kayseri Niğde-Konya ( ) XXXIV Yahya Kemal Beyatlı XXXV Ünverler Amerika da ( ) XXXVI Amerika Günlerinin Muhasebesi XXXVII Sergiler ( ) XXXVI II İstanbul un Bitmeyen Envanteri XXXIX A nadolu da Türk İnsanıyla Kavuşma XL Yurt Dışı Gezileri XLI E mekliliğe Adım XLII E meklilik Yılları XLI II 1980 e Uzanan Yıllar ve Sonrası XLIV Yolların Sonu Bölüm II A- Şahsıyetı, Fıkrî Dünyasi / Ho ca A li Rı za Bey Ab dü la ziz Mec di To lun A kil Muh tar Öz den I. Sü heyl Ün ver in İn san a Ba kı şı491 A. Sü heyl Ün ver de Al lah İ nan cı B. Sü heyl Ün ver ve Din ler C. Sü heyl Ün ver ve İs lâ mi yet Ç. Sü heyl Ün ver ve Hz. Mu ham med D. Sü heyl Ün ver ve Hz. Mu ham med den Son ra İs la mın Ye tiş tir di ği Ör nek İn san lar: A na do lu Ev li ya la rı a. Mev lâ na Ce lâ led din-i Rû mi b. Yu nus Em re c. Ku şa da lı İb ra him E fen di ç. Ah med A miş E fen di I I. Sü heyl Ün ver: İn san a. A ta vik Te sir ler b. Sü heyl Ün ver: Huy la rı c. Sü heyl Ün ver: Ha yat Fel se fe si ç1. Sü heyl Ün ver: Â lim ve Sa nat kâr ç2. Sü heyl Ün ver: İs tan bul E fen di si d. Sü heyl Ün ver in A i le si, Dost la rı ve Öğ ren ci le ri B- Süheyl Ünver ın Fıkrî Dünyasi ve Eserler / 538 I. Ta ri hin Yo ru mu /a. Mal ze me Su nan Bir Kay nak O la rak Ta rih A. Not lar Kü tüp ha ne si nin Ku rul ma sı

5 A. SÜHEYL ÜNVER / 11 B. Ar şiv ve Kü tüp ha ne Ku rul ma sı C. Re sim li Türk Ta ri hi /b. Sü heyl Ün ver in Ta rih Gö rü şü: Mal ze me den Fel se fe ye I I. Türk Ru hu ve Ta rih te Türk ler I I I. Türk Me de ni ye ti nin Ka rak te ris tik Çiz gi le ri IV. Sü heyl Ün ver in Türk Ta ri hi ne Ba kı şı V. Sü heyl Ün ver ve İs tan bul C- Eserlerı / 588 A -Ya yın la rı B - El Yap ma sı E ser le ri I - İl mî Ça lış ma la rı nın Yo ğun laş tı ğı A lan lar A. Türk Tıp Ta ri hi B. Sü heyl Ün ver ve Ec za cı lık Ta ri hi İ lim ler Ta ri hi An ti-po zi ti vizm ve Mis ti sizm Türk Kü tüp ha ne ci lik Ta ri hi ve Sü heyl Ün ver II - Sü heyl Ün ver: Sa nat kâr Türk Sa na tı Türk Süs le me Sa na tı Türk Min ya tür Sa na tı Türk Sa na tı nın Di ğer Dal la rı Sü heyl Ün ver ve şi ir Sü heyl Ün ver Ü ze ri ne Bir De ğer len dir me Sü heyl Ün ver e Yö ne lik E leş ti ri ler Sü heyl Ün ver e Öv gü ler Sonuç Bibliyografya Kısaltmalar İsim Dizini...653

6 A. SÜHEYL ÜNVER / 13 lk Baskiya Önsöz E ğer ta rih fel se fe sin de ta rih çi-fi lo zof H. Ta i ne in i le ri sür dü ğü fi kir sa vu nu la cak o lur sa ger çek ta rih, as lın da, ruh la rın tet ki kin den i ba ret tir. Bu dü şün ce den ha re ket le, bir in sa nın ta ri hi ni yaz mak o nun iç a lem me de ni ye ti ne gir mek i se Ah med Sü heyl Ün ver in ha yat hi kâ ye si ni ka le me a lan ki şi çok şans lı bir ko num da dır. Zi ra Sü heyl Ün ver, her şe yin ev velin de ve ö te sin de bir in san-ı kâ mil dir. Do la yı siy le o nun ruh ik li mi ne gir mek, ger çek te, o na ya kın o lan la rı ve öğ ren ci le ri ni do yu ran, te sel li e den, i le ri ye dö nük da ğı nık ve ba şı boş ha re ket le ri ne çe ki dü zen ve rip prog ram la yan, se ven, gü ze li sev di ren, ha yat la ba rış tı ran, it mi na na er di ren, e bü 1-vakt ol mak tan kur ta ran, ibn ül-vakt a ge çi şin ö ne mi ne i şa ret eden, bu nun va sı ta la rı nı su nan bu in sa nın i çi ne Ce nab-ı Hakk ın üf le di ği nef ha-i i lâ hi ye ka vuş mak de mek tir. Di le sey di pek ra hat lık la ken di ha yat hi kâ ye si ni, a dım a dım, yer yer giz li lik ler i çi ne çe kil miş ya da hep bi li nen ta raf la rı na ı şık lar sa la rak tan ya za bi lir di 1. An cak o, bu i şi üst lene cek le re gi re bi le cek le ri en gin bir mal ze me yı ğı nını her şe yi i le ha zır bı rak t2. Muh te me len böy le si bir dav ra nı şın ge ri sin de fark lı cep he ler den ku şa tıl mak is te ği a ğır bas mak tay d3. 1 Sü heyl Ün ver o to bi yog ra fik bir ça lış ma yap ma dı, an cak bi yog ra fik bir ça lış ma nın ö ne mi nin far kın day dı. O nun söz le riy le: Ha ki ki a lim le rin bi yog ra fi le ri var dır. O nu bib li yog raf la rı ta kib e der [l7. V de İ. Ü. Si ya sal Bil gi ler Fa kül te sin de Os man Er gin in do ğu mu nun 100. yı lı ve si le siy le yap tı ğı ko nuş ma dan Bk., Os man Er gin Üs ta dım, (Dos ya) (GM)] Bu ça lış ma de vam e der ken de ğer li kı zı Gül bün Me sa ra mev cut A. S. Ün ver bib li yog raf ya la rı nın ye ter siz li ği ni di le ge ti rin ce, o nun yu ka rı da ki söz le ri ni e mir te lak ki e de rek, bir lik te bir A. S. Ün ver Bib li yog rafya sı ça lış ma sı na baş la dık. 2 Bun lar a ra sın da sa de ce bir tas lak de ne me si dik kat le ri çe ki ci dir: Dr. Sü heyl Ün ver Dün yası, 26. VI I (GM) zar fın da rast la dı ğı mız Sü heyl Ün ver Dün ya sı baş lık lı üç sa hi fe lik no tun sa tır baş lık la rı nı ya zı ya gi re cek ko nu lar o la rak tes bit et miş ti. Bu tas lak ba ba ve an ne ta ra fı nın tes bi ti i le baş lı yor ve Med re set ül-hat ta tîn i le son bu lu yor. Tıp Ha ya tım baş lık lı not ların da da he kim lik ha ya tı nın sa tır baş la rı nı tes bit et miş tir [Krş., A SÜ., Tıp Ha ya tım (27.

7 14 / A. SÜHEYL ÜNVER Zi ra Sü heyl Ün ver, ken di si ni ne ya şar ken ne de ve fa tın dan son ra bir mer kez yap ma dı. Ak si ne, bü yük ruh lar ve mis yon sa hi bi mo ra list ler gi bi ken di si ni ta nı yan her in sa na teklif siz ce ta şı dı. Do la yı sıy la onu az ve ya çok ta nı yan, o na bir nis be ti o lan her ke sin can lı bir Sü heyl ya nı var dır 4. Ben ce Sü heyl Ün ver in so mut ger çek le bir lik te yü rü yen ve ya şa yan ba şa rı sı bu ra da dır. O nu ta nı ma yan bir kim se nin bi le e ser le ri ne nü fuz la Sü heyl in ruh ik limi ne gi re ce ği ne o lan i nan cım tam dır. Sü heyl Ün ver, her ke se na si bi ka dar ver di, çok se vil di. Bu sev gi ba zı la rın da meveddete dö nüş tü. O nu ta nı yan on dan is ti fa de e den ler den ba zı la rı te miz ruh la rı nı ki şi sel e go iz ma ları nın em ri ne ve rip da ha o nu ya şar ken u nut tur mak, ve fa tıy la ba şa rı sı nı kül le mek is te di ler. Bun la rın bi le -e ğer Türk kül tü rü nün bi linç li tah rip kâr la rı de ğil ler se- Sü heyl Ün ver e göz kır pan bir yan la rı var dır. Kal dı ki Sü heyl i sev mek in sa nın ken di si ni sev me si de mek tir. O çok ki şi ye çöl de men ba su yu ol du. Türk kül tür ta ri hi i çin de sü rek li li ği ger çek leş ti rir ken süs le me sa na tı mı zı gü nü müz de tek ba şı na ye ni den di rilt ti, bun la rı e min el le re tes lim et ti, on la rı da ruh se lâ me tiy le mü kâ fat lan dır dı. Sü heyl Ün ver ü ze ri ne ka le me al dı ğı mız bu bi yog ra fik ça lış ma e sas i ti ba riy le psi ko lojik tir. An cak yer yer fer di psi ki yat ri ta ri hi mi zin çö zü len Os man lı dan di ri len Cum hu ri yet e ge çiş dö ne miy le de zım ni köp rü ler kur mak ta dır. Böy le si bir kur gu nun iç ör gü le ri nin VI. 1981). Tas nif e dil me miş muh te lif ler i çin de, (GM)]. As lın da o nun ya yın lan mış e ser le ri ve ya yın lan ma mış not ve ya zı la rın da da ğı nık bir şe kil de hay at hi kâ ye si et raf lı ca ka le me a lın mıştır. Sü heyl Ün ver in böy le si bir yo lu ih ti yar e der ken Mu al lim Cev det in us lu bu nu be nim se di ği gö rü lü yor [Krş., O. Er gin, Mu al lim M. Cev det, (İs tan bul, 1937), s. 302]. 3 Ya şar ken o nun ha yat hi ka ye si ni yaz mak is te yen ve bu hu sus ta ba sıl ma mış bir mo nog ra fi or ta ya ko yan İh san O za noğ lu bu di le ği ni Sü heyl Ün ver e a çın ca o nun ce va bı pek ma ni dar ol muş tu: Ben ken dim den, ken di var lı ğım dan ve hiz met le rim den bah set me yi hiç bir za man ar zu et me dim, e de mem de... Bu se beb le be ni ma zur gö rür sü nüz, O za noğ lu... A sa let ten, ne ca bet ten, il min den, sa na tın dan ge rek ma ne vi ge rek mad di var lı ğın dan bah set mek tah dis-i ni met tir. Pek i yi bil di ği niz vec hi le Tan rı ba na en yük sek i lim ver di. Yüz ler ce e ser yaz mak na sib et ti; ser vet ver di; o ku duk o kut tuk. Zen gin bir kü tüp ha ne ve yi ne zen gin bir ar şiv kurduk. Yüz ler ce sa nat e se ri mey da na ge tir dik. İl me, mil let ve mem le ke te be şer ta ka ti i çin de hiz met et tik di ye ko nuş ma mız bir ta az zum, bir te keb bür ve ni ha yet gayr-ı ah lâ ki bir ha re ket de ğil dir. Al la hü-te a la Du ha su re sin de ve em ma bi ni me ti rab bi ke fe had dis [Rab bi nin ni meti ni da i ma min net le an, şük ran la an lat] bu yur mak ta dır. Tah dis-i ni met et. Al lah ser vet ver di, mal ver di, i lim ver di, va zi fe mi yap ma ya im kan ver di, za fer ver di di ye. Na sıl ki Mol la Hüs rev fü rû-ı fık hın a na ki tap la rın dan sa yı lan Ed dü rer ad lı öl mez e se rin de şim di ye ka dar fı kıh ah kâmı na da ir böy le bir e ser mey da na ge ti ril me miş tir. Bu ger çe ği tah dis-i ni met i çin i fa de et mek is te rim de mek te dir. [Ben] bu ta le bi ni zi şim di lik kar şı la ya ma ya ca ğım. İs tan bul da dü şü nür ve bir ne ti ce ye bağ la rız [İ. O za noğ lu, Kas ta mo nu Kül tür ve Folk lo ru Bi yog ra fi: Ah med Sü heyl Ün ver, (Kas ta mo nu, 1968), s. 7-9 (mi me o). (GM).] 4 Bu bağ lam da Sü heyl Ün ver in şu i ki sö zü yo lu mu zu ay dın la ta cak tır: Kim se ye nis bet et medim. Fa kat her kes de nis bet a ra dım ; Se nin le nis be tim var. Zi ra mü te na si bim sin [A SÜ., An ka ra, Def ter No. 67, (SK)].

8 A. SÜHEYL ÜNVER / 15 dü ğüm nok ta la rı na ka çı nıl maz o la rak yu ka rı da sö zü e di len le rin ya nın da baş ka un sur la rın gir me si ga yet ta bi i dir. Çün kü Sü heyl Ün ver in ha yat hi kâ ye si nin renk li li ği, ta nış tı ğı in sanla rın çe şit li li ği, me rak ve a raş tır ma alan la rı nın sı nır ta nı ma yı şı, ru hun in san la ra ve eş ya ya bo şal ma sı ya da öz ün ü ze ri ne çe kil miş bi rer mad di ka lıp ya da pe çe ol du ğun dan bun la rın tah li li a raş tı rı cı yı fel se fe den ta sav vu fa, po zi tif bi lim ler den ta ri he ve sa na ta ka dar de ği şik ve zıt bil gi a lan la rı nın i çi ne çek mek te dir. Ger çek te o nun e ser ve dav ra nış la rıy la dış a lem de şey le şen, bu gö rü nüm le re ha ki ki ren gi ni ve kim li ği ni ve ren un sur Sü heyl in ruh sa fi ye ti ve de rin li ği dir. Sü heyl Ün ver in şah si ye ti ve fi kir le ri o nun ken di koz mo zun da ge liş tir di ği mün ha sı ran ken di ne a it bir i ra de den ve ken di ha re ket a la nı i çi ne sı kı şan bir e ner ji den i ba ret kal ma dı. Her an bir ve si le i le ki tap, ma ka le, not, mek tup, ar şiv mal ze me si, soh bet, ders, tet kik ge zi si vb. i le dı şa bo şal dı, so mut laş tı ve mu ha tap la rı na u laş tı. Bu gün i çin o nun mu ha tap la rı ve ha ya tı bi ziz. Çün kü o nun ha ya tı ken di ni bir par ça Sü heyl ad de den ler i çin ge ri sin de Türk lü ğün yek pa re kim li ği dir. Kal dı ki, bu gün biz o lan o nun ha ya tı bir bi ri ni pek ta nı ma yan en az i ki kol dan a i le si (ev lat la rı, to run la rı) ve öğ ren ci le ri a ra sın da a kar ken bu çiz gi le rin za man i çer sin de mu ha tap la rı nı -to run la rı nın ço cuk la rı, öğ ren ci le ri nin öğ ren ci le ri o la rak- kay bet me ye ce ği ne i na nı yo rum. Zi ra, i vaz sız ga raz sız, bü yük ruh mi mar la rı nı gıp ta et ti ren ve Türk kim li ği ne dün den bu gü ne ha ya ti yet ve ren gü nü müz de ki tek sen tez Ah med Sü heyl Ün ver dir. Do la yı siy le bu ki tap bu ger çe ğe i man e den le rin -e şi, ço cuk la rı, to run la rı, ak ra ba ve dost la rı, öğ ren ci le ri i le- o nu gör me yen fa kat e ser le ri i le Ün ver den is ti fa de eden ve e de cek le rin de hi kâ ye si o la cak tır. Ben, ken di pa yı ma, o nu ta nı yan her in san da Sü heyl i a ra dım. Ta nı dı ğım Sü heyl ler be nim uf ku mu ge niş let ti, i ha ta gü cü mü ar tır dı. Fa kat güç bir sa nat olan bi yog ra fi ye da ir böy le si bir ça lış ma i le o ku yu cu ya do lu ve zen gin bil gi ler le u laş mak ar zu ve is ti da dı nı tek ba şı ma ken dim de bu la maz dım. Gör dü ğüm yar dım lar la bü tün Sü heyl le ri bir leş tir me ye gay ret et tim. Ge ne de son ker te de or ta da i ki Sü heyl kal dı. Ön ce, el de ki mad di ve ri le re ba sa rak tan or ta ya çı kan bu ça lış ma her ke se hi tab e de cek tir. Bun da da a ğır lık lı o la rak bende ki Sü heyl sö zün sa hi bi ol du. İ kin ci Sü heyl i se yaz dık la rı mın ö te sin de ka lan bir duy gu ha li o la rak ba zı ba zı te cel li et ti. Bu da ya zı dan da söz den de ö te bir ruh ha li i di. Za man za man ya şa dı ğım ha li baş ka la rın da da gör düm. Te sel lim şu ki bu nok ta da yal nız kal madım. Sa yı sı ve sı nır la rı i yi ce da ral mış bu a la nın in san la rıy la bir a ra da ol mak ba na in sa nın ken di i çi ne a dım at ma sı ger çe ği ni öğ ret ti. E sa sen Sü heyl Ün ver de bu nu ba şar mış en der bu lu nan ol gun bir in san de ğil miy di? Bu mü ba rek in sa nın ve fa tın dan son ra o nun hak kın da bir şey ler ka le me alıp ön ce gö nül bor cu mu ö de mek is ti yor dum. Ho ca ya kar şı i çim, kal bim min net his le ri i le do lu i di. Bu nu her ve si le di le ge ti rir, a i le si, ta le be si ve dost la rıy la a nı la rı mı bö lü şür düm. Ne de ol sa o nun la 18 yıl lık bir soh be tim var dı. Kal dı ki Sü heyl Ün ver le bu lun du ğum her mec lis te ya da ken di be ra ber li ği miz de söy le di ği he men her şe yi kay det miş tim. Fa kat i ti raf e de rim ki be ni a şa cak bu ça lış ma nın içi ne çe ki le ce ği mi, hat ta i ti le ce ği mi, i şin ba şın da ta hay yül

9 16 / A. SÜHEYL ÜNVER bi le e de mez dim. Ça lış ma la rım yol al dık ça or ta ya çı kan tab lo bir gö nül bor cu nun ö de nip öden me me si me se le si ni aş tı. Ve fa bor cu mil li bir bor ca dö nüş tü. Zi ra, gü nü müz de a yakla rı mı zın bas tı ğı ze min kay mak ta, Türk lük da va sı gi de rek ga rip leş mek tey di. Ün ver in ve fa tı nı mü te a kip a i le - ta le be a ra sı da ki a cı din me ye yüz tu tun ca ho ca mı zın say gı de ğer ve sev gi li ke ri me le ri Gül bün Me sa ra Ha nım ba ba sı i çin bi yog ra fik bir ça lış maya baş la ma mı is te di ğin de be nim de ka fam da böy le si bir fik rin ku luç ka dö ne mi ni ya şa dığımı i fa de et tim. Lüt fet ti ler, ba na u nu ta ma ya ca ğım bir cö mert lik le ken di le rin de bu lu nan Sü heyl Ün ver e a it ar şi vi kul lan ma im ka nı nı ver di ler 5. Ben i şe ön ce Gül bün Me sa ra nın Çif te ha vuz lar da ki e vin de ar şiv ve kü tüp ha ne sinden baş la dım. Sü heyl Ün ver in def ter leri, dos ya la rı, zarf la rı, tas nif e dil me miş u fak ka ğıt la ra kay de dil miş (yüz) bin ler ce not la rı nı, ki tap ve ma ka le le ri ni, ba sıl ma mış mi me og ra fik ma ka le le ri ni, mek tup la rı nı, o na ya zıl mış mek tup la rı, el yap ma sı sa nat e ser le ri ni, hü la sa Sü heyl Ün ver in par mak la rı nın u cun dan çık mış kı zın da mev cut her şe yi tet kik et tim, bu ça lış mam i çin ge re ken not la rı al dım. Bu me yan da be nim mü te va zi kü tüp ha nem de Ün ver e a it o lan la rı da tek rar el den ge çir dim. Çif te ha vuz lar da ki ar şi vi a şa ğı yu ka rı tü ket tik ten son ra göz le ri mi Cer rah pa şa Tıp Fa kül te si TTE. de ki kay na ğa çe vir dim. Da ha son ra be ni Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne sin de bek le yen bir um ma nın i çi ne gir dim. Bu me yan da bel ki ho ca nın him me ti, hiç he sap ta yok i ken res mî bir gö rev le An ka ra da bu lun mak lı ğım ge rek ti. Ko mis yon top lan tı la rın dan ön ce ve ya son ra TTK da Dr. A. Sü heyl Ün ver Ar şi vi ni de tet kik et tim. Bu kay nak tan da bil gi ler der le dim, ya rar lı not lar al dım. İ ti raf et me li yim ki ha yat ta i ken ya nın da bu lun ma ma rağ men o nu ne ka dar ek sik ta nı dı ğı mı an la dım ve bü tün bu de va sa bi ri kim i çerisin de hay re te, şaş kın lı ğa düş tüm. Son ker te de bu yü ce in sa nın bü yük lü ğü ne i nan dım, i man et tim, Ül ke mi zin in sanlık ca mi a sı na böy le bir ö rnek le ka tıl dı ğı nı gör mek le de ayrı ca bah ti yar ol dum. Şu ka dar ki an cak me lek le ri kıs kan dı ra cak bir sa fi ye tin ça lış ma la rı be ni ço ğu kez ya sar hoş et miş ya da ak lı mın fi zik sı nır la rı i çe ri sin de bo ca la ma ya it miş tir. Böy le si bir ruh ha li be ni ita a ti al tı na a lın ca müs tağ rak ha li min mu ha fa za sı i çin ça lış ma mı o an da ke si yor dum. Bu söz lerim de her han gi bir mü ba la ğa pa yı nın ol ma dı ğı na o ku yu cu yu i nan dır ma yı çok is ter dim 6. İn sa nî i liş ki le ri mi zin sev gi ve da ya nış ma ya da ya lı te mel le ri ni za a fa uğ ra ta rak mad di esas la ra doğ ru sü rat le ak tı ğı gü nü müz de Ün ver a i le sin den gör dü ğüm ya kın lık ve sı cak lı ğı 5 Pro fe sör A. Ka zan cı gil i zik re de cek o lur sak: Son i ki yıl dır Prof. Dr. Ah med Gü ner Sa yar, Ün ver in kı zı ün lü Türk süs le me sa nat ları uz ma nı Ba yan Gül bün Me sa ra nın da yar dı mı i le Ün ver in ha yat hi ka ye si ni ay rın tı la rı i le tes bit et mek te ve ya yın la rı nın ta ma mı nı der le me ğe ça lış mak ta dır Bi lim Ta rih çi le ri miz: Sü heyl Ün ver, Bi lim Ta ri hi, sa yı 4, (Şu bat 1992), s As lın da bu i fa de nin ne ka dar zor ve zor la yı cı ol du ğu nu bi li yo rum. Bu ça lış ma yı sür dü rür ken ka le me al dı ğım ba zı bö lüm le ri Ün ver a i le si ne o ku mak tan bü yük bir haz du yar dım. Bu gü zel in san lar dan ge len tep ki yi şöy le ö zet le ye bi li rim: Bu ra sı nı çok ruh lu yaz mış sın. A i le den ge len

10 A. SÜHEYL ÜNVER / 17 Ce nab-ı Hakk ın müs tes na bir he di ye si o la rak ka bul et tim. Ar tık be nim de on lar dan bi ri ol du ğu ma da ir a i le ü ye le ri nin bir bir le rin den ba ğım sız be yan la rı ön ce ken di ru hu nu or ta ya koy du, son ra da bu ça lış ma nın i çi ni dol dur du. A ziz ve say gı de ğer Mü zeh her Ün ver ba na e şi hak kın da bil me di ğim çok şe yi an lat tı lar. Ay dın Ün ver ve Gül bün Me sa ra ba ba la rı nı a nı la rıy la di le ge tir di ler. Dür da ne Ün ver de ka yın pe de rin den der le di ği not ve def ter le ri ni is ti fa de me sun du. Ün ver in da ma dı Re ha Me sa ra i se bu ça lış ma nın ta mam lan ma sın da be ni ma nen teş vik et ti ler. Ah med Ya ku poğ lu ndan Sü heyl Ün ver e da ir e pey bil gi top ladım. Bil has sa Sü heyl Ün ver in ta sav vu fî dün ya sı nın gün ı şı ğı na çık ma sın da bir çok müşkü lü mü hal let ti ler. O nun sun du ğu a nı lar la Ün ver in ar şi vin de ki ka yıt lar bir le şin ce he kim ve sa nat kar Ün ver in iç a le mi ni na sıl in şa a et ti ği ni kıs men de ol sa tes bit et miş ol duk. A li Öz tay lan da çok öz lü bil gi ler ak tar dı lar. Ah med Ya ku poğ lu ve A li Öz tay lan gi bi fa kir likle riy le ö vü nen gön lü saf in san la rın du a la rın dan bu ki ta bın na sib dar ol du ğu nu şük ran duy gu la rım la i fa de et mek is te rim. Ken di le riy le gö rüş mek sa a de ti ne ka vuş tu ğum Sa re Öz kul Ha nım kar de şi ne a it a nı la rını di le ge tir di ler Ma yı sın da ki ve fa tı o na şük ran bor cu mu bu ki tap la ö de me me ma ni ol du. Di ğer ta raf tan Fer zan Ben gi ve Ül ker Er ke e niş te le ri ni an lat tı lar. Te şek kür borç lu ol du ğum in san la rın sa yı ca çok lu ğu ya nın da bil has sa şu ze va tı zik ret mek is te rim: A za de Akar, İl han Gök şen, Arslan Kaynardağ, Prof. Dr. Ay kut Ka zan cı gil ve Mu am mer Ül ker in san ve he kim-sa nat kar Sü heyl Ün ver i he men her ve si le di le ge tir di ler. Ha san-â li Göksoy da ki ta bın fo toğ raf la rı i çin bir Sü heyl-dos tu o la rak ça ba sı nı e sir ge me di. Yu suf Mar din Üs ta dı mın sad rın dan a ruz ka lıp la rı nı dol du ran ta rih i i çin mü te şek ki rim. Bu ki ta bın di zil me sin de İs ra fil Dağ lı ve S. Cem Kay gu suz Bey ler ger çek ten zo ru ba şardı lar. Ken di le ri ne te şek kür ler e de rim. Ni ha yet Nes li pîr ve Fat ma Ca nan Sayar ha nım la rın da bu ça lış ma nın ta ma mı na u laşma sın da kat kı la rı bü yük tür. Ken di le ri ne te şek kür borç lu yum. Bu ça lış ma be nim a ka de mik an la yış ve öl çü le ri me gö re ek sik ve ku sur lu kal dı. Za man ne gös te rir bu nu bi le mem. An cak Sü heyl Ün ver i bi len le rin ve ta nı yan la rın ku sur la rı mızdan do la yı bi zi hoş gör me le ri ni di le rim. Di ğer ta raf tan Ün ver i bu ki tap la ta nı ya cak o lan lar bu lü tuf kâr söz le rin dı şın da be ni is tiğ ra ka i ten se beb le rin ge ri sin de öy le ve ya böy le bir bil gi bi ri ki mi nin bir bir le riy le te mas sız uç la rı nın bir di ğe ri ni ta mam la ma sı ger çe ği bu lun mak ta dır. Ben yıl lar ön ce A miş E fen di ye a it bir söz i şit miş tim: Türk dev le ti kı ya me te ka dar ba ki dir. Bu söz i le A ta türk ün 1926 İz mir su i kas tin den son ra söy le di ği Tür ki ye Cum hu ri ye ti ile le bet pa yi dar ka la cak tır ı a ra sın da her han gi bir bağ lan tı dü şün ce uf ku ma gel me miş ti. Ne za man ki Sü heyl Ün ver ü ze ri ne ça lış ma ya baş la dım, A miş E fen di nin söy le di ği bu sö zü Mec di E fen di Sü heyl Ün ver e du yur muş. Sü heyl Ün ver de i çe ri den dı şa rı ya sız dır ma dan bu sö zün sa hi bi ol muş tu. Ge rek A ta türk ve ge rek se Sü heyl Ün ver Türk lü ğe hiz met ten bir an ge ri dur ma mış, bu u ğur da fa ni ha yat la rı nı ta mam la mış lar dır. Türk u lu su nun be ka sı nın söz de ve fi il de bi ra raya ge ti ril di ği ni gör mek mad di me su li ye ti mi ye ri ne ge ti rir ken be ni ru hen sar hoş lu ğa it miş tir.

11 18 / A. SÜHEYL ÜNVER ba zı nok ta lar da ya za rın zor la ma la rı ya nın da lü zum suz ka lem oy nat ma la rın dan ra hat sız lık du ya bi lir ler. Bu ga yet do ğal dır. An cak böy le si du rum lar i çin meş hur bir A rap sö zü nü, rah met li Os man Er gin i ha yır la yâd e de rek, söy le mek is te rim: İs te di ği ni al, be ğen medi ği ni bı rak! (Huz mâ sa fâ da mâ ke der [ Gönül şenliğini al, kederi bırak! ]). Ba şa rı Al lah tan dır. Ah med Gü ner SA YAR Ka sım 1993, Teş vi ki ye

12 İkıncı Baskiya Önsöz A. Süheyl Ünver in ha yatı, şah si ye ti ve eser le ri ni ko nu alan bu ki tap çalışması do lu bir on yıl son ra ikin ci baskısını id rak edi yor. Ana met nin ru hu na do kun ma dan ara dan ge çen on yıl ki tabın mad di yapısında bazı de ği şik lik le rin yapılmasını zo runlu kıldı. Yapılan ila ve le ri, ki tabın tas hi hi iz le miş, ayrıca Süheyl Ünver albümünden alınan ye ni fo to raf lar la metnin zen gin le me si yo lu na gi dil mi tir. Bu çalışmanın son on yıllık hülâsası farklı iki da marı bir sarmala dönüştüren bir Süheyl Ünver röne sansını ba latmış ol masıdır. Bu da mar lar dan il ki, Türk in sanı için Türk ün ne ol du ğu nun Süheyl Ünver in şahsında so mut la masıdır. Artık onun el yap ma ları def ter le ri gün ışığına çıkıyor, Türk ta ri hi nin uzanılamıya cak köşe le ri ne ışıklar salıyor gıpta edilecek çalışkanlığıyla hepimize rehber oluyor. İkin ci da ma ra ge lin ce; bu Süheyl Ünver in bir insan-ı ka mil ola rak ken dini nasıl ba şarıyla tez yin et ti ği ger çe ği dir. Böyle si bir ruhî tez yi na ta ih ti yaç du yan lar için bu ki tap ta tes bit edilen onun ha yatı hiç farkında ol ma dan, bir yol göste ri ci ol mu tur. Süheyl Ünver in pey gam be ra ne ru hun dan ışık al mak ise bu ki tabın müel li fi için en büyük rah manî ik ram ol du ğunu tah dis-i ni met ede rek be lirt mek be nim için bir borç tur. Ki tabın ikin ci baskısınıda tas hih işi ni se ve rek ten omuz la yan Hüse yin Top dostu ma, Süheyl Ünver ho camızın sev gi li ke ri me si Gülbün Me sa ra ya da her za man ki ti tiz li ğiy le re sim ler bölümünün ye ni den şe kil len me sin de ki katkısı için müte şek kirim. Ötü ken yayıne vi yöne ti ci le ri ne, Nur han Al pay ve Erol Kılınç a da ki tabın Ötüken yayınları içinde çıkması için göster dik le ri çabadan do layı te şekkür ede rim. Selimiye 13.IX.2004

13 Hayati (17. I I I I. 1986) Bu çocuk büyür gider, beni unutmaz Ahmed Amiş Efendi (? )

14 I Gırış Ah med Sü heyl Ün ver in 17 Şu bat 1898 (26/27 Ra ma zan 1315) Per şem be yi Cuma ya bağ la yan Ka dir Ge ce si İs tan bul Ha se ki de He ki moğ lu A li Pa şa Cad de si, Bostan ha ma mı sı ra sın da 32 no lu ev de baş la yan mad di ha ya tı 14 Şu bat 1986 (5 Ce mâ ziye lâ hir 1406) Cu ma gü nü sa at de ge ne İs tan bul da, Ka la mış ta Fe ner Cad de si No. 19 da son bul du. Baş lan gıç i ti ba riy le o nun ha yat hi kâ ye si nin ar dın da 19. yüz yıl Ru me li Tür kü ğü i le A na do lu Türk lü ğü nün e sas lı bir ter ki bi bul mak ta dır. Bu ha yat İs tan bul da zu hur e de cek, cis mâ nî ha ya tının ya nı sı ra ma ne vi dün ya sı nı da o ra da ku ra cak, ge ne İs tan bul dan e ser le ri i le et ki si ni sür dü re cek tir. İs tan bul, mi ma ri den hat sa na tı na, süs le me den eb rû ya, hat ta Türk çe si ne ka dar gü ze le a şık Türk le rin cid den ö ze nip kur duk la rı ve me de ni yet â le mi ne ar ma ğan et tik le ri bir şe hir dir. Oy sa ge ne bu şe hir Türk le rin bir baş ka a çı dan, in sa nın in san ol ma sı açı sın dan, İs tan bul e fen di li ği ni in san lı ğa ar ma ğan et miş ti. Sü heyl Ün ver in ki şi li ğin de İs tan bul e fen di li ği ze ra fet ve in ce li ği nin ken di i çin de fark lı ve müm taz bir ör ne ği ni bul du. Sü heyl Ün ver in ve fa tıy la İs tan bul, ken di çö züm le me si o lan ve ön ce bü tün a ğır lı ğı nı bir ku yum cu sab rıy la iç â lem me de ni ye ti ni in şa e den da ha son ra bu ruh in ce li ği ni eş ya ya, di li ne, ha re ket le ri ne nak şe den bir in san ti po lo ji si ni de nok tala mış ol du. Sü heyl Ün ver in mad di ha ya tı tü ken miş ol ma sı na rağ men, ho ca lı ğı, e fen di li ği, ai le ba ba lı ğı ve bı rak tı ğı ha tı ra lar o nu can lı kıl mak ta dır. Ö zel lik le ka le me al dı ğı ya zıla rı, re sim, tez hip, min ya tür ve def ter le ri, dos ya ları, zarf lar i çe ri sin de ki not la rı i le en ya kın la rı nı bil has sa o na ho ca-ta le be i liş ki si i çer sin de o nun la gö nül ba ğı ku ran la rı her an şa şırt ma ğa de vam et mek te dir. O nun e lin den çı kıp so mut laş mış ki tap, ma kale, ga ze te ya yın la rı, mek tup, def ter-mek tup, re sim, min ya tür, tez hip, fo toğ raf, kro ki, plan, mak ta a, def ter, dos ya lan mış not lar ve tas nif e dil me miş sa yı sız ka ğıt par ça la rı

15 24 / A. SÜHEYL ÜNVER ü ze ri ne a lın mış çe şit li not lar vd. ni ye ni den ü ret me ğe fi zik o la rak ay nı mad di öm rü ya şa ma ğa ha zır bir in sa nın, prog ram lan sa da hi, ba şa ra ma ya ca ğı a çık tır. O fa ni ha ya tı nı da i ma men su bu ol mak tan gu rur ve sa a det duy du ğu, yü ce li ği ne inan dı ğı Türk mil le ti nin kül tü rel de ğer le ri ne a da dı, Türk lü ğün ma zi si ni is tik ba le gö tü re cek Türk in sa nı na has çiz gi le ri tek tek tes bit et ti, bun la rın ü ze ri ne te red dütsüz ce git ti ve bil gi ve ri le ri ni top la dı. Ar şi vi ve ya yın la rıy la ma zi nin ça lış kan lık ve be ce ri si nin ü rün le ri ni Türk kim li ği nin pe kiş me si i çin ge le cek ku şak la ra bı rak tı. Bu ça lış ma Sü heyl Ün ver in ha ya tı, şah si ye ti fik ri dün ya sı ve e ser le ri ü ze ri ne gi riş ma hi ye tin de bir ka lem tec rü be si o la cak tır. Bu müs tes na in sa nı ta nı mak la ha ki ka ten e lem ta ra fı a ğır ba san mad di ha ya tı mı za bir fe rah la ma, bu yön de bir o dak de ği şik li ği ge ti rir se Sü heyl Ho ca mı zı ta nı ma yö nün de e sas lı bir a dım a tıl mış o la cak tır. Ya şan tı çiz gi si nin ve e ser le ri nin tam bir dö kü mü nün ya pıl ma sı o nun ha yat hi kaye si nin baş lan gıç nok ta sı i ti ba riy le i ki ka nat tan bir kaç ku şak ge ri ye çe kil me si ni zo run lu kıl mak ta dır. Bu yol la a i le a ğa cı nın tes bi ti Tan zi mat ve er te sin de mer kez de ve çev re de ya şa yan i ki Türk a i le si nin gün ı şı ğı na çı ka rıl ma sı ka dar fark lı çev re ler den İs tan bul a a kan i ki ır ma ğın bir le şe rek bir um ma nı o luş tur ma sı nın da hi ka ye si o lacak tır. Sü heyl Ün ver in ba ba so yu nu a raş tı rır ken Os man lı dev le ti nin, hu su siy le Türklü ğün Bal kan lar dan ilk ko pu şu o lan 1293 (1877) Os man lı-rus har bi nin sa vur du ğu in san la rın ha lâ ka na yan ya ra la rı i le bun la rın a cı ser gü zeşt le ri ni tes bit et tik. Bu nokta yı gün ı şı ğı na çe ker ken Bal kan la ra ser piş ti ril miş Türk kül tür var lık la rı nın da in celen me si ka çı nıl maz ol du. Bu i se Sü heyl Ün ver in Türk mil li yet çi li ği ne yö ne li şi nin ilk e sas lı dür tü sü dür. A na do lu Türk lü ğü nün Tan zi mat ön ce sin de çev re den mer ke ze ge li şi i le İs tan bul da an ne ta ra fı i le a lı şı la gel mi şin dı şın da bir gö rü nüm ka zan dığı gö rü lü yor. Bu ye ni gö rü nü mü be lir le yen un sur a i le nin gü zel sa nat lar la kur du ğu ya kın bağ dan kay nak lan mak ta dır. Sü heyl Ün ver in ba ba ta ra fı Ru me lin de 1877 ye ka dar hu zur dan hu zur suz lu ğa ge çi şi ya şa dı lar. Ni ha yet o top rak lar dan sö kü lüş le ri ni et le rin de, can la rın da duy du lar. Oy sa an ne ta ra fı i le a i le İs tan bul da sulh ve sü kûn i çin dey di. Ken di ne has bir ko nak ha ya tı nın ni met le ri ni bir lik te bö lü şe rek ya şan tı ları nı sür dür mekteydi ler. A i le nin bü tün hu zur ve re fa hı nı Türk hat ve süs le me sa na tı sağ la mak tay dı. Mad de ye kar şı bes le nen ka na at kâr lık ve top lum sal da ya nış ma bu in san la rın kalp sa fa la rı nı ar tır mak tay dı. De de Meh med Şev ki E fen di i le o nun da yı sı Meh med Hu lu si E fen di nin Türk hat sa na tın da var dık la rı mer ha le yi ve el de et tik leri şöh re ti tes bit e der ken is ter is te mez Os man lı Dev le ti nin bir kül tür mer ke zi o lan İs tan bul un sa nat se ver le ri nin Ha se ki de ki mü te va zi ko na ğa ta şın ma la rı nı da göz ar dı

16 A. SÜHEYL ÜNVER / 25 e de mi yo ruz. Fa kat a sıl ö nem li o lan a i le sin de al tı ta ne hat tat ve gü zel sa nat us ta sı nın Ah med Sü heyl in san atının do ğu mu na o lan et ki le ri dir. Ger çek ten de Ah med Sü heyl Ün ver i yi bir an ne ve ba ba dan i lim [za hi rî (po zi tiv bi lim) ve ba tı nî (ta sav vuf)] ve sa nat [Türk sa na tı nın her da lı] ka bi li ye tiy le dün ya ya geldi. Bun la rı na sıl in ki şaf et tir di ği ni a raş tı rır ken as lın da ör nek ki şi li ği, sa yı sız e ser le ri ve ye tiş tir di ği ev lat ve öğ ren ci le riy le o nun i le ri ye dö nük ya nı nı da ku şat mış o la ca ğız.

17 II Mustafa Enver Bey Ah med Sü heyl Ün ver ba ba ta ra fın dan Tır no va lı dır. Bu gün mil li sı nır la rı mı zın dı şın da Bul ga ris tan da ka lan bu gü zel bel de Çe re viç da ğı e tek le rin de Tu na neh ri a yak la rın dan San tra ır ma ğı ü ze rin de nü fus lu bir san cak mer ke zi i di 1. Türk ler di ğer un sur lar la bir lik te Tır no va da 14. yüz yı lın son la rın dan yüz yı lın or ta la rı na ka dar sulh ve sü kûn i çin de ya şa dı lar, â sû de bir ö mür sür dü ler, bu top rak lar da a da let le hük met ti ler. Ge ne bu top rak lar da si ya si, ik ti sa di ve kül tü rel var lık la rı nı per çin le ye rek in san-in san i liş ki le rin den so mut e ser le re ka dar her a la na ken di mü hür le ri ni vur dular 3. Bil has sa ka lı cı lı ğı o lan ve ya lan söy le me yen mi ma ri e ser ler de Tür k ün gü ze li se ven, gü ze le a şık ka rak te ri nin dı şa dö kül dü ğü bir ger çek tir. Ca mi, mes cid, tek ke, zâ vi ye, tür be, na maz gâh, ha mam, han, be des ten, çeş me, me zar lık, i ma ret ha ne, medre se, köp rü, ev vd. i le Türk lük bu böl ge de ki mev cu di ye ti ni ta ri he tes cil et tir miş ti. Sa de ce Tır no va da, 1860 yı lın da, 15 ca mi, 3 me d re se, 23 o kul, 6 tek ke, 5 mes cid ve 1 rüş di ye var dı 4. Ayrı ca Türk ler 19. yüz yıl da bu ra lar da as ke ri ve si vil has ta ha ne ya pı mına da ö zen gös ter miş ler di 5. 1 S. Ün ver in not la rın dan: Tır no va hak kın da ma lu mat var, sa hi fe sa hi fe gör mek la zım de di ği Mec mu a-ı Re sa il, Fa tih K de ka yıt lı dır [Krş., A SÜ., Tas nif e dil me miş not lar, (GM)] de A li Pa şa Tır no va ka le si nin fet hi ne a zi met ey le di ler. Al lah ın i na ye ti i le kı sa za manda o nu da fet he dib e le ge çir di ler [So lak zâ de Meh med Hem de mî Çe le bi, So lak za de Ta ri hi, (İs tan bul, 1297), s. 41. Ay rı ca krş., Ru hi Ta ri hi, (yay. Y. Yü cel-h. E. Cen giz), Bel ge ler, sa yı 18, ( ), s. 390.]. 3 Krş., A SÜ., Fa tih Sul tan Meh med in Ru me li de ki E ser le ri, Ta rih Dün ya sı, Sa yı 9, (1950), s Tu na, No. 43, (16 Şa ban 1282) den zik re den B. N. Şim şir, Bul ga ris tan Türk le ri, (An ka ra, 1986), s. 28. Tır no va da ki Türk e ser le ri nin top lu bir dö kü mü i çin bk. E. H. Ay ver di, Av rupa da Os man lı Mi ma ri E ser le ri, IV, (İs tan bul 1982), s S. Ün ver in Tır no va ya da ir en