MALİ POLİTİKALARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNİN YAPISAL KIRILMALI PERİYODİK BİRİM KÖK TESTİ İLE ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Transkript

1 Doğuş Üniversiesi Dergisi, 12 (1) 2011, MALİ POLİTİKALARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNİN YAPISAL KIRILMALI PERİYODİK BİRİM KÖK TESTİ İLE ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ THE ANALYSIS OF SUSTAINABILITY OF FISCAL POLICIES BY PERIODIC UNIT ROOT TEST WITH STRUCTURAL BREAK: THE CASE OF TURKEY Aycan HEPSAĞ İsanbul Üniversiesi, İkisa Fakülesi, Ekonomeri Bölümü ÖZET: Bu çalışmanın amacı Türkiye ekonomisinde uygulanan mali poliikaların sürdürülebilirliğini, dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımından harekele araşırmakır. Çalışmanın amacı doğrulusunda örnek dönemi olarak ele alınan 1990:1 2008:4 döneminde sürdürülebilirlik gösergesi olarak kabul edilen kamu oplam borç sokunun gayri safi yuriçi hâsılaya oranı olan Borç/GSYİH değişkenine yapısal kırılmalı periyodik birim kök esi uygulanmışır. Elde edilen ampirik bulgular Türkiye ekonomisinde mali poliikaların sürdürülebilirlik durumunun periyodik davranışlar sergilediğini; uygulanan mali poliikaların yapısal kırılma ve periyodik davranışlar alında sürdürülemez olduğunu gösermekedir. Anahar Kelimeler: Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök Tesi; Periyodik Ooregresif Modeller; Sürdürülebilirlik ABSTRACT: The aim of his sudy is o invesigae he susainabiliy of fiscal policies ha adminisered in Turkish economy wihin he framework of Ineremporal Borrowing Consrain approach. Towards o he aim of sudy, for he sample period ha covers 1990:1-2008:4, he periodic uni roo es wih srucural break is applied o he raio of Toal Public Deb Sock o Gross Domesic Produc, Deb/GDP variable, which is assumed as he indicaor of susainabiliy. The empirical findings show ha he susainabiliy circumsance of fiscal policies ha adminisered in Turkish economy exhibis periodic behaviors and also show ha he adminisered fiscal policies are unsusainable under he srucural break and periodic behaviors. Keywords: Periodic Uni Roo Tes wih Srucural Break; Periodic Auoregressive models; Susainabiliy JEL Classificaions: E62; C32 1. Giriş Türkiye ekonomisinde kamu kesimi açıkları özellikle 1980 yılı sonrasında uygulanan poliikalar ile birlike sürekli ve hızlı bir arış seyri gösermişir. Kronikleşen büçe açıklarının düzeyi ve bu açıkların finanse ediliş şekilleri, makroekonomik dengeler açısından önem arz emekedir. Yüksek seviyedeki büçe açıklarının borçlanma yolu izlenerek finanse edilmeye çalışılması uzun dönemde yüksek enflasyon seviyelerine ve fiya isikrarsızlığına neden olmakadır. Bu açıdan bakıldığında derinleşen büçe açıklarının ve bununla birlike aran kamu kesimi borçlarının azalılması amacıyla uygulanan mali poliikaların mevcu durum

2 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 33 için sürdürülebilir olup olmadığının belirlenmesi gerekmekedir. Büçe poliikalarının sürdürülebilirliğini ölçmek için kullanılan yaklaşımlar üç başlıka oplanmakadırlar. Bunlar; muhasebe yaklaşımı, sürdürülebilirlik gösergeleri ve dönemler arası borçlanma kısıı (IBC) yaklaşımlarıdır. Son yıllarda sürdürülebilirlik ile ilgili çalışmalarda dönemler arası yaklaşım diğer yaklaşımlara göre daha önemli hale gelmişir (Gökaş, 2008: 47). Dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımında, mevcu borç sokunun veya büçe açığının, kamunun uzun vadedeki gelir fazlası ile karşılanabilecek durumda olup olmadığı incelenmekedir. Uzun dönemdeki faiz dışı fazlaların bugünkü değeri, borç sokunun veya büçe açığının değerine eşi veya fazla ise kamu borcunun veya büçe açığının sürdürülebilir olduğu sonucuna varılmakadır (Kalyoncu, 2005a: 38). Bu çalışmanın amacı Hamilon ve Flavin (1986) arafından oraya konulan dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımından harekele 1990 yılının ilk çeyreği ile 2008 yılının dördüncü çeyreği (1990:1 2008:4) arası dönem kullanılarak Türkiye ekonomisinde uygulanan mali poliikaların sürdürülebilirliğini araşırmakır. Bu amaç kapsamında sürdürülebilirlik gösergesi olarak oplam kamu borçlarının gayri safi yur içi hâsılaya oranı olan Borç/GSYİH değişkeni kullanılmışır. Üçer aylık veya aylık verilerle yapılan ampirik çalışmalarda periyodik veya mevsimsel davranışların varlığında başvurulan genel yönem, ikisadi zaman serilerine ai periyodik veya mevsimsel harekelerin bir akım düzelme yönemleri ile elimine edilmesidir. Ancak ikisadi zaman serilerinde olası periyodik veya mevsimsel davranışların özellikle sokasik özellikler sergilemesi durumunda mevsimsel düzelme yönemlerine başvurulması ikisadi zaman serilerinde önemli bilgi kayıplarına neden olmakadır. Bu nokadan harekele bu çalışmada büçe poliikalarının sürdürülebilirliği, yapısal değişiklik ve periyodik davranışlar dikkae alınarak, Boswijk ve Franses (1995) arafından oraya konulan periyodik birim kök esinin, daha sonra Evans (2006) arafından yapısal kırılmanın dışsal olarak dikkae alınmasıyla gelişirilen yapısal kırılmalı periyodik birim kök analizi ile araşırılmışır. Bu çerçevede çalışmanın ikinci kısmında dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımının eorik alyapısına ve adı geçen yaklaşımla ilgili lieraürdeki çalışmalara yer verilmekedir. Üçüncü kısımda analizde kullanılan veri seine ve yöneme ilişkin bilgi sunulmakadır. Dördüncü kısımda analize ai ampirik bulgular yer almaka; beşinci ve son kısımda ise analizden elde edilen sonuçlar arışılmakadır. 2. Dönemler Arası Borçlanma Kısıı Yaklaşımı ve Lieraür Dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımı; uzun vadede büçe açığının kamunun gelir fazlası ile karşılanması gerekliliğini yani, kamunun borçlarını sürekli olarak borçlanmayla ödeyemeyeceğini ve bu borcu ödeyebilmek için uzun dönemde gelir fazlasına sahip olması gerekiğini varsaymakadır (Gökaş, 2008: 49). Dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımı Hamilon ve Flavin (1986) arafından oraya konulan ve daha sonra Trehan ve Walsh (1991) arafından gelişirilen bir yaklaşım olarak lieraürde yer almakadır.

3 34 Aycan HEPSAĞ Bu yaklaşıma göre hükümeler her dönemde bir büçe kısıı ile karşı karşıyadır. Hükümelerin her dönem karşı karşıya kaldıkları büçe kısıı aşağıdaki şekilde ifade edilmekedir (Azgün ve Taşdemir, 2006: 37): 1 1 G r B R B (1) 1 no lu göserimde G, büçe harcamalarını, ve R, büçe gelirlerini, r, faiz oranını B, kamu borç sokunu, ise zamanı ifade emekedir. 1 no lu göserim hükümelerin büçe kısıının üm dönemler için geçerli olduğu varsayımıyla genişleildiğinde dönemler arası büçe kısıı aşağıdaki şekilde yazılabilmekedir: B R G lim B i i i i i i i1 1/ 1r i s s1 (2) (3) Dönemler arası büçe kısıı yaklaşımı 2 no lu denklemden harekele kamu borç sokunun giderek sıfıra yaklaşacağı ve böylece borç sokunun oradan kalkacağını varsaymakadır. Söz konusu göserimden harekele devle borçları sıfıra yaklaşmıyorsa borç verenler borç vermeye devam emeyeceklerdir. Dönemler arası büçe kısıı yaklaşımına göre büçe poliikalarının sürdürülebilirliği aşağıda yer alan 4 no lu denklemlerden harekele sınanabilmekedir. E lim ib i 0 i (4) 4 no lu göserimde yer alan. E zamanındaki beklenen değeri ifade emekedir. Lieraürde ikisadi zaman serileri özelliklerinin dikkae alınmasıyla büçe açıklarının sürdürülebilir olup olmadığının sınanmasında ampirik olarak iki farklı yaklaşımın hakim olduğu görülmekedir. Bu yaklaşımlardan ilki ek değişkenli yaklaşım olarak nielendirilmekedir. Hamilon ve Flavin (1986) arafından oraya konulan ek değişkenli yaklaşımda kamu borç soku değişkeninin veya kamu borç sokunun gayri safi yuriçi hâsılaya oranlanması sonucu elde edilen değişkenin durağanlık koşulunu sağlaması büçe poliikalarının sürdürülebilir olduğunu; durağanlık koşulunu sağlamaması ise sürdürülebilir olmadığını ifade emekedir. İki değişkenli yaklaşım olarak ifade edilen diğer yaklaşım ise Hakkio ve Rush (1991) ve Quinos (1995) arafından oraya konulan bir yaklaşım olup kamu harcamaları ve kamu gelirleri değişkenleri kullanılarak, eşbüünleşme analizleri yardımıyla sürdürülebilirlik durumu araşırılmakadır. Bu yaklaşıma göre kamu harcamaları ve kamu gelirleri değişkenlerinin eşbüünleşik olmaları durumu ise sürdürülebilirlik koşulu için yeerli koşul kabul edilmekedir. Sözü edilen iki yaklaşım arasındaki farklılık 4 no lu göserimin es edilmesinde kullanılan analiz yönemlerinden kaynaklanmakadır.

4 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 35 Lieraürde durağanlık analizleri kullanılarak büçe poliikalarının sürdürülebilirliğini es eden ilk çalışmalar Hamilon ve Flavin (1986) ve Trehan ve Walsh (1991) arafından yapılan çalışmalardır. Daha sonra Ucum ve Wickens (1996) arafından, ABD ve Avrupa Birliği ülkelerinin mali poliikalarının sürdürülebilirliğinin Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök esleri kullanılarak yapılan çalışmada bir kısım ülkelerin mali poliikalarının sürdürülebilir bir kısmının ise sürdürülemez olduğu bulunmuşur. Siriwardana (1998) arafından Sri Lanka için DF, ADF ve PP birim kök esleri kullanılarak yapılan çalışmada mali poliikaların sürdürülemez olduğu sonucuna ulaşılmışır. Makrydakis vd. (1999) arafından Yunanisan ın mali poliikasının geleneksel birim kök esleri olan ADF ve KPSS (Kwiakowski-Phillips-Schmid- Shin) eslerinin yanında yapısal kırılmayı dikkae alan Zivo-Andrews (ZA) birim kök esi kullanılarak yapılan çalışmada uygulanan poliikaların sürdürülemez olduğu bulunmuşur. Koo (2002) arafından Kore için ADF ve PP birim kök esleri kullanılarak yapılan çalışmada büçe poliikalarının sürdürülebilir olduğu belirilmişir. Aresis vd. (2004) arafından eşik değerli birim kök esi (hreshold uni roo es) kullanılarak yapılan çalışmada ise ABD nin mali poliikasının sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmışır. Jha ve Sharma (2004) arafından yapılan çalışmada Hindisan ın mali poliikasının, ZA birim kök esi kullanılarak es edilmesi ile sürdürülebilir olduğu bulunmasına karşın ADF birim kök esi kullanılarak es edilmesiyle sürdürülemez olduğu bulunmuşur. Türkiye ekonomisi için yapılan çalışmalar dikkae alındığında lieraürde raslanan üm çalışmaların iki değişkenli yaklaşımı emel alan eşbüünleşme analizlerine dayandığı görülmekedir. Özmen ve Koğar (1998), Günaydın (2003), Kalyoncu (2005b), Azgün ve Taşdemir (2006) arafından yapılan çalışmalarda Türkiye nin büçe poliikasının zayıf * formda sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmışır. 3. Veri ve Yönem Türkiye de mali poliikaların sürdürülebilirliğinin analiz edildiği çalışmada, sürdürülebilirlik gösergesi olarak oplam kamu borç sokunun gayri safi yuriçi hâsılaya oranı olan Borç/GSYİH değişkeni kullanılmışır. Borç/GSYİH değişkenine ai veri sei üçer aylık olarak elde edilmiş olup 1990:1 2008:4 dönemini kapsamakadır. Veri seine, Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası Elekronik Veri Dağıım Siesinden ulaşılmışır. Çalışmada kullanılan modellere ilişkin üm çözümlemeler EViews 5.0 programı yardımıyla yapılmışır. Çalışmada üçer aylık verilerin kullanılması dolayısıyla Türkiye de mali poliikaların sürdürülebilirliği, Boswijk ve Franses (1995) arafından oraya konulan periyodik birim kök esinin daha sonra Evans (2006) arafından yapısal kırılmanın dışsal olarak dikkae alınmasıyla gelişirilen yapısal kırılmalı periyodik birim kök esi ile sınanmakadır. Periyodik zaman serisi analizlerinin diğer zaman serisi * Zayıf formda sürdürülebilirlik durumu, sürdürülebilirliğin eşbüünleşim analizleri kullanılarak araşırıldığı çalışmalarda, kamu gelirleri ile kamu harcamaları değişkenlerinin eşbüünleşik olduğu durumda bağımsız değişken olarak kabul edilen kamu harcamaları değişkenine ai kasayının 1 değerinden küçük olması durumunu ifade emekedir.

5 36 Aycan HEPSAĞ analizlerinden en büyük farkı, periyodik ooregresif modellerin ahmininden sonra periyodik birim kök sınamasının yapılmasıdır. Herhangi bir zaman serisinin periyodik birim köke sahip olup olmadığının analizinde, öncelikle periyodik ooregresif model (PAR) kurularak periyodik davranışların varlığı belirlenmeye çalışılmaka, periyodik davranışların belirlenmesinin ardından periyodik birim kök analizi yapılmakadır. Periyodiklik, ikisadi zaman serilerinde belirli aralıklarla aynı dalgalanmanın ekrarlanması anlamını aşımakadır. PAR modeller, periyodik olmayan ooregresif modellerin paramerelerinin, mevsimlere (dönemlere) bağlı olarak değişmesine izin veren modeller olarak anımlanmakadır. PAR modeller basi anlamda, modelde yer alan ooregresif değişkenlere ai paramerelerin zamana diğer bir ifadeyle mevsimlere bağlı olarak değişiği modellerdir Şekil 1. Borç/GSYİH Değişkenine Ai Grafik Üçer aylık verilerden oluşan ve N yıl boyunca gözlenen her hangi bir serisinden harekele. edilebilmekedir (Boswijk ve Franses, 1995: 242): y zaman p merebeden PAR( p ) modeli aşağıdaki şekilde ifade 4 p 4 (5) y D D y s s is s i s1 i1 s1 5 no lu göserimde is ve s dönemlere bağlı olarak değişen paramereleri, D s, mevsimsel kukla değişkenleri, ise haa erimini gösermekedir. 5 no lu göserime rend değişkeni dahil edilebilmekedir ve rend değişkeni T s, yine dönemler emel alınarak 1,1,1,1,2,2,2,2,3,3,3,3,4,4,4,4,... şeklinde oluşurulmakadır (Franses ve Paap, 2004: 30). Trend değişkenli p. merebeden PAR( p ) modeli ise aşağıdaki şekildeki gibi yazılabilmekedir:

6 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök p 4 (6) y D D T D y s s s s s is s i s1 s1 i1 s1 6 no lu göserimde s, dönemlere bağlı olarak değişen paramereleri gösermekedir. PAR modellerde uygun merebenin belirlenmesi önem aşımakadır. Periyodik ooregresif modellerin merebeleri bilinememekedir ve kullanılan veriye uygun şekilde ahmin edilmesi gerekmekedir. Periyodik olmayan ooregresif modellere benzer şekilde periyodik ooregresif modeller için de kullanılan birçok model seçim krieri bulunmakadır. Model seçim krierlerinden en fazla kullanılan iki krier Akaike Bilgi Krieri (AIC) ve Schwarz Krieridir (SC) (Franses ve Paap: 2004: 43): AIC( p) nlog ESS 8p (7) SC( p) n log ESS 4p log n (8) 7 ve 8 no lu göserimlerde yer alan ESS ahmin edilen modelin kalını kareler oplamını ifade emekedir. Periyodik ooregresif modellerin en küçük kareler yönemi kullanılarak ahmin edilmesinin ardından periyodik davranışların varlığı H0 : is p 1 ( s 2,3, 4 ve i 1, 2,..., p) hipoezinin sınanması ile belirlenebilmekedir. Bu hipoezi es emek için sandar F esi kullanılmakadır ve es isaisiğine ai dağılım y zaman serisinin durağan olması ya da olmamasından ekilenmemekedir (Franses, 1995: 687). Periyodik davranışların varlığının es edilmesinde kullanılan isaisik değeri F olarak nielendirilmeke ve F3 pn, (4 4 p) dağılımına uygunluk gösermekedir. Diğer arafan PAR modellerin, haa erimleri ile ilgili bir akım varsayımları yerine geirmesi beklenmekedir. Haa erimlerinin normal dağılıma uygunluk gösermesinin yanında haa erimlerinin ookorelasyon içermemesi ve ARCH (ooregresif koşullu değişen varyans) ekisinin bulunmaması gerekmekedir. İkisadi zaman serisinin periyodik özellik göserdiğinin espi edilmesinden sonra periyodik birim köke sahip olup olmadığının sınanması amacıyla kısıı kullanılarak sınırlanmış bir model ahmin edilmekedir. Periyodik birim kök sınamasını bir birim kök için gerçekleşirmek amacıyla kurulan sınırlanmış model aşağıda göserildiği şekildedir (Boswijk ve Franses, 1996: 228; Leong, 2001: 174): PAR y D D y D y s s s s s1 s1 p1 4 D y y i1 s1 is s i s1 i1 (9)

7 38 Aycan HEPSAĞ y D D T D y D y s s s s s s s s1 s1 s1 p1 4 i1 s1 D y y is s i s1 i1 1 (10) 9 ve 10 no lu denklemler periyodik birim kökün analizinde kullanılan sınırlanmış modeller olarak ifade edilen modellerdir. 9 ve 10 no lu denklemlerde yer alan s 1 parameresi s 1 değeri için o olarak elde edilmeke ve o 4 olarak kabul edilmekedir. Bu modellerin çözümünde 5 ve 6 no lu denklemlerde ifade edilen sınırlanmamış modellerden farklı olarak Doğrusal olmayan En Küçük Kareler Yönemi kullanılmakadır. 9 ve/veya 10 no lu sınırlanmış modelde kısı olarak ifade edilen doğrusal olmayan birim kök kısııdır. Söz konusu kısıın geçerliliği adı geçen sınırlanmış modeller ile 5 ve/veya 6 no lu sınırlanmamış modellerin ahmin edilmesinden sonra aşağıda göserilen benzerlik oran esi ile sınanmakadır (Boswijk ve Franses, 1995: 244): ESS R LR n pln ESSUR LR ˆˆˆˆ sign LR (11) (12) LR esinde n, analizde kullanılan gözlem sayısını, p, PAR modelin merebesini gösermekedir. ESS ve R ESS UR sırasıyla 9 ve/veya 10 no lu sınırlanmış modellerin; 5 ve/veya 6 no lu sınırlanmamış modellerin ahmini sonucu elde edilen Kalını Kareler Toplamını ifade emekedir. 12 no lu göserimdeki ˆˆˆˆ , 5 ve/veya 6 no lu sınırlanmamış modellerden, en küçük kareler ahmini ile elde edilen kasayıların çarpımını ifade emekedir. Sign ifadesi ise işare fonksiyonunu belirmekedir. LR esi, asimoik dağılım olarak Fuller (1976) arafından gelişirilen dağılımla aynı özelliklere sahipir. (Boswijk ve Franses, 1995: 244). Buna göre LR es isaisiğinin, Fuller (1976) arafından gelişirilen kriik değerlerle karşılaşırılması sonucu, bu es isaisiğinin söz konusu kriik değerlerden küçük olması durumunda emel hipoez H0: olan periyodik birim kökün varlığı hipoezi reddedilememekedir. İkisadi zaman serileri, incelenen dönem içerisinde ekonomik krizler veya poliika değişiklikleri nedeniyle yapısal kırılmalara maruz kalabilmekedirler. Birim kök analizlerinde zaman serilerindeki yapısal kırılmanın dikkae alınmaması durumunda yapılan eslerin, birim kökün varlığını reddedememe durumuna doğru eğilim

8 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 39 göserdiği ifade edilmekedir. Bu nedenle birim kök analizlerinde zaman serisindeki yapısal kırılmanın dikkae alınması bir gereklilik halini almakadır. Evans (2006) periyodik birim kök esine yapısal kırılmanın dışsal olarak dâhil edilmesini mümkün kılan bir yaklaşım gelişirmişir. Yapısal kırılmanın varlığı durumunda periyodik birim kök analizinin gerçekleşirilmesi amacıyla oralamadaki (sabieki) kırılmanın 5 ve 9 no lu modellere dâhil edilme şekli aşağıdaki göserildiği gibidir (Evans, 2006: 70): 4 sds * DBs (13) s1 13 no lu göserimde DB s yapısal kırılmanın gerçekleşiği çeyrek ve öncesi için 0 değerini, kırılmanın gerçekleşiği çeyrek sonrası için 1 değerini alan kukla değişkeni, * işarei ise çarpımı emsil emekedir. 13 no lu göserimin PAR modellere dâhil edilmesi ile elde edilen model, Perron (1989) arafından gelişirilen, yapısal kırılmanın dışsal olarak dâhil edildiği birim kök esinde kullanılan modellerden model A ile benzerlik gösermekedir. Hem sabieki hem de eğimdeki kırılmanın 6 ve 10 no lu modellere dâhil edilme şekli ise aşağıdaki göserildiği gibidir (Evans, 2006: 70): 4 4 D * DB D * DT (14) s s s s s s s1 s1 14 no lu göserimde yer alan DT değişkeni yapısal kırılmanın gerçekleşiği çeyrek s ve öncesi için 0 değerini, kırılmanın gerçekleşiği çeyrek sonrası için T s değerini almakadır. 14 no lu göserimin PAR modellere dâhil edilmesi ile elde edilen model ise Perron (1989) arafından gelişirilen, yapısal kırılmanın dışsal olarak dâhil edildiği birim kök esinde kullanılan modellerden model C ile benzerlik gösermekedir. Yapısal kırılmalı periyodik birim eslerinde birim kökün sınanması amacıyla hesaplanan LR es isaisiği, yapısal kırılmanın dikkae alınmadığı durumdaki ile aynı şekilde elde edilmekedir. Ancak Evans (2006) arafından yapısal kırılmalı periyodik birim kök esinde hesaplanan LR es isaisiğinin, Perron (1989) arafından model A ve C için elde edilen kriik değerlerle karşılaşırılması gerekiği belirilmekedir. Buna göre 13 no lu göserimin, 5 ve 9 no lu modellere dâhil edilmesi sonucu hesaplanan LR es isaisiğinin, Perron (1989) arafından model A için elde edilen kriik değerlerden küçük olması durumunda yapısal kırılma alında birim kökün varlığını göseren emel hipoez reddedilememekedir. Diğer arafan 14 no lu göserimin 6 ve 10 no lu modellere dâhil edilmesi sonucu hesaplanan LR es isaisiğinin ise Perron (1989) arafından model C için elde

9 40 Aycan HEPSAĞ edilen kriik değerlerden küçük olması durumunda yapısal kırılma alında birim kökün varlığını göseren emel hipoez reddedilememekedir. 4. Ampirik Bulgular Çalışmanın bu kısmında Türkiye ekonomisinde uygulanan mali poliikaların sürdürülebilirliği yapısal kırılmalı periyodik birim kök analizi kullanılarak sınanmışır. Bu doğruluda sürdürülebilirlik gösergesi olarak kabul edilen Borç/GSYİH değişkeninin yapısal kırılma alında periyodik davranışlar sergileyip sergilemediği ve periyodik birim köke sahip olup olmadığı araşırılmışır. Tablo 1. Borç/GSYİH Değişkeninin Trendli ve Trendsiz PAR Modellerine Ai Tahmin Sonuçları Paramereler Trendsiz Trendli Kasayılar -İsaisikleri Kasayılar -İsaisikleri μ 1 0, ,25494* 1, ,17519* μ 2 0, , , ,11359* μ 3 0, , , ,67167 μ 4 0, , , ,73839 μ' 1 0, , , ,96400 μ' 2 0, ,36062* 2, ,54593* μ' 3 0, ,97268* 1, ,90542* μ' 4-0, , , ,07458 δ , ,66024* δ , ,56914 δ , ,36264 δ , ,55282 δ' , ,22643 δ' , ,55766* δ' , ,56503* δ' , ,04549 φ 11 1, ,39828* 0, ,42159 φ 12 0, ,23859* 0, ,44433* φ 13 1, ,87370* 0, ,12536* φ 14 0, , , ,17562 φ 21-0, , , ,79328 φ 22 0, , , ,55994* φ 23-0, ,96422* -0, ,56010 φ 24 0, , , ,33827 φ 31 0, , φ 32-1, ,10140* - - φ 33 0, , φ 34-0, , ESS UR =1,49780 ESS UR =0,94731 No: * %5 anlamlılık düzeyinde isaisikî olarak anlamlılığı ifade emekedir. Lieraürde sürdürülebilirlik ile ilgili yapılan çalışmalar dikkae alındığında Borç/GSYİH değişkeninin birim köke sahip olması durumu mali poliikaların sürdürülemez olduğu sonucuna; birim köke sahip olmaması (durağan olması) durumu ise mali poliikaların sürdürülebilir olduğu sonucuna işare emekedir.

10 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 41 Borç/GSYİH değişkeninin Şekil 1 de göserilen grafiği incelendiğinde, 2000 yılının son çeyreğinde bir yapısal kırılmanın varlığı belirlenmişir. Bu yapısal kırılmanın nedeninin, 2000 yılının Kasım ayında gerçekleşen ekonomik kriz olduğu anlaşılmakadır yılının son çeyreğinde meydana gelen yapısal kırılmanın, sabie ve eğimde meydana geireceği değişikliklerden harekele analizde ilk olarak Borç/GSYİH değişkeni için 13 no lu göserimin 5 no lu denkleme, 14 no lu göserimin ise 6 no lu denkleme dâhil edilmesiyle sırasıyla rendsiz ve rendli PAR modeller ahmin edilmişir. PAR modellerin merebesinin belirlenmesinde, Franses ve Paap (2004) dan harekele AIC ve SC krierleri kullanılmış ve uygun merebe rendsiz model (model A) için 3, rendli model (model C) için 2 olduğu anlaşılmışır. Borç/GSYİH değişkeni için ahmin edilen ve sınırlanmamış model olarak nielendirilen rendsiz ve rendli PAR modellere ai sonuçlar Tablo 1 de verilmişir. PAR modellerin ahmininin ardından bu modellerin gerekli varsayımları sağlayıp sağlamadığı konrol edilmelidir. PAR modelin 1. ve 4. merebeden ookorelasyona sahip olmaması, 1. ve 4. merebeden ARCH ekisine sahip olmaması, haa erimlerinin normal dağılıma uygunluk gösermesi gerekmekedir. Boswijk ve Franses (1995), ookorelasyonun ve ARCH ekisinin sınanmasında F eslerinin kullanılmasını önermişlerdir. Ookorelasyon esinde kullanılan F esleri 1. merebeden ookorelasyonun esi için F, 4. merebeden ookorelasyonun esi AR,1 için FAR,1 esleri olarak, 1. merebeden ve 4. merebeden ARCH ekisinin esinde 4 kullanılan F esleri ise sırasıyla F ve ARCH,1 F esleri olarak ifade ARCH,1 4 edilmekedir. Diğer arafan PAR modelinin periyodik davranışlar sergileyip sergilemediğinin sınanması gerekmeke ve bu sınamada da F PAR olarak nielendirilen bir F esi kullanılmakadır. Trendsiz ve rendli PAR modellerinin gerekli varsayımları yerine geirip geirmediğinin ve periyodik davranışlara sahip olup olmadığının sınanması amacıyla yapılan eslerin sonuçları Tablo 2 de göserilmişir. Tablo 2. Borç/GSYİH Değişkeninin Trendli ve Trendsiz PAR Modellerine Ai Diagnosik Tes Sonuçları Trendsiz Trendli F AR.1 1,19692* (0,27897) 0,06037* (0,80693) F AR.1-4 0,44882* (0,77272) 0,91355* (0,46410) F ARCH.1 0,05854* (0,80952) 0,40092* (0,52864) F ARCH.1-4 0,10048* (0,98190) 0,44841* (0,77315) F PAR 6,64396** (0,00000) 3,93153** (0,00270) Anderson-Darling 1,01247* (0,33563) 1,92920* (0,09836) No: * %5 anlamlılık düzeyinde ilgili eslere ai emel hipoezlerin reddedilemediğini ifade emekedir. ** ise %5 anlamlılık düzeyinde ilgili ese ai emel hipoezin reddedildiğini gösermekedir. Paranez içindeki değerler ilgili es isaisiklerinin olasılık değerlerini belirmekedir. F Tablo 2 de görüldüğü üzere ahmin edilen PAR modellerin F ve AR,1 AR,1 4 eslerinin sonuçlarından harekele %5 anlamlılık düzeyinde 1. ve 4. merebeden

11 42 Aycan HEPSAĞ ookorelasyon sorunu aşımamakadır. Aynı zamanda uygulanan F ve ARCH,1 eslerinin sonuçlarına dayanılarak %5 anlamlılık seviyesinde 1. ve 4. FARCH,1 4 merebeden ARCH ekisinin var olmadığı anlaşılmakadır. Modelin kalınılarının normal dağılıma uygunluk göserip gösermediği Anderson-Darling esi kullanılarak sınanmış ve kalınıların normal dağılıma uygunluk göserdiği belirlenmişir. Bu sonuçlardan, ahmin edilen PAR modelleri gerekli varsayımları yerine geirdiği anlaşılmakadır. Borç/GSYİH değişkeni için ahmin edilen PAR modellerin periyodik davranışlar sergileyip sergilemediğinin belirlenmesinde kullanılan F PAR esi sonucundan harekele periyodik davranışların yokluğunu ifade eden emel hipoez reddedilmişir. Buna göre mali poliikaların sürdürülebilirlik gösergesi olarak kabul edilen Borç/GSYİH değişkeninin periyodik davranışlar sergilediği belirlenmişir. Borç/GSYİH değişkeninin periyodik davranışlar sergilediğinin anlaşılmasının ardından Borç/GSYİH serisinin yapısal kırılma alında periyodik birim köke sahip olup olmadığı sınanmışır. Birim kök kısıı kullanılarak doğrusal olmayan en küçük kareler yönemi ile ahmin edilen ve sınırlanmış model olarak ifade edilen PAR modellerin sonuçları Tablo 3 e verilmişir. Borç/GSYİH değişkenine uygulanan yapısal kırılmalı periyodik birim kök analizi için sadece oralamada (sabie) meydana gelen yapısal kırılmanın dikkae alındığı durumda Tablo 1 de rendsiz olarak ifade edilen sınırlanmamış PAR modelin kalını kareler oplamı ( ESS UR ) ile Tablo 3 e rendsiz olarak ifade edilen sınırlanmış PAR modelin kalını kareler oplamı ( ESS R ) değerlerinden faydalanılmışır. Hem oralamada (sabie) hem de rendde (eğimde) meydana gelen yapısal kırılmanın varlığında periyodik birim kök analizi için ise Tablo 1 de rendli olarak ifade edilen sınırlanmamış PAR modelin kalını kareler oplamı ( ESS UR ) ile Tablo 3 e rendli olarak ifade edilen sınırlanmış PAR modelin kalını kareler oplamı ( ESS R ) değerlerinden faydalanılmışır. 11 ve 12 no lu formüller yardımıyla LR es isaisikleri, yalnızca oralamadaki (sabieki) yapısal kırılma ve hem oralamadaki (sabieki) hem de renddeki (eğimdeki) yapısal kırılma için hesaplanmışır. Borç/GSYİH değişkeni için yapısal kırılmalı periyodik birim kök esi sonuçları Tablo 4 e göserilmişir. Borç/GSYİH değişkeni için uygulanan ve Tablo 4 e yer alan yapısal kırılmalı periyodik birim kök esi sonuçlarına göre emel hipoez olan yapısal kırılmalı periyodik birim kökün varlığı hipoezi %5 anlamlılık düzeyinde yalnızca oralamadaki (sabieki) yapısal kırılmanın dâhil edildiği rendsiz durum için reddedilememişir. Hem oralamadaki (sabieki) hem de renddeki (eğimdeki) yapısal kırılmanın dâhil edildiği rendli durum için de %5 anlamlılık düzeyinde emel hipoez reddedilememişir. Bu sonuçlardan harekele mali poliikaların sürdürülebilirliğinin gösergesi olarak kabul edilen Borç/GSYİH değişkeninin yapısal kırılma alında periyodik birim köke sahip olduğu anlaşılmışır. Bu sonuç Türkiye ekonomisinde mali poliikaların yapısal kırılma ve periyodik davranışlar alında sürdürülemez olduğunu gösermekedir.

12 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 43 Tablo 3. Borç/GSYİH Değişkeni İçin Birim Kök Kısıı Kullanılarak Tahmin Edilen Trendsiz ve Trendli PAR Modellerine Ai Sonuçlar Paramereler Trendsiz Trendli Kasayılar -İsaisikleri Kasayılar -İsaisikleri μ 1 0, ,42750* 1, ,89274* μ 2 0, ,26754* 0, ,55057 μ 3 0, ,69314* -0, ,01204 μ 4 0, , , ,44411* μ' 1 0, , , ,04829 μ' 2 0, ,31182* 2, ,89816* μ' 3 0, ,45814* 0, ,40466 μ' 4 0, , , ,66486* δ , ,31936* δ , ,77284 δ , ,45242 δ ,0214 0,96806 δ' ,0127-0,41168 δ' , ,08482* δ' , ,2577 δ' , ,56178* φ ,462-0, , ,06653 φ 12 0, ,60677* 1, ,64484* φ 13 0, ,91183* 0, ,72011* φ , , , ,06601 φ 22 0, , , ,06666 φ 23 0, ,21866* 0, ,74559 φ 24 0, , , ,5187 φ 31-3, ,91765* - - φ 32-0, , φ 33-0, , φ 34 0, ,93723* - - ESS R =1,62525 ESS R =1,20043 No: * %5 anlamlılık düzeyinde isaisikî olarak anlamlılığı ifade emekedir. Tablo 4. Borç/GSYİH Değişkeni İçin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök Tesi Sonuçları Trendsiz Trendli LR τ -2,44161* -4,18619* Kriik Değerler (%5) -3,76-4,24 λ 0,6 0,6 No: * %5 anlamlılık seviyesinde emel hipoez olan yapısal kırılma alında periyodik birim kökün varlığının reddedilemediğini ifade emekedir. Kriik değerler Perron (1989) dan alınmışır. Kırılma zamanı, 2000 yılının son çeyreği ve kırılma yansıması, Ts / T 11/ olarak belirlenmişir. ( T s, kırılma çeyreğine ai gözlem değerini ifade emekedir) 5. Sonuç Türkiye ekonomisi için dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımından harekele 1990:1 2008:4 arası dönemde uygulanan mali poliikaların sürdürülebilirliğinin

13 44 Aycan HEPSAĞ araşırıldığı bu çalışmada, sürdürülebilirlik gösergesi olarak oplam kamu borç sokunun Gayri Safi Yuriçi Hâsılaya oranı olan Borç/GSYİH değişkeni kullanılmışır. Dönemler arası borçlanma kısıı yaklaşımına göre Borç/GSYİH değişkeninin birim köke sahip olması durumunda mali poliikaların sürdürülemez olduğu, birim köke sahip olmaması durumunda ise mali poliikaların sürdürülebilir olduğu ifade edilmekedir. Bu çerçevede, Türkiye ekonomisinde uygulanan mali poliikaların sürdürülebilirlik durumu, yapısal değişiklik ve periyodik davranışlar dikkae alınarak Boswijk ve Franses (1995) arafından oraya konulan daha sonra Evans (2006) arafından yapısal kırılmanın dışsal olarak dikkae alınmasıyla gelişirilen yapısal kırılmalı periyodik birim kök analizi ile araşırılmışır. Çalışmadan elde edilen ampirik bulgular Türkiye ekonomisinde mali poliikaların sürdürülebilirlik durumunun periyodik davranışlar sergilediğini ve uygulanan mali poliikaların yapısal kırılma ve periyodik davranışlar alında sürdürülemez olduğunu gösermekedir. Bu çalışma lieraürde yer alan diğer çalışmalardan iki şekilde farklılık gösermekedir. Bu farklılıklardan ilki sürdürülebilirlik durumunun araşırılmasında kullanılan yönemdir. Lieraürde raslanılan diğer çalışmalarda eşbüünleşme analizleri kullanılmışken bu çalışmada sürdürülebilirlik durumunun araşırılmasında 2000 yılının son çeyreğinde meydana gelen yapısal değişiklik ve periyodik davranışlar dikkae alınarak yapısal kırılmalı periyodik birim kök analizi kullanılmışır. İkinci farklılık ise sürdürülebilirlik durumu ile ilgili elde edilen bulguyla ilgilidir. Lieraürde yer alan diğer çalışmalarda Türkiye ekonomisinde uygulanan mali poliikaların zayıf formda sürdürülebilir olduğu bulgusuna ulaşılmışken bu çalışmaya ai ampirik bulgu, mali poliikaların sürdürülemez olduğu yönündedir. Borç/GSYİH değişkeninin zaman içerisindeki seyri incelendiğinde, periyodik davranışların, her yılın ilk çeyreğinde zirve nokası şeklinde, her yılın üçüncü çeyreğinde ise bir dip nokası şeklinde oraya çıkığı anlaşılmışır. Sürdürülebilirlik gösergesinin her yılın ilk çeyreğinde bir zirve nokasına sahip olması, Borç/GSYİH değişkenin yıl içerisinde en büyük değere ulaşığını diğer bir ifadeyle GSYİH nin oplam kamu borç sokunu karşılamasının daha güç olduğu durumu oraya koymakadır. Sürdürülebilirlik gösergesinin her yılın üçüncü çeyreğinde bir dip nokaya sahip olması ise Borç/GSYİH değişkenin yıl içerisinde en küçük değere ulaşığını diğer bir ifadeyle GSYİH nin oplam kamu borç sokunu karşılamasının daha mümkün olduğu durumu oraya koymakadır. Bu bulgu mali poliikaların uygulanması aşamasında poliika yapıcıları açısından önem arz emekedir. Yıl içerisinde söz konusu çeyreklerde gerçekleşen periyodik davranışların varlığı dikkae alınarak bu duruma uygun mali poliikaların yürüülmesi mümkün olabilecekir. 1990:1 2008:4 döneminde uygulanan mali poliikaların sürdürülemez olduğu bulgusu, kamu harcamalarının kamu gelirlerinden daha fazla olduğu sonucunu oraya çıkarmakadır. Kamu harcamalarının kamu gelirlerinden daha fazla olması durumunda, kamu ooriesi kamu açıklarını kapamak amacıyla daha fazla borçlanma yoluna gidecekir. Bu durum ise kamu ooriesinin kamu açıklarını kapamak amacıyla, alacağı gerek iç gerekse dış borçlar için yüksek faiz oranlarına ve yüksek seviyelerde faiz ödemelerine kalanmak zorunda kalacağını gösermekedir.

14 Mali Poliikaların Sürdürülebilirliğinin Yapısal Kırılmalı Periyodik Birim Kök 45 Referanslar ARESTIS, P., CIPOLLINI, A., FATTOUH, B. (2004). Threshold effecs in he U.S. budge defici. Economic Inquiry, 42 (2), ss. AZGÜN, S., TAŞDEMİR, M. (2006). Büçe açıklarının sürdürülebilirliği: zamanlararası borçlanma kısıının esi ( ). Aaürk Üniversiesi İİBF Dergisi, 20 (2), ss. BOSWIJK, H.P., FRANSES, P.H. (1995). Tesing for periodic inegraion. Economic Leers, 48 (3-4), ss. BOSWIJK, H.P., FRANSES, P.H. (1996). Uni roos in periodic auoregressions. Journal of Time Series Analysis, 17 (3), ss. EVANS, M. (2006). A sudy of he relaionship beween regional ferrous scrap prices in he USA, Resources Policy, 31 (2), ss. FRANSES, P.H. (1995). The effecs of seasonally adjusing a periodic auoregressive process. Compuaional Saisics and Daa Analysis, 19 (6), ss. FRANSES, P.H., PAAP, R. (2004). Periodic ime series models. New York: Oxford Universiy Press. FULLER, W.A. (1976). Inroducion o saisical ime series. New York: John Wiley. GÖKTAŞ, Ö. (2008). Türkiye ekonomisinde büçe açığının sürdürülebilirliğinin analizi. İsanbul Üniversiesi İkisa Fakülesi Ekonomeri ve İsaisik Dergisi, 4 (2), ss. GÜNAYDIN, E. (2003). Analysing he susainabiliy of fiscal deficis in Turkey. Hazine Dergisi, 16, ss. HAKKIO, C.S., RUSH, M. (1991). Is he budge defici oo large? Economic Inquiry, 29 (3), ss. HAMILTON, J.D., FLAVIN, M.A. (1986). On he limiaions of governmen borrowing : a framework for empirical esing. The American Economic Review, 76 (4), ss. JHA, R., SHARMA, A. (2004). Srucural breaks and uni roos: a furher es of he susainabiliy of he Indian fiscal defici. Public Finance Review, 2 (2), ss. KALYONCU, H. (2005a). Büçe açıklarının sürdürülebilirliği: Avrupa Birliği ülkeleri ve Türkiye üzerine bir uygulama. Yayımlanmamış Dokora Tezi. Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Anabilim Dalı. KALYONCU, H. (2005b). Fiscal policy susainabiliy: Tes of ineremporal borrowing consrains. Applied Economics, 12 (15), ss. KOO, C.M. (2002). Fiscal susainabiliy in he wake of he economic crisis in Korea. Journal of Asian Economics, 3 (5), ss. LEONG, K. (2001). Seasonaliy and he life-cycle permanen income hypohesis : evidence for Ausralia, he Unied Kingdom and Germany. Ausralian Economic Papers, 40 (2), ss. MAKRYDAKIS, S., TZAVALIS, E., BALFOUSSIAS, A. (1999). Policy regime changes and he long-run susainabiliy of fiscal policy : an applicaion o Greece. Economic Modelling, 16 (1), ss. ÖZMEN, E., KOĞAR, Ç.İ. (1998). Susainabiliy of budge deficis in Turkey wih a srucural shif. METU Sudies in Developmen, 25 (1), ss. PERRON, P. (1989). The grea crash, he oil price shock and he uni roo hypohesis. Economerica, 57 (6), QUINTOS, C.E. (1995). Susainabiliy of he defici process wih srucural shifs. Journal of Business and Economic Saisics, 13 (4), ss. SIRIWARDANA, K.M.M. (1998). An analysis of fiscal susainabiliy in Sri Lanka. [Erişim adresi]: <hps:// [Erişim arihi: ]. TREHAN, B., WALSH, C. (1991). Tesing ineremporal budge consrains : heory and applicaions o U.S. federal budge and curren accoun deficis. Journal of Money, Credi, and Banking, 23 (2), ss. UCTUM, M., WICKENS, M. (1996). Deb and defici ceilings, and susainabiliy of fiscal policies: An ineremporal analysis. Araşırma raporu New York: Federal Reserve Bank of New York.