ÜNİTE. PSİKOLOJİ Doç. Dr. Ali ERYILMAZ İÇİNDEKİLER HEDEFLER KİŞİLİK PSİKOLOJİSİ

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KİŞİLİK PSİKOLOJİSİ Kişiliğin Tanımlanması Kişiliğin Ortaya Çıkması ve Gelişimi Kişilik Kuramları Kişilikle İlgili Araştırma Sonuçları PSİKOLOJİ Doç. Dr. Ali ERYILMAZ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kişiliğin ne olduğunu bilecek, Kişiliğin ortaya çıkışını ve gelişiminin nasıl olduğunu anlayacak, Psikolojide kişilik kuramlarının neler olduğunu bilecek, Kişilikle ilgili araştırma sonuçlarının neler söylediklerini anlayacaksınız. ÜNİTE 5

2 GİRİŞ Psikolojide pek çok alt alan bulunmaktadır. Kişilik psikolojisi de bu alanlardan biridir. Kişilik, bireyin her yere taşıdığı özelliklerden de biridir. Bu noktada kişilik psikolojisini anlamak adına, aşağıda yer alan sorular hakkında düşünmek faydalı olabilir. Kişilik kavramı, psikolojide nasıl tanımlanmaktadır? Kişilik açısından bireyler arasında ne gibi benzerlikler vardır? Kişilik açısından bireyler arasında ne gibi farklılıklar vardır? İnsanın kişiliği nasıl gelişir? Kaç tane kişilik özelliği vardır? Kişiliği açıklayan kuramlar nelerdir? Kişilik konusu neden önemlidir? Kişilik özelliklerini belirlemek günlük yaşamda bizlere neler kazandırır? KİŞİLİĞİN TANIMLANMASI Kişilik: Bireyleri, başka bireylerden ayırt eden özellikler bütünüdür. Kişilik kavramı pek çok ilişkili kavramla karıştırılarak günlük yaşamda kullanılmaktadır. Benlik, kişilik, kimlik, karakter ve mizaç gibi kavramlar anılan kavramlara örnektir. Bu nedenle kişilik ve ilişkili diğer kavramları tanımlamak gerekir. Bu kavramlar bu bölümde kısaca tanımlandıktan sonra kişiliğin tanımlanmasına geçilmiştir. Benlik: Bireyin kendisine yönelik algılarının tamamıdır. Mizaç: Bireylerin, olaylara ve durumlara biyolojik temelli verdikleri tepki farklılıklarıdır. Karakter: Kişiliğin ahlaki yönüdür. Kişilik: Bireyleri, başka bireylerden ayırt eden özellikler bütünüdür. Kişilik kavramı Latince bir kavram olan persona kavramından gelmektedir. Latincede ersona, tiyatro oyucularının yüzlerine taktıkları maskeler ile aldıkları rollere işaret etmektedir. Kişilik çok boyutlu bir kavramdır. Bu kavram, bireyin sahip olduğu sosyal becerilerini, kişinin kendisini bir resim olarak nasıl gördüğünü, bireyin kendine özgü özellikleri ile çevreyle etkileşime geçmesi sonucunda geliştirdiği davranışlarını içermektedir (Aiken, 1999). Tüm bunların yanında psikolojide kişilik tanımı yapan pek çok bilim insanı bulunmaktadır. Bu bilim insanlarının kişilik tanımları aşağıda verilmiştir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Cloninger: Kişilik, bireyin içsel olarak yaşadığı davranışlarının ve deneyimlerinin altında yatan nedenleri keşfetme sürecidir. Cloninger: Kişilik, bireyin içsel olarak yaşadığı davranışlarının ve deneyimlerinin altında yatan nedenleri keşfetme sürecidir. Cüceloğlu: Kişilik, bireyin iç ve dış çevresiyle kurduğu ve bireyi diğer bireylerden ayırt edici, tutarlı bir ilişki biçimidir. Alport: Kişilik, bireyin içsel yapısında yer alan, bireyin duygu ve düşüncelerini yönlendiren bir gerçektir. Rogers: Kişilik, bireyin deneyimleri ile şekillenen örgütlenmiş kendilik algısıdır. Freud: Kişilik, bilinç dışı, örtük ve bilinmeyen bir bütündür. Aiken: Kişilik, örgütlenmiş duygusal, bilişsel, toplumsal ve fiziksel özellikler bütünüdür. KİŞİLİĞİN OLUŞUMU VE GELİŞİMİ Çevresel faktörler şunlardır (Burger, 2004): Dini inançlar Bireylerin kullandıkları diller Giyim şekilleri Dünya görüşleri Değerler Kültürel özellikler Coğrafi olarak yaşanılan ortam Toplumsallaşma biçemleri Bireye sunulan gelişme fırsatları Psikolojik bir yapı olan kişiliğin oluşumunu etkileyen iki önemli faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden ilki, bireylerin doğuştan getirdikleri özellikleri içeren genetik yapıdır. İkincisi ise bireyin içerisinde bulunduğu çevredir. Kalıtsal olarak bireylerin sahip oldukları özellikler çevreyle etkileşime geçilmesiyle bireyin kişiliğinin oluşmasına aracılık eder. Yukarıda belirtilen çevresel özelliklerin yanında, birtakım biyolojik faktörler de kişiliğin oluşmasında etkilidir. Biyolojik faktörlerin içerisine pek çok etken girer. Bu noktada; Kişiliğin oluşumunda hem çevresel faktörler hem de biyolojik faktörler etkili olmaktadır. Yaş Cinsiyet Bedensel yapı gibi özellikler biyolojik faktörler bağlamında değerlendirilebilir (Kulaksızoğlu, 2001). Kişiliğin oluşumunda hem çevresel faktörler hem de biyolojik faktörler etkili olmaktadır. Doğuştan getirilen özellikler, genotip özellikler olarak ele alınır. Çevresel faktörler ise fenotip özellikler olarak değerlendirilir. Bu noktada kişiliğin oluşumunu, genotip ve fenotip özelliklerin etkileşimi etkilemektedir (Bjorklund, 2000). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Psikoloji tarihine bakıldığında, kişilik gelişiminin yaşamın ilk yıllarında tamamlandığına dair görüşler ortaya atılmıştır. Günümüzde ise, kişilik gelişiminin yaşam boyu devam ettiğine dair çalışma bulgularına ulaşılmaktadır (McCrae ve Costa, 2003). Özellikle Yaşam Boyu Gelişim Yaklaşımı; kişilikteki değişikliklerin, günlük olaylardan etkilenerek gerçekleşebileceğini savunmaktadır. Bireyler yaşlarının ilerlemesi ile birlikte, yaşadıkları toplumsal çevreye daha iyi uyum sağlar hâle gelmektedirler. Ayrıca, yaşadıkları olaylardan da etkilenmektedirler. Yaşanılan olaylardan etkilenme ve uyum sağlama, bireylerin kişiliklerinde değişikliklerin oluşmasına neden olabilmektedir. Örneğin insanlar zamanla daha az dürtüsel davranmakta, kurallara uyum göstermekte ve toplumsal ilişkilerde daha becerikli hâle gelmektedirler (Baltes, 1987). Kişilik gelişimini çocukluktan yetişkinliğe doğru incelemek gerekir. Bu noktada Kochanska (1997), kişiliğin gelişiminde etkili olan altı önemli etken olduğunu belirtmiştir. Bu bölümde bu altı faktör detaylı bir şekilde incelenmiştir: Kişiliğin gelişme sürecinde bireylerin etraflarında bulunan (anne ve baba gibi) kişiler tarafından onlara sunulan pekiştireçler ve cezalar etkili olmaktadır. Öğrenme Süreçleri: Kişiliğin gelişiminde önemli faktörlerden biri davranışların değiştirilmesinde etkili olan öğrenme süreçleridir. Bir başka deyişle, kişiliğin gelişme sürecinde bireylerin etraflarında bulunan (anne ve baba gibi) kişiler tarafından onlara sunulan pekiştireçler ve cezalar etkili olmaktadır. Bu noktada anne babaların ödüllendirme ve cezalandırma temelli kullandıkları disiplin yöntemlerinin katı ya da esnek olmasına bağlı olarak çocuklarda sorumluluk, yumuşak başlılık gibi kişilik özellikleri şekillenmektedir. Çevre Tarafından Çocuğa Sunulan Yüz İfadeleri: İnsanlarla kurulan ilişkilerde onların yüz ifadeleri önemlidir. Bireyler, çevrelerindeki bireylerin yüz ifadelerine bakarak karşılarındaki insanların duygularının ve düşüncelerinin neler olduğunu anlamaya çalışmaktadırlar. Bu noktada bazı kişilik özelliklerine sahip bireyler, yüz ifadelerine daha fazla önem vermektedirler. Kendilerini ve kişiliklerini bu ifadeler temelinde düzenlemektedirler. Örneğin dışa dönük bireyler, bir başka insana yaklaşıp yaklaşmayacaklarını onların yüz ifadelerine bakarak gerçekleştirmektedirler. Eğer bireyler; neşeli, güler yüzlü ve sevecen yüz ifadelerine sahip iseler bu durumda yaklaşılacak insanlar sınıfında yer alırlar. Benzer şekilde yumuşak başlı, bireyler için ise öfkeli bir yüz ifadesi uzak durulacak kişi anlamına gelebilmektedir. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireylerin ise, duygulardan uzak ve ciddi bir yüz ifadesi sergiledikleri sonucuna varılmıştır. Anne ve babalar tarafından çocukların büyüme ve olgunlaşma süreçlerinde çeşitli kişilik özelliklerini yansıtan yüz ifadeleri çocuklara gösterilmektedir. Çocuklarda belli kişilik özelliklerine ait bu özellikleri içselleştirerek kendi kişilik örüntülerini yapılandırmaktadırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Çevre Tarafından Sunulan Toplumsal Bilginin İşleniş Şekli: Olay ve durumların yorumlandırılmasında ve değerlendirilmesinde toplumsal çevrede bulunan bireylerin dikkat ettikleri ve önemsedikleri noktalar çevrede yer alan çocuklar gibi bireyleri etkilemektedir. Anne ve babalar tarafından çocuğun neye dikkat edeceğine, neyi nasıl yorumlayacağına ve kodlayacağına ilişkin sunulan bilgiler çocukların kişilik özelliklerinin oluşmasında önemli bir etkiye sahiptir. Herhangi bir durumda anne ve babaların verdikleri tepkileri, çocuklar gözlemlerler. Daha sonra tıpkı ebeveynleri gibi tepkiler veriler. Bu tepki veriş tarzları zamanla kişiliklerinin bir parçası hâline gelir. Anne ve babası dışa dönük bir çocuğu ele alacak olursak bu çocuk dışa dönük ebeveynlerini gözlemleyerek daha çok olumlu uyaranlara ilişkin bilgilere odaklanacak ve bilgi işleme süreçlerini bu doğrultuda harekete geçirecektir. Böylece bilişsel süreç açısından tıpkı ebeveynleri gibi dışa dönüklüğü teşvik eden bir sistemi kullanacaktır. Karşılaştırma yapmak ayrıca bireylerin kişiliklerini yapılandırmalarına olanak tanımaktadır. Toplumsal ve Zamansal Karşılaştırma: Çocukluktan yetişkinliğe doğru artan bilişsel kapasiteden dolayı, bireyler kendilerini başkalarıyla karşılaştırmaya başlarlar. Bu karşılaştırmalar aracılığı ile kendi kişilikleri hakkında önemli bilgiler edinirler. Karşılaştırma yapmak ayrıca bireylerin kişiliklerini yapılandırmalarına olanak tanımaktadır. Çevresel Seçimde Bulunma: Yaşla birlikte, bireyler hem benliklerini hem de kimliklerini yapılandırmaktadırlar. Bu süreçte bireyler, kişiliklerini de yapılandırma sürecini yaşarlar. Bireyler, kişiliklerine uygun çevreleri seçerler. Böylece kişilik özelliklerini daha da güçlendirirler. Çevresel Şekillendirme: Artan öz düzenleme kapasite ile birlikte bireyler hem benliklerini hem de kişiliklerini sağlamlaştırmak isterler. Bu süreçte kişilikleri ile uyumlu çevreleri ararlar. Kişilikleri ile uyumlu olmayan çevreleri değiştirme çabasında bulunurlar. Bulundukları çevreyi kişilik özellikleri temelinde şekillendirmeye de çalışırlar. KİŞİLİK KURAMLARI İnsanlar arasındaki düşünce, davranış benzerliklerini ve de farklılıklarını açıklayan kuramlara kişilik kuramları denir. Bu kuramlar aynı zamanda kişiliğin altında yatan temel dinamikleri de ele alırlar. Literatürde pek çok kişilik kuramı bulunmaktadır. Bu kuramlar aşağıda açıklanmıştır (Burger, 2004): Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Psikoanalitik Kuram: Bilinen en eski kişilik kuramlarından biri de Psikoanalitik Kuram dır. Bu kuramın temsilcisi Sigmun Freud dur. Bu kurama göre kişiliğin üç önemli ögesi vardır. Bunlardan ilki id, ikincisi ego ve üçüncüsü ise süperegodur. İd, kişiliğin ilkel mekanizması olarak ele alınır. İd, haz ilkesiyle çalışır. İdin en önemli kaynakları saldırganlık ve cinsellik gibi dürtülerdir. Burada ve şimdiye odaklıdır. Ego ise, kişiliğin mantıksal yanıdır. Ego, id ile süperego arasında denge kurar. Süperego ise, kişiliğin ahlaki yanıdır. Süperego, doğru ya da yanlışa ilişkin ilkeler ve standartlar ortaya koyar. Oral dönemde ağız; anal dönemde rektal bölge gibi bölgeler enerji açısından uygun organlar olarak görülmektedir. Psikoanalitik Kuram a göre kişilik, psikoseksüel gelişim dönemleri ismi verilen dönemlerden geçerek gelişir. Bu kurama göre beş önemli gelişim dönemi vardır. Bu dönemler; oral, anal, fallik, latent ve genital dönem şeklinde isimlendirilir. Freud her bir gelişim döneminde ruhsal enerjinin insan bedeninde yer alan bazı organlarda kendisini gösterdiğini savunur. Oral dönemde ağız; anal dönemde rektal bölge gibi bölgeler enerji açısından uygun organlar olarak görülmektedir (Cloninger, 2000). Fenomenolojik ya da İnsancıl Kuram: Kişiliği açıklayan kurmalardan bir diğeri de İnsancıl Kuram dır. Bu kuram insanların algı, anlam, duygu ve benlik açılarından farklı özellikler sergilediklerini savunur. Bu kuramın en önemli temsilcisi Carl Rogers tır. Bu kurama göre insanlar, kendilerini gerçekleştirmek adına çevrelerine tepkide bulunurlar. Bireylerin kendilerini gerçekleştirmelerinde onların ihtiyaçlarının doyurulması önemli bir etkendir. Kendilerini gerçekleştiren insanlar, ideal ve gerçek benlikleri arasında bir denge kurarlar. Bu kuram, insanların kişiliklerine benlik gelişimlerinin yön verdiğini savunur (Rogers, 1959). Bunlardan ilki davranış, ikincisi çevre ve üçüncüsü ise bireyin sahip olduğu inançlardır. Toplumsal Öğrenme Kuramı: Kişiliği açıklayan kuramlardan bir diğeri de Toplumsal Öğrenme Kuramı dır. Bu kuramın en önemli temsilcisi Albert Bandura dır. Bu kurama göre, kişilik bir toplumsal bağlam içerisinde edinilir ve gelişir. Toplumsal Öğrenme Kuram ında, kişiliği etkileyen faktörler üç önemli noktada incelenmektedir. Bunlardan ilki davranış, ikincisi çevre ve üçüncüsü ise bireyin sahip olduğu inançlardır. Bu üç faktör birbirlerini karşılıklı olarak etkileyerek kişiliğin oluşumunda rol oynamaktadırlar. Bu etkiyi Bandura, karşılıklı belirleyicilik kavramıyla ele alınmaktadır. Toplumsal Öğrenme Kuramı nda, bireylerin çeşitli kişilik özelliklerine sahip bireyleri gözlediklerini Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 belirtmektedir. Gözlem yapan kişiye gözlemci; gözlemlenen kişiye de model denilmektedir. Modelin özellikleri, birey tarafından içselleştirilmekte ve kişiliklerinin bir parçası hâline gelmektedir (Bandura,1986). Tipolojik Yaklaşım: Kişiliği, açıklayan kuramlardan bir diğeri de Tipoloji Kuram dır. Bu kuram, Antik Yunan Dönemine dayanmaktadır. Örneğin Hipokrat insanları, dört önemli tip etrafında incelemiştir: Hafif kanlı mizaç Ağırkanlı mizaç Sevdalı mizaç Asabi mizaç Tarihsel süreçte kişilik konusunda çalışmalarda bulunan bireyler, kişiliği farklı tiplerde de sınıflandırmışlardırlar. Örneğin Lomborso insanların bedensel yapılarına bakarak suçluları sınıflandırmıştır. Benzer şekilde Sheldon insanları beden yapılarına dayanarak endomorfik, mezomorfik ve ektomorfik olarak üç sınıfa ayırarak incelemektedir. Kretchmer de insanları beden yapılarına dayalı olarak sınıflandırmıştır. Ona göre dört insan tipi vardır. Bunlar, leptozomlar, atletikler, piknikler ve displastikler şeklinde ele alınmaktadır (Aiken, 1999). Allport (1961) kişilik özelliklerinin kişilerin çevreye uyum sağlayıcı özelliklerini gösterdiğini belirtir. Faktör Yaklaşımı, birbiriyle yüksek ilişki veren özelliklerin bir araya gelerek daha geniş bir yapıda ele alınmasını temel alır. Özellik Yaklaşımı: Kişiliği açıklayan yaklaşımlardan bir diğeri de Özellik Yaklaşımı dır. Bu yaklaşımın önemli temsilcilerinden biri Alport tur (1961). Bu yaklaşım bireyler arası farklılıkları bireylerin sürekli olarak gösterdikleri özelliklerin azlığı ya da çokluğu açısından ele almaktadır. Allport (1961) kişilik özelliklerinin; kişilerin çevreye uyum sağlayıcı özelliklerini gösterdiğini belirtir. Bu yaklaşıma göre kişilikte kardinal (cardinal) ve merkezî (central) olmak üzere iki tür özellik bulunmaktadır. Makyevelizm ve narsistlik gibi özellikler, kardinal özelliklere örnektir. Sevecenlik, sosyal olma gibi özellikler merkezî özelliklere örnektir. Allport (1961), bireylerin yemek ve müzik gibi tercihlerini yönlendiren özelliklerin ise ikincil özellikler olduğunu belirtir. Faktör Yaklaşımı: İnsanlar arasındaki davranış ve düşünce farklılıkları açıklamaya çalışılınca sayısız özellikler karşımıza çıkmaktadır. İşte bu sayısız özelliklerden anlamlı yapılar oluşturarak kişiliği açıklayan yaklaşıma Faktör Yaklaşımı denir. Faktör Yaklaşımı, birbiriyle yüksek ilişki veren özelliklerin bir araya gelerek daha geniş bir yapıda ele alınmasını temel alır. Örneğin, Eysenck in (1985) çalışması, faktör yaklaşımına dayanır. Bu çalışmada, içe ve dışa dönüklük ile duygusal denge ve dengesizlik olmak üzere dört temel özellik belirlenmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Beş Faktör Kişilik Modeli: Günümüzde, kişiliği faktörler bağlamında ele alan yaklaşımlardan biri de Beş Faktör Kişilik Modeli dir. Bu modelin temsilcileri Paul Costa (1942) ve Robert McCrae dir (1949). Bu model, kişiliği beş temel boyutta ele alarak açıklar. Bu boyutlar, aşağıda açıklanmıştır. İçe ya da dışa dönüklük: Beş Faktör Kişilik Modeli nin bu boyutu, Eysenck in (1985) dışa dönüklük boyutuyla paralellik göstermektedir. Dışa dönüklük; Hayat dolu Girişken Konuşkan Sosyal ve heyecanlı Atılgan Aktif Şen şakarak İyimser Enerjik Eğlenceden ve hareketten hoşlanma gibi özellikleri içerir. Dışa dönük bireyler, iç dönüklere oranla ödüle karşı daha fazla duyarlıdırlar. Dışa dönük bireyler, iç dönüklere oranla ödüle karşı daha fazla duyarlıdırlar. Bu duyarlılık doğumla birlikte görülmeye başlar. Çocuklukta sosyallik olarak belirir. Bu sosyallik, daha sonra genel bir kişilik özelliği olarak dışa dönüklüğe bağlanır. Yetişkinlik süresince, kendisini bireyin davranışlarında sıkça gösterir (McCrea ve Costa, 1987). Sorumluluk ya da sorumsuzluk: Sorumluluk; başarı çabası, yeterlilik, görev şinaslık, düzen, öz disiplin ve tedbirlilik özellikleri içerir. Bu kişilik özelliği; Hazzı erteleyebilmeyi Hoş olmayan görevlerde sabır gösterebilmeyi Sorumlu ve güvenilir bir şekilde hareket etmeyi Ayrıntılara dikkat etmeyi gerektirmektedir Bilinçli olmayı Başarı yönelimli olmayı Planlı olmayı Çalışkan olmayı içermektedir. Sorumluluk, hem hareketi hem de odaklaşmayı içerdiği için ilerletici ve ketleyici özellikleri içinde barındırır. Sorumluluğun ilerletici yönü, başarı ihtiyacı ve çalışma kararlılığında; ketleyici yönü ise ahlaki titizlik ve tedbirli olmada kendisini gösterir. Sorumluluk boyutunun öteki ucunda yer alan bireyler, kendini yeterince organize edememiş bireylerdir. Zorlayıcı bir vicdana ve aynı zamanda yaygın bir suçluluk duygusuna sahiptirler. Bu kişiler, öz disiplin ve enerji yetersizliği nedeniyle kendi standartlarını oluşturmakta güçlük çekerler (McCrea ve Costa, 1987). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Duygusal açıdan dengelilik ya da dengesizlik: Duygusal dengesizliğin temelinde kaygı, depresyon, kızgınlık ve sıkıntı gibi olumsuz duygular yer alır. Duygusal dengesizlik: Duygusal dengesizliğin temelinde kaygı, depresyon, kızgınlık ve sıkıntı gibi olumsuz duygular yer alır. Kaygılı Endişeli Sinirli Güvensiz olma Sürekli kendisi ile uğraşma özellikleri ile temsil edilmektedir. Duygusal dengesizlik, aynı zamanda rasyonel olmayan düşüncelerle ve başa çıkma mekanizmalarındaki yetersizlikle ilişkilidir. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, sıklıkla karmaşık duygularla uğraşmak durumundadırlar. Bu nedenle de daha çok kuruntulu düşüncelere sahip olabilirler ve düşmanca tepkiler verebilirler. Bu kişiler, yaşadıkları olumsuz duygularla tutarlı olarak kendini suçlama gibi düşüncelere daha sık kapılırlar (McCrea ve Costa, 1987). Yapılan araştırmalarda, nevrotik tanısı alan kişilerin, duygusal dengesizlik boyutunda yüksek puan aldıkları görülmüştür. Deneyime açıklık ya da kapalılık: Zihinsel yeteneğin, deneyime açıklık boyutuyla ilişkili olduğuna dair pek çok araştırma bulunmaktadır. Bu nedenle deneyime açıklık boyutuna zekâ da denilmektedir. Bu boyutta; Deneyime açık bireyler, aktif imgeleme yapmaya, estetik ilgisine, duygulara duyarlılığa, çeşitliliği tercih etmeye, entelektüel meraka ve bağımsız yargılama yapmaya eğilimlidirler. Cesur olma Değişikliği sevme Meraklı Bağımsız Liberal Analitik İlgileri geniş Geleneksel olmayan gibi özellikler yer almaktadır. Deneyime açık bireyler, aktif imgeleme yapmaya, estetik ilgisine, duygulara duyarlılığa, çeşitliliği tercih etmeye, entelektüel meraka ve bağımsız yargılama yapmaya eğilimlidirler. Deneyime açıklığın diğer boyutunda yer alan bireyler, yüzeysel, basit ve sadedirler. Kişiler arası ilişkiler konusunda oldukça geleneksel tutumlara sahiptirler. Kuralcıdırlar ve otoriteye itaat ederler. Yaratıcılıkları düşüktür. Hayal kurma becerileri zayıftır ve çeşitliliği sevmezler (McCrea ve Costa, 2003). Yumuşak başlılık ya da saldırganlık: Yumuşak başlı kişiler, iyi huylu, güvenilir, yardımsever, bağışlayıcı, saf ve dürüst olarak tanımlanır. Costa ve McCrea (1980), yumuşak başlılık boyutunu, dürüstlük, özgecilik, güven, itaat, alçakgönüllülük ve merhametlilik boyutlarıyla tanımlamaktadırlar. Yumuşak başlılık; Merhametli Nazik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Saygılı İnce Esnek Güvenli ve açık kalpli gibi özellikleri içerir. Doğru sözlülük, başkalarına açık ve dürüst yaklaşmayı ifade etmektedir. Yumuşak başlılığın boyutluluğun diğer ucunda hırçınlık yer alır. Hırçınlık boyutunda yer alan bireyler ise, kötümser, kaba, güvensiz, iş birliğine kapalı, merhametsiz, öfkeli ve çıkarcı gibi özelliklere sahiptirler. KİŞİLİK KONUSUNDA ÇEŞİTLİ ARAŞTIRMA SONUÇLARI Kişilik konusunda yapılan çalışmalar önemli bulgular ortaya koymuştur. Bu bölümde yapılan çalışmaların önemli sonuçlarına kısaca değinilmiştir. Kişiliğin ne zaman ortaya çıktığı konusunda yapılan çalışmalar ilginç sonuçlar ortaya koymuştur. Yapılan çalışma sonuçlarına göre, duygusal açıdan dengesiz bireylerin herhangi bir stres durumunda, kendilerini ve başkalarını suçladıkları ortaya çıkmıştır. Gözlemsel çalışmalarda, 3-8 yaşlar arasındaki çocukların dışa dönüklük, duygusal açıdan dengesizlik ve sorumluluk özelliklerini belirgin bir şekilde gösterdikleri sonucuna varılmıştır. Okul öncesi çocuklara ve orta çocuklara oranla ergenlerin, özellikle deneyime açıklık özelliğini daha belirgin bir şekilde gösterdikleri saptanmıştır. Bu durumun nedeni ise, ergenlikte soyut düşünmenin gelişimidir (Eryılmaz, 2009). Normatif yaşam olayları düşüncesine göre yaşla birlikte bireyler, daha fazla uyum sağlayıcı özellikler sergileyeceklerdir. Bir başka ifadeyle bireyler, daha yumuşak başlı, daha sorumlu, duygusal açıdan daha dengeli, deneyime açık ve daha az dışa dönük olacaklardır. Genel olarak kesitsel çalışmalar, ergenlerin yetişkinlere oranla daha dışa dönük ve duygusal açıdan dengeli ve daha az yumuşak başlı ve sorumlu olduklarını göstermektedir (McCrae ve Costa, 1994). Yine yaşlarındaki ergenler üzerinde yürütülen kesitsel çalışmalar, sadece kızlar için duygusal dengenin azaldığını; dışa dönüklük, yumuşak başlılık ve sorumluluk özelliklerinde her iki cinsiyet için önemli bir değişiklik olmadığını göstermiştir (McCrae ve ark., 2002). Ergenlerin kişilik gelşimini Beş Faktör Modeli bağlamında ele alan çalışmalardan biri de Branje, Lıeshout ve Gerris in (2007) çalışmasıdır. Çalışmanın genel sonucuna göre, hem ergenlik döneminde hem de yetişkinlik döneminde kişilik gelişiminin devam ettiği sonucuna varılmıştır. Literatürde, Beş Faktörlü Kişilik Modeli ile başa çıkma yöntemleri arasındaki ilişkileri inceleyen çalışmalar bulunmaktadır. Bu bağlamda, Costa ve arkadaşları (1996), başa çıkma ve kişilik özelliklerini birlikte ele almışlardır. Yapılan çalışma sonuçlarına göre, duygusal açıdan dengesiz bireylerin herhangi bir stres durumunda, kendilerini ve başkalarını suçladıkları ortaya çıkmıştır. Dışa dönük bireylerin ise, konu hakkında konuştukları ve şakalar yaptıkları bulunmuştur. Bu bulgulara ek olarak dışa dönüklerin; başkalarıyla ilişki kurdukları, deneyime açık oldukları, yeni bilgiler aradıkları, bakış açısı aldıkları ve oluşan problemleri çözmek için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 çaba harcadıkları sonucuna varılmıştır. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip olan bireylerin ise, problemleri çözmek için yılmadan devam ettikleri ve kişisel gelişime önem verdikleri belirlenmiştir. Yumuşak huyluların ise, uysal oldukları ve soğukkanlı davrandıkları sonucuna varılmıştır (Eryılmaz, 2009). Literatüre bakıldığında, her ne kadar Beş Faktör Modeli ndeki bütün boyutlarla öznel iyi oluş arasındaki ilişkileri ortaya koyan çalışmalar yapıldığı nadir olarak görülse de modelin duygusal dengesizlik ve dışa dönüklük boyutlarıyla daha fazla çalışma yapıldığı görülür. Çalışmaların bulgularına göre, dışa dönüklük ile olumlu duygular ve duygusal dengesizlik ile olumsuz duygular arasında anlamlı düzeyde ilişkilerin olduğunu belirtmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Özet Kişilik Psikolojisi Kişilik, psikolojinin önemli konularından biridir. Kişilik, bireylerin başka bireylerden ayırt eden özellikler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Kişiliğin oluşumunda; öğrenme süreçleri, çocuğa sunulan yüz ifadeleri, toplumsal bilginin işleniş şekli, toplumsal ve zamansal karşılaştırmalar yapmak, çevresel seçimde bulunmak ve çevreyi şekillendirmek etkilidir. Kişiliği açıklayan pek çok kuram vardır. Bunlar arasında; Psikoanalitik Kuram, İnsancıl Kuram, Toplumsal Öğrenme Kuramı, Tipolojik Yaklaşım, Özellik Yaklaşımı ve Faktör Yaklaşımı yer almaktadır. Beş Faktör Modeli kişiliği; dışa-içe dönüklük, sorumluluk-sorumsuzluk, deneyime açıklık-kapalılık, duygusal açıdan dengelilik-dengesizlik ve yumuşak başlılık-hırçınlık olmak üzere beş boyutta ele alır. Kişilik gelişimi ömür boyu devam etmektedir. Dışa dönük bireyler problem odaklı başa çıkma stratejilerini kullanmaktadırlar. Duygusal açıdan dengesizlere göre dışa dönük bireyler daha mutludurlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Freud a göre kişiliğin ilkel yanına ne denir? a) İd b) Ego c) Süper ego d) Bilinçaltı e) Bilinç dışı 2. Aşağıdaki bilim insanlarından hangisi, kişiliğin model alma yoluyla geliştiğini savunur? a) Paiget b) Freud c) Bandura d) Erikson e) Baltes 3. Kişilik gelişiminde bireyin kendini gerçekleştirmesine vurgu yapan kuram aşağıdakilerden hangisidir? a) Psikoanalitik Kuram b) Toplumsal Öğrenme Kuramı c) Özellik Kuramı d) İnsancıl Kuram e) Faktör Kuramı 4. Aşağıdaki kişilik özelliklerinden hangisi yetişkinlikte daha çok kendisini gösterir? a) Dışa dönüklük b) Sorumluluk c) Duygusal dengesizlik d) Deneyime açıklık e) Yumuşak başlılık 5. Aşağıdaki kişilik özelliklerinden hangisini gösterenler daha mutludurlar? a) Duygusal dengesizlik b) Deneyime açıklık c) Sorumluluk d) Yumuşak başlılık e) Dışa dönüklük Cevap Anahtarı 1. A 2. C 3. D 4. B 5. E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Aiken, L. R. (1999). Assessment of personality. London: Allyn and Bacon. Allport, G. (1961). Pattern and Growth in Personality. New York: Hacourt College Publication. Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. NJ: Prentice-Hall. Branje, S. J. T., Lıeshout, C.F. M. V., & Gerrıs J. R. M. (2007). Big Five Personality Development In Adolescence and Adulthood. European Journal Of Personality. 21: Burger, J.M. (2004). Personality. NY: Wadsworth. Cloninger, S. C. (2000). Theories of personality. New Jersey: Prentice Hall. Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1980). Influence of extraversion and neuroticism on subjective well-being: Happy and unhappy people. Journal of Personality and Social Psychology, 38, Cüceloğlu, D. (1996). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi. Eryılmaz, A. (2009). Başa çıkma stratejilerinin kişilik özellikleriyle ergen öznel iyi oluşu arasındaki aracı rolü. A.Ü. Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Ankara: Yayınlanmamış Doktora Tezi. Fujita, F. (1991). An ınvestigation of the relation between extroversion, neuroticism, positive affect, and negative affect. Master s thesis, University of Illinois. McCrea, R. R., & John, O.P. (1992). Introduction to The Five-Factor Model and Its Applications. Journal of Personality, 60, McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1987). Validation of the Five-Factor Model of Personality Across Instruments and Obsevers. Journal of Personality and Social Psychology, 52, McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1994). The Stability of Personality: Observation and Evaluations. Current Directions in Psychological Science, 3, McCrae, R. R., & Costa, P. T. (2003). Personality in adulthood. New York: The Guilford Press. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14